آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در ادبیات عرب جاهلی فن بلاغت بسیار پیشرفته بوده است. فلذا در صورتی‌که قرآن به ‌صورت شعر و مملو از قافیه ارائه می‌شد، این شبهه پیش می‌آمد که قرآن نیز شعری بوده که از زبان اعراب جاهلی سروده شده است. این در حالی است که قرآن شعر را از پیامبر نفی کرده است. هدف: هدف از انجام این پژوهش این بود که با دسته‌بندی آیات بر اساس آنچه در بخش روش ذکر می‌شود بتوان به الگویی جهت یافتن ارتباط مفاهیم آیات دست‌ یافت. در گام بعدی می‌توان این الگو را به‌عنوان ابزار و روشی جهت مطالعه اعجاز قرآن به کاربست. در این پژوهش با استناد به گزارش‌های پیشین، نخست صنعت ادبی "فاصله" به‌عنوان پرکاربردترین صنعت به‌کار رفته در قرآن کریم معرفی و مطالعه می‌شود. در گام بعدی، بحث می‌شود که طبقه‌بندی آیات جزء بیست و نهم قرآن کریم بر مبنای فواصل آن‌ها، چه مفاهیمی را از منظر بلاغی، نحوی، لفظی و معنوی انتقال می‌دهد. یافته‌ها: بررسی ویژگی بلاغی سوره‌های جزء بیست و نهم که بر مبنای فواصل طبقه‌بندی‌شده بودند نشان داد که آرایه‌های ادبی تقدیم، تأخیر، ادات تأکید، تکرار، تشبیه و تضاد به ‌وفور مشاهده می‌گردند. از نظر نحوی تبدیل فعل ماضی به مضارع، استفاده مکرر از افعال دستوری، غالبت تعداد جملات اسمیه بر فعلیه، وفور مفعول‌به و مفعول فیه به طور متواتر مشاهده گردید. از نظر لفظی تغییر در حرکات که منجر به تغییر معنا می‌شده است، مشاهده می‌گردد. از نظر معنوی وزن و ایقاع فواصل، شبیه به هم بود و ترس و دلهره از معاد و قیامت را یادآور می‌شد. جمع‌بندی: استفاده مکرر از جملات اسمیه و افعال امری در آیات سوره‌های جز بیست و نهم قرآن کریم، از حدوث محتوم واقعه‌ای خبر می‌دهند که امری از پیش تعریف شده است. ارجاعات مکرر به داستان‌های کهن و پل زدن از افعال ماضی به مضارع و مستقبل این ذهنیت را پدید می‌آورد که تنبّه برگرفته شده از داستان‌های کهن همانی خواهد بود که در حال حاضر و آینده قابل دریافت است. این مفاهیم که برگرفته از تحلیل‌های بلاغی، نحوی، لفظی و معنوی آیات دسته‌بندی شده بر مبنای فواصل هستند با مفهوم کلی سوره‌های جزء بیست و نهم که در رابطه ‌با معاد است، هماهنگی کامل دارند.

یکی از مهم‌ترین واژگان قرآن، واژه امر است که درآیات متعددی به خدا نسبت داده ‌شده و بر دو قسم امر تکوینی و امر تشریعی و دارای مصادیقی است. یکی از مصادیق امر الهی در آیه ۷3 سوره انبیاء آمده که مسئله مهم (جعل هدایت به امرالهی) را مطرح می‌کند. جمهور اندیشمندان و مفسران شیعی، منظور از امر در آیه را امر تکوینی و هدایت به امر را هدایت تکوینی، از شئونات امامت و جزء اصول دین می‌دانند. مفسران و اندیشمندان اهل سنت دیدگاه‌های مختلفی را بیان می‌کنند. میان نظرگاه‌های شیعه و اهل سنت در این رابطه اشتراک‌ها و اختلاف‌هایی وجود دارد که به دلیل اهمیت مسأله ضروری است مورد بررسی قرار گیرد. این موضوع به روش تحلیلی ـ توصیفی با مراجعه به منابع معتبر تفسیری و کلامی فریقین و با توجه به مسئله مهم در آیه فوق یعنی جعل امر الهی و هدایت الهی بررسی قرار گرفته است. حاصل آنکه شیعه و اهل سنت در معنا و مفهوم امر الهی و هدایت الهی اتفاق‌نظر دارند. اختلاف اندیشمندان فریقین بر تکوینی یا تشریعی بودن امر و هدایت الهی است. این مسئله مرتبط با اعتقاد به امامت و جعل الهی آن است. باآنکه همه فرق اسلامی وجود امام و حاکم اسلامی در جامعه را ضروری دانسته‌اند، در این میان، اندیشمندان اهل سنت، در معنای امام، نحوۀ انتخاب، وظایف، کارکرد و شئون امام با شیعه اثناعشری اختلاف اساسی دارند.

آیات قرآن دارای موضوعات اعتقادی، اخلاقی، علوم زیستی است. درآیات آفرینش آسمان و زمین و غیره که جزو توحید افعالی است، نظریه‌هایی وجود دارد. ازجمله: آیه دوم سورة رعد به نگهداری آسمان بدون ستون، اشاره می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد ازنظر تاریخی مفسران در خصوص آیه یادشده سه دیدگاه دارند: 1- عده‌ای آیه را دلالتی بر وحدانیت خداوند در ربوبیت می‌دانند. 2- گروهی معتقدند آیه از یک حقیقت علمی پرده برداشته که نیروی جاذبه و دافعه است. این دیدگاه بر مبنای روش تفسیر علمی استوار است. 3-عده‌ای وجه دلالت آیه را وحدانیت رب و مدبر عالم می‌دانند و معتقدند هیچ خلق و امری بدون استناد به خداوند نبوده، سنت اسباب در تمامی عالم جریان دارد، خداوند بر صراط مستقیم است. این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا ضمن واکاوی سیر تاریخی آراء و ارائة نظرات مفسران و دانشمندان متأخر، نظر برتر را برگزیده است و آن عبارت است از این حقیقت توحیدی که قدرت الهی برتر از همه اسباب بوده، نگه‌داشتن آسمان‌های بدون ستون، برای خداوند، کاری سهل و خداوند نیروی جاذبه و دافعه را آفریده است.

نحوۀ خوانش متون دینی و برداشت‌های گوناگون از آن از دغدغه‌های اندیشمندان فلسفۀ دین محسوب می‌شود. در این میان، برخی با بهره‌گیری از نظریه‌های جدید زبان‌شناسی در پی ارائۀ روشی نو در فهم متون دینی شده‌اند. چنان‌که عبور از دیدگاه‌های پدیدارشناسانه و ساختارگرایانه و باور به اندیشه‌های ساخت‌شکنانه یکی از تازه‌ترین راهکارهای موجود در فهم دین محسوب می‌شود. بر پایۀ این دیدگاه، هر دالّ می‌تواند مدلول‌های گوناگونی داشته باشد و دستیابی به یک فهم قطعی و ثابت از متون