آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین مسائل حوزۀ علم‌النفس، تکون جوهر نفس و تعلق آن به بدن عنصری از حیث حدوث و استکمال است که به موجب آن، نفس و بدن، واجد تفاعلی دوسویه می‌شوند. واسطۀ این تعلق، روح بخاری است که خلیفۀ نفس است و تأثیر و تأثر نفس و بدن از طریق آن صورت می‌گیرد. یکی از مهمترین این آثار، مسئلۀ حیات و دوام موجودیت بدن است که به‌صورت بالعرض از جدول وجودی روح بخاری به بدن افاضه می‌شود. بدن عنصری از سنخ نشئۀ طبیعت بوده و در جوهر، سیّال و متجدد است و هر جسم سیّالی ذاتاً مرده فناپذیر است، بنابراین چون روح بخاری در تعلق نفس به بدن، واسطه در ثبوت است، بقای بدن نیز وابسته به ثبات آن خواهد بود. با این وصف، آیا می‌توان بقای بدن عنصری را با حفظ ثبات در روح بخاری تضمین نمود؟ مقالۀ حاضر پژوهشی تحلیلی- توصیفی است که از منظر حکمت اسلامی به این پرسش پاسخ می‌دهد و اثبات می‌نماید در صورت اعتدال و ثبات روح بخاری، چیزی که بالذات مرده و فناپذیر است، به یمن وجود این واسطۀ بالعرض، واجد حیات و بقا می‌شود.

قاعدة «الواحد لایصدر عنه الا الواحد» یکی از اساسیترین قواعدی است که در فلسفه و بطور خاص در مباحث چگونگی پیدایش جهان به آن استناد ميشود. این قاعده در طول تاریخ فلسفه سبب بروز منازعات بسیاری شده است؛ تعداد زیادی از فیلسوفان برای بیان نظرية جهان‌شناختی خود به این قاعده استناد کرده¬اند و گروهی دیگر آن را با قدرت و اختیار مطلق حق‌تعالی کاملاً ناسازگار دانسته‌اند و بهمین دليل به مخالفت شدید با آن پرداخته¬اند. میرزا مهدی آشتیانی از جمله علمایی است که برغم اینکه فیلسوفی مشهور و دارای آراء بدیع بسیار است، کمتر به آراء وی پرداخته شده است. او توجه بسیاری به قاعدة الواحد داشته و با چندین برهان عقلی و نقلی و استناد به آیات و روایات گوناگون، بدنبال اثبات آن بوده است. پژوهش حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با نظر به مستندات تاریخی گردآوری شده، تلاش میکند نخست منشأ پیدایش قاعدة الواحد را بررسی کرده و سیر تاریخی آن را در میان حکما بیان نماید، سپس به بیان دیدگاه میرزا مهدی آشتیانی در باب قاعدة الواحد پرداخته و براهین عقلی و نقلی مورد استناد وی را تحلیل و بررسی میکند.

اصالت وجود و اعتباريت ماهيت، مبناي اصلي فلسفة ملاصدرا و نظريات خاص اوست.‌ ‌از طرفي‌ ‌او در نظام فلسفيش تصوري روشن و دقيق از اصالت وجود و اعتباريت ماهيت ارائه نداده و از ماهيت با تعابير مختلف ياد نموده است. هريك از مفسران معاصر حكمت متعاليه، براساس ظن و مباني مطلوب خود، بنحوي ماهيت و چگونگي حكايت آن از وجود را تفسير كرده و نظر صدرالمتألهين را بر آن حمل نموده‌اند. در حاليكه با توجه به نقش اساسي ماهيت و مفاهيم ماهوي در كسب معرفت حصولي، اختلاف در تفاسير ماهيت، در نحوه» حكايت علم حصولي نيز مؤثر خواهد بود. از اينرو پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي در تلاش است با ارائة تفسير صحيح ماهيت از منظر مفسران معاصر حكمت صدرايي، اين مسئله را بررسي كند كه آيا شناخت ما از موجودات در علم حصولي ـ‌كه از طريق مفاهيم ماهوي حاصل ميشود‌ـ شناختي ايجابي است يا سلبي؟ بر همين اساس، تفاسير شارحان معاصر حكمت صدرايي در باب ماهيت و نوع حكايت آن‌ از وجود، نقد و بررسي ميگردد. پاسخ اجمالي اينست كه بنظر ميرسد بنابر نظر صحيح ـ‌‌كه همان نظر استاد جوادي آملي است‌ـ ماهيت، ظهورِ وجودِ متعين بوده و مفاهيم ماهوي حاكي از وجودِ محدودند؛ البته حكايتي ايجابي نه سلبي و تنزيهي.

