آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بدیهی است که آموزه قرآنی ولایت، یکی از عوامل نجاتبخش و هدایت‌آفرین در طول تاریخ بوده است. با کاوش در بستر تاریخی به پهنای 15 قرن، موفق به شناسایی بیش از 110 مفسر، و281 اثر تفسیری ریز و درشت از مدرسه تفسیری فارس شدیم. از بین این آثار، 82 اثر متعلق به تفاسیر موضوعی است و از بین این موضوعات، 11 مورد، اختصاص به آموزه قرآنی "ولایت" دارد، که در قالب عناوین مختلف چشم­نوازی می‌نماید. رهیافت پژوهش آن است که مفسران مدرسه تفسیری فارس، از دیرباز به آموزه قرآنی ناب ولایت، اهتمام ویژه­ای داشته­اند، و خلق آثار تفسیری در این موضوع، مبین این مطلب است. پیدایش اولین اثر در حوزه تفسیر موضوعی و انتخاب موضوع ناب "ولایت" به عنوان نخستین موضوع انتخابی، دو اتفاق مبارک و هم‌زمان در مدرسه تفسیری فارس در قرن چهارم می‌باشد. بیش‌ترین آثار با عنوان «ما نزل من القرآن فی شأن امیر المؤمنین علی» نشان از پیوند و حب عمیق قلبی مفسران این خطه با امام علی(ع) است. مفسران این مدرسه از قرون اولیه تا کنون به خوبی دریافته­اند که تبیین آموزه ناب ولایت، بدون نام مولا علی(ع) ممکن نیست.

رابطه بین قرآن و کتاب مقدس از موضوعات مورد علاقه محققان غربی است. آنجلیکا نویورت در مطالعات قرآنی خود با رویکردی زبان‌شناختی به تبیین این رابطه می‌پردازد. وی با انتقاد از تحقیقاتی که قرآن را کپی عربی انجیل و یا اقتباس از مسیحیت قلمداد کرده‌اند، قرآن را کتابی مقدس و مستقل می‌داند که از سویی توانسته است نقطه اوج کتاب مقدس بودن را به نمایش گذارد و از سوی دیگر، به اهداف الهیاتی خود جامه عمل بپوشاند. نویورت فرایند و چگونگی تخاطب قرآن با مخاطبانش را به شکل شفاهی و به مثابه یک درام بررسی می‌کند. وی قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با مخاطبان می‌داند که توانسته به اشکالات و پرسش‌های آن‌ها پاسخ دهد. محققان در این مقاله با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی ـ تحلیلی ابتدا به مرور نظریه نویورت و نیز نظریه کنش ارتباطی هابرماس پرداخته و سپس کاربست نظریه هابرماس را توسط نویورت تبیین نموده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که نویورت از «نظریه کنش ارتباطی» یورگن هابرماس بهره برده است. نویورت در بررسی درزمانی و سوره‌نگر خود برای تبیین یگانگی و استقلال قرآن در برخی موارد دچار خلط با رویکرد مسیحی شده است.

آیات 74 و 80 سورۀ کهف از نمونه آیاتی به‌شمار می‌‌روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به‌‌ قتل‌‌ غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس ‌‌و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی‌ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده‌‌اند تا با بهره‌‌مندی از رهیافت‌‌های ‌‌روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه‌‌حلی برای ‌‌این‌‌ مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادلۀ نقلی و عقلی، تحلیل‌‌هایی از ماجرا ارائه کرده و در این ‌‌راستا، غالباً از جریان‌های ‌‌تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته‌‌‌اند. پژوهش‌‌ حاضر با رویکرد تحلیلی- انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین ‌‌رهیافت‌ها، به تبیین‌‌ نگره‌‌های ‌‌موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب ‌‌تفسیری مختلف را در تحلیل‌‌های ‌‌مفسران شیعه و اهل‌‌‌سنت در طول تاریخ‌‌ تفسیر قرآن بررسیده ‌‌است. دراین‌‌‌میان، به‌‌نظر می‌‌رسد رهیافت‌‌ کلامی و به‌ویژه نگرۀ‌‌ باورمندی به حکمت‌‌ الهی بیشتر از راهکارهای ‌‌دیگر گره‌‌‌‌گشا بوده، و ضمن هم‌‌خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته ‌‌است.