وجود، مبنای فلسفه‌ی ملاصدرا و آراء خاص فلسفی اوست. در این میان، مسأله‌ی‌ اصالت وجود، از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و پایه‌ی مباحث مهمی در حکمت متعالیه است. صدرا از وجود و ماهیت با تعابیر مختلف یاد نموده است و هر یک از شارحان معاصر حکمت متعالیه، براساس مبانی خاصِ مقبول خود مانند، پذیرش وحدت شخصی وجود یا تشکیک و تعابیر گوناگون صدرا در باب وجود و ماهیت، به نحوی رابطه ماهیت با وجود را تفسیر و نظر ملاصدرا را حمل بر آن تفسیر نموده‌اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی آن است که تفسیر صحیح را در نوع رابطه ماهیت با وجود تعیین نماید. لذا در این مقاله، تفاسیر اندیشمندان معاصر در مسأله نوع رابطه ماهیت با وجود، شرح و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. به نظر نگارنده لازم است برای تفسیر نوع رابطه‌ی ماهیت با وجود، بحث هستی شناسانه (عالم ثبوت) از بحث معرفت شناسانه (عالم اثبات) تمییز داده شود. در این صورت تناقضات ظاهری در کلام ملاصدرا برطرف می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد نظریه جوادی آملی مبنی بر اینکه ماهیت، حد وجود متعین است، گرچه صحیح است، ولی أدق نیست، زیرا فقط نوع رابطه ماهیت با وجود در عالم اثبات را مشخص می‌کند.

الاهیات جاناتان ادواردز الاهیاتی عقلانی است. او معتقد است «عقل» توان اثبات حقانیت تعالیم کتاب مقدس را دارد و بدین اعتبار همنوا با کسانی است که ایمان دینی را واجد وجهی شناختی قلمداد می‌کنند. اما در الاهیات ادواردز عناصر «تجربه» و «احساس» نیز منزلتی اغماض‌ناپذیر دارند. وی، بسان شلایرماخر، تجربه دینی یا احساس معنوی را گوهر ایمان دینی می‌داند و معتقد است اگر انسان از وضعیت زلال وجودی محروم باشد نمی‌تواند زیبایی تعالیم دینی را درک کند. در حقیقت، ناب‌اندیشی محصول عقلانیت صرف نیست، بلکه حاجتمند «قلبی هدایت‌شده» و مصفای از هر گونه گناه و تمایلات ناروا است. ادواردز معتقد است انسان باید برای شناخت خدا و کلامش، نخست ساحت ارادی و عاطفی‌اش را بپیراید و از گناه دوری کند. در حقیقت، این عواطف و اعمال ما هستند که نقش خویش را بر پیشانی افکار ما می‌زنند و عقل انسان همواره به پیروی از تمایلاتش عمل کرده است. الاهیات ادواردز پرده از «فرمانروایی قلب» و «فرمان‌برداری عقل» برمی‌دارد. حکایت انسان همین است که او به چیزی می‌اندیشد و چیزی را حقیقت می‌پندارد که دوستش دارد. ادواردز معتقد بود برای اثبات ایمان دینی، اول باید مؤمن بود نه فیلسوف و متکلم. این «قلب سلیم» است که عقل را مستقیم می‌سازد تا راه خویش را به سوی اندیشه‌های درست دینی بیابد. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی‌ قلب سلیم و عقل مستقیم و تأثیر قلب بر عقل را در الاهیات جاناتان ادواردز تبیین می‌کند.

شاکله و بافت وجودی انسان بر اساس شاخص شخصیتی و مزاجی پدر و مادر تکوین می یابد و بسیاری از خصوصیات خَلقی و خُلقی وی از ماده وراثتی ایشان شکل می گیرد. این مساله به عنوان یکی از مهمترین مسائل علم النفس ، در آموزه های دینی و علمی اصلی مبرهن و مقبول است و انسان بر اساس ماده ژنتیک و مزاج طبیعی والدین خود مجبول است و تکوین می یابد. اما آیا انسان در مقابل این اصل دینی – علمی مجبور است و هیچ اختیاری از خود ندارد؟ آیا احکام تفاعل نفس و بدن و شدت این تأثیر و تأثر از انسان، آزادی را سلب کرده است ؟ در پاسخ به این سؤال قرائت های مختلفی در بطن مناقشه ژنتیک و عملکرد ژن ها صورت گرفته است که یکی از آنها تئوری افسانه ژن با دو چهره کاملا متمایز است . چهره نخست با فرض و تصور کردن این امر که تأثیرات ژنتیکی تغییر ناپذیرند، معتقد به جبرگرایی ژنتیک و نافی آزادی و اختیار انسان است. چهره دوم با تکیه بر مطالعات ژنتیکی و توسعه فناوری های مناسب ، جبرگرایی پرومته ای و تصرف در آینده را فریاد می زند که می تواند با تغییر در مکانیزم حیات ، قدرت مرگ و زندگی را بر نوع بشریت اعمال کند. در مقاله حاضر سعی شده است تا ضمن بررسی و نقد تئوری افسانه ژن و با اثبات امکان تغییر مزاج، آزادی و اختیار شخصی بشر در کنار اصل تأثیرگذاری مزاج و مسئله ژن محوری تبیین گردد.

هنر یکی از ارکان مهم فرهنگ و تمدن هر جامعه‌ای و عرصه تجلّی و روایت چیزی غیر خویش و خصیصه‌ای نفسانی است که منجر به بروز کارهای شگفت‏انگیز و زیبا از سوی هنرمند می‌گردد. در این میان هنر اسلامی نیز دارای جایگاه خطیری در تمدن اسلامی است و با نگاهی از دریچه فلسفه، هنری استوار بر قوه خیال و عالم مثال است. عالم مثالی که از ثمرات ذو مراتب بودن هستی و تشکیک وجود است. اکنون سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که در نگاه استاد جوادی آملی، غایت هنر اسلامی چیست؟ آیا غایت هنر اسلامی، بازنمایی واقعیت تازه‌ای است که به وسیله قوه خیال در نفسِ هنرمند ایجاد و انشاء می‌شود یا هدف، بازنمایی حقیقتی متعالی و فرا‌‌ طبیعی است که توسط قوه خیال در نفس هنرمند اظهار می‌گردد؟ به عبارت دیگر در هنر اسلامی خیالِ هنرمند، فعّال است یا منفعل؟ در مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی این نتیجه حاصل شد، بر مبنای حرکت جوهری نفس، هنر اسلامی که ثمره عملکرد قوه خیال است، در ابتدا ثمره و حاصلِ انفعالِ خیال و مشاهده صور خیالی توسط نفس در عالم مثال متصل یا مثال منفصل است و هنرمند در این مرحله به تقلیدِ آفریده مشغول است و هنر وی بازنمایی و تجسیم تقلید آفریده در عالم طبیعت و خارج است، ولی در نهایت حاصل خلاقیت و فعالیت نفس و صدور صور خیالی و مثالی از سوی نفس است که در این مرحله نفسِ هنرمند به تقلیدِ آفرینش می‌پردازد و هنر وی بازنمایی تقلید آفرینش در عالم خارج و طبیعت است.

فیلسوفان در تفسیر نحوه پیدایش عالم از دیرباز به این باور رسیده‌اند که از یک امر واحد و بسیط به معنای واقعی، جز یک چیز پدید نمی‌آید، زیرا صدور کثرت از یک مصدر بسیط، مستلزم تعدد جهات و نشانه ترکیب در ذات خواهد بود که با وحدانیت خالق جهان منافات دارد. این یکی از مهم‌ترین دلایل فلاسفه بر اثبات قاعده الواحد است. در واقع قاعده «الواحد لا یصدر عنهُ الّا الواحد» یکی از مهمترین قواعد فلسفی می‌باشد. از ابتدای طرح این نظریه در جهان اسلام، این قاعده مورد پذیرش فلاسفه و مورد انکار بسیاری از متکلمان قرار گرفته است. فیلسوفانی همچون فارابی و ابن سینا به طرح و اثبات این نظریه در عالم اسلام پرداخته‌اند. یکی از فیلسوفانی که در صدد اثبات قاعده برآمد، میرزا مهدی آشتیانی است. ایشان علاوه بر ادله عقلی، ادله نقلی فراوانی نیز بر این قاعده مطرح می‌کنند و با نگرشی عرفانی، نور محمدی (ص) را صادر اول می‌داند و از این طریق قاعده امکان اشرف را به اثبات می‌رساند. در این پایان نامه سعی بر این است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، تبیینی درست از قاعده الواحد، و ارزیابی دیدگاه برخی از حکما و عارفان اسلامی و به طور خاص حکیم معاصر، میرزا مهدی مدرّس آشتیانی (ره)، که مبنی بر دلالت شماری از آیات است، ارائه شود. در این خصوص به این نتیجه رسیدیم که قاعده الواحد در علوم عقلی جایگاه ویژه‌ای دارد و تحلیل و بررسی بسیاری از مسائل عقلی و کلامی بر آن استوار است. بهترین دقت فلسفی در مورد این قاعده را میرزا مهدی آشتیانی در کتاب اساس التوحید داشته است. ایشان در توضیح این قاعده معتقد است که مراد از واحد در طرف علت،واحد به وحدت حقیقه و مراد از واحد در طرف معلول، واحد به وحدت غیر حقه است. مراد از صدور در قاعده، اخراج معلول از حد نیستی مطلق و عدم ذاتی، به سر حد وجود است. کوتاه سخن این که از علت واحد حقیقی از آن جهت که واحد است تنها یک معلول واحد صادر می‌شود و نه بیشتر.