یونس بن عبدالرحمن، محدثی پر اثر، متبحر در فقه و کلام، و از اصحاب اجماع است، وی در دوران سه امام بزرگوار: زیست و از اصحاب خاص بود، توصیه به کتمان باور‌های خارج از فهم مردم، از سوی امام رضا7، حکایت از اندیشه‌ی ژرف وی دارد. آثار مکتوب او ـ از جمله کتاب التفسیر ـ به دست ما نرسید ولی سه مؤلفه‌ی علم، وثاقت و جایگاه وی نزد ائمه، دلیل حفظ و راهیابی بیشتر آموزه‌‌‌های روایی او به منابع پسین است و می‌توان ادعا نمود، این امر، موجب انتشار معارف ناب اهل‌بیت:، استوار نمودن اعتقادات شیعی و باورمندی به معانی فراظاهری قرآن، گردیده است. پژوهش پیش رو، با بازیابی «کتاب التفسیر» او توانسته است به بخشی از آموزه‌های تفسیریِ قابل اعتماد معصومین و نگرش ایشان به تفسیر دست یابد و حاصل آن بازتابی از اندیشه‌های بلند یونس بن عبدالرحمن باشد. در این مجموعه، بر اساس اصول بازیابی، 210 روایت از آثار مکتوب پسین، استخراج و ذیل 70 سوره، همراه با ذکر منابع اولیه‌ی نقل، گزارش شده است. فقه و ولایت اهل بیت: بیشترین روایات را به خود اختصاص داده است این آموزه‌ها بیشتر در دو گونه‌ی تبیین و جری و تطبیق، دیده می‌‌شود و از مهارت فقهی و باورمندی یونس به معانی فرازمانی و فراظاهری قرآن، حکایت دارد.در سنجش اعتبار که با نگاهی جامع به سند، منبع و محتوای هشتاد روایت انجام پذیرفت تنها یک روایت به دلیل صدورتقیه‌ای، غیر قابل پذیرش، تشخیص داده شد، چهار روایت ضعیف السند با برخورداری از سایر مؤلفه‌های اعتبار، از اعتبار نسبی و سه روایت از اعتبار ضعیف، برخوردار بودند ولی از آنجا که مخالفتی با اصول مسلم عقلی و دینی نداشتند، جای توقف خواهند داشت.در بازیابیِ این روایات هشتادگانه، با کمک روش‌های اسنادی، دریافتیم که احتمال انتساب 57 روایت، به آثار یونس، بیش از سایر روایات است؛ این امر بر میزان اعتبار آنها خواهد افزود، ولی به دلیل تنوع موضوعی آثار او، نسبت دادن این روایات (به خصوص در روایات فقهی و اعتقادی) به کتاب التفسیر، یقین آور نیست و احتمال گزارشِ این روایات، از سایر آثار مکتوب وی همچنان باقی است.

"لیس من سیره الرسول الکریم" نوشته غالب حسن شابندر، نواندیش شیعی عراق از نخستین آثار مستقل در سیره‌پژوهی انتقادی است که با هدف پالایش سیره‌نگاره‌های معروفی چون سیره ابن هشام و رهیافت عقل‏گرایی و اعجاز زدایی از سیره نبوی نگاشته شده است. در این کتاب، دوازده واقعه چالش‌برانگیز زندگی پیامبر از مصادر اصلی سیره، بازشناسی و نقد شده است. نوشتار پیش‌رو عهده‌دار معرفی این اثر، بازشناسی مبانی وی در جعل‌انگاری اخبار و ارزیابی رهیافت انتقادی او در سیره پژوهی است. توجه به غیاب یا اضطراب اطلاعات پیرامون عناصر نقش‌آفرین در اخبار مهم و اعجازین، لزوم احتفاظ بر ذکر جزئیات مهم در این‌گونه روایات، شخصیت‌شناسی راوی و سبک بیانی وی و تحدیث اهل مدینه، نوآوری‏های وی در نقد اخبار سیره بوده و اهتمام به عقلانیت، جامع‌نگری و جسارت در نقد مؤلفه‌های رهیافت انتقادی اوست.

در تراث حدیثی امامیه پاره‌ای گزارش‌ها وجود دارد که اهل بیت(علیهم‌السلام) به عنوان مصداق حقیقی عرب و نژاد برتر و شیعیان ایشان نیز عرب و یا به عنوان «موالی» معرفی گردیده‌اند. در مقابل، دشمنان ایشان نیز با تعابیری چون بادیه‌نشین و «عجم» توصیف شده‌اند. نگارندگان در پژوهه حاضر برآنند تا با تدوین «خانواده‌ حدیثی» و کاربست روش تحلیل گفتمان تاریخی به فهم صحیحی از این احادیث دست‌یابند و مقصود اصلی از این احادیث را در بستر فرهنگی-اجتماعی تاریخ صدور آنها تبیین نمایند. با بهره‌جویی از این دو روش در تحلیل احادیث مذکور، چنین به دست می‌آید که واژگانی چون «عرب، اعراب، موالی و عجم» در این احادیث، معنای لغوی آن‌ها مقصود اصلی نیست، بلکه معانی اصطلاحی آنها مد نظر معصومان است که ناظر به جایگاه برتر ایمانی و معرفتی اهل بیت و شیعیان ایشان و انحراف و انحطاط اخلاقی و ایمانی مخالفان ایشان است؛ از سوی دیگر چنین روایاتی در رویارویی با گفتمان رقیبی صدور و بازتاب یافته است که در صدد ترویج گفتمان برتری نژاد عرب بر غیر عرب بود و اهل بیت به نقد و ابطال این گفتمان پرداخته‌اند.

احادیث پرشمار منابع حدیثی کهن در یک موضوع، بازتاب گفت و شنودهایی است که میان اهل بیت با مخاطبان درباره امور مهم و ایدئولوژیک جامعه شیعی انجام گرفته است. از همین رو برای فهم احادیثی از این دست باید از رخدادهای عصر ائمه آگاهی داشت. گفتمان پژوهی، به عنوان مکملی در کنار دیگر راه‌کارهای فهم حدیث، بر کشف و بررسی خاستگاه احادیث به جای تحلیل موردی آن‌ها تاکید و ابعاد ناپیدای حدیث را نمایان می‌کند. پژوهش پیش‌رو ضمن ارائه چند نمونه، نمایی از برخی گفتمان‌های حاکم بر حدیث شیعه را به تصویر کشیده تا نشان ‌دهد گفتمان‌‌پژوهی در بازگویی، رفع ابهام و آشکارسازی معنا و مقصود حدیث تا چه حد نقش‌آفرین است. افرون بر این فایده، تبیین این گفتمان‌ها می‌تواند گنجینه‌ای از داده‌ها و پیش‌دانسته‌ها را در اختیار ‌سایر حدیث‌پژوهان نهاده و ایشان را در فرآیند فهم احادیث پر‌شماری پشتیبانی کند تا راهی میان‌بُر و بهره‌ور را در فقه‌الحدیث بپیمایند.

مفسران فریقین در تبیین مفهوم آیه 53 فصلت، مشهور به آیه آفاق و انفس، نظرات همسویی ابراز نکرده‌اند؛ لذا مراد از آیات آفاقی، آیات انفسی، متعلّق حقّ و معنای شهید در این آیه به روشنی مشخص نیست. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این کریمه، پژوهه حاضر مدعی است که راز برون‌رفت از این تشتّت آراء، تبیین دقیق متعلّق «حقّ» و وجه تناسب صدر با ذیل آیه شریفه می‌باشد. از این رو در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی- انتقادی و پس از عرضه یک طبقه‌بندی اجتهادی از گونه‌های مختلف این ارتباط در میان آثار مفسران، رویکرد نوینی به عنوان رویکرد معیار، پیشنهاد شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که انتساب قرآن و آورنده آن به «ربّ العالمین»، امر حقّی است که از دو طریق مستقل و البته غیرهم‌رتبه:1- ارائه آیات آفاقی و انفسی 2- شهادت مُکفی الهی بر این موضوع، توسط مشرکان حجاز قابل ردیابی بوده است. در این رویکرد، ارائه آیات آفاقی و انفسی از معنای مصطلح و رایج برآمده از جریان صوفی‌- عرفانی بیگانه خواهد بود.

ظاهر برخی آیات قرآن کریم به گونه‌ای است که دلالت بر بی‌صبری، سرپیچی و عصیان حضرت یونس(ع) در انجام رسالت خویش داشته و پیامبر اکرم(ص) از همانندی با ایشان نهی گردیده است. همین مساله موجب گشته تا آن حضرت در نگاه برخی مسلمانان متهم به معصیت و عدم عصمت گردد. در مقابل مفسران و حدیث‌پژوهان فریقین تلاش نمودند تا تفسیری صحیح از آیات قرآن و روایات موجود ارائه دهند و ضعف این پنداره را بر ملا سازند. بر پایه نتایج این پژوهش مفسران امامیه دو رویکرد در پاسخ به شبهات عصمت ارائه داده است. الف) ترک اولی، ب) تلقی رخداد واقعه پیش از رسالت یونس(ع). طیف وسیعی از مفسران اهل سنت نیز دو رویکرد مذکور را بیان نموده اما برخی رویکرد معصیت و عصیان یونس(ع) را برگزیده‌اند. در این نوشتار رویکردهای سه‌گانه ارزیابی شده و در پایان نظریه منتخب ارائه شده است. نتایج ارزیابی و نقد رویکردهای مذکور حاکی از آن است که تنها رویکرد قابل قبول و سازگار با آیات قرآن نظریه «ترک عمل افضل و اولی» بوده که از سوی اغلب مفسران فریقین مطرح گردیده است.