بحث از مفاهيم کلي و عملکرد ذهن در فرايند ادراک عقلي و چگونگي شکل‌گيري آنها از مباحث مهم معرفت‌شناسي است. فلاسفه اسلامي به رغم گرايش‌هاي مختلف در تبيين مکانيسم تعقل، همواره بر ارزش ادراك عقلي، تأكيد ورزیده‌اند. در اين ميان صدرا در تبيين فرايند ادراک کلي، تعبيرات مختلفي دارد که پژوهشگران حکمت صدرايي، اختلاف تعابير صدرا را از طريق تمايز چگونگي ادراک کلي در مراحل مختلف تحول و تکامل نفس توجيه کرده‌اند. استاد مصباح يزدي به ‌عنوان فيلسوفی نوصدرايي تبيين جديدي ارائه مي‌دهد که مي‌تواند نگاهي نو به مسئله فرايند ادراک کلي و شيوه‌اي جديد براي حل ناسازگاري تعابير صدرا باشد. در پژوهش حاضر به روش توصيفي-تحليلي روشن شد که مصباح يزدي بر تفاوت کارکرد ذهن در هر کدام از ساحت‌هاي ادراک کلي تأکيد می‌ورزد؛ به‌ طوري که ذهن در ادراک معقولات اولي منفعل و در ادراک معقولات ثانيه فلسفي و منطقي فعال است و ضرورتي براي اثبات عقول منفصل و شهود آنها در ادراک کلي نيست.

این پژوهش معنا و کارکرد عقل را از دیدگاه ملاصدرا و مهدی حائری یزدی، دو شارح بزرگ کتاب اصول کافی مورد بررسی قرار می دهد. تحلیل معنای عقل از منظر دو فیلسوف که از نظر زمانی سه قرن فاصله دارند، از اهمیت این پژوهش حکایت دارد. با وجود سه قرن اختلاف زمان بین این دو فیلسوف، نقاط مشترک فراوانی بین آراء آنها یافت می شود. همچنین اختلاف نظرهایی در بررسی مفهوم عقل در روایات اصول کافی در میان آنها وجود دارد. در این نوشتار سعی شده است تا با روش توصیفی-تحلیلی مراد و مقصود از عقل در احادیث کتاب اصول کافی را مورد کنکاش و بررسی قرار دهیم، دیدگاه حائری گاهی با ملاصدرا هم سو است و آن را تائید می کند و گاهی مخالف است و آن را رد می نماید. آن دو اندیشمند در معانی برخی اصطلاحات حدیث اول (مانند استنطاق ،اقبال و ادبار و ...) اختلافاتی داشتند که هرکدام تفسیری ارائه دادند. در حدیث دوم حائری با تعریف و آوردن مثال نظر ملاصدرا را تائید می کند ولی در رابطه با اختیار انسان نسبت به خصلت های سه گانه نظرات ملاصدرا و علامه مجلسی را به چالش کشیده و رابطه منطقی و فلسفی بین عقل ، حیا و دین برقرار کرده است. و در حدیث سوم حائری نظر ملاصدرا که دین را به معروف و طاعات معنا کرد، رد کرده و بر این عقیده است که معنی حقیقی دین عبارت از عمل به معروف نبوده بلکه مراد از آن التزام به یک سری از قوانین است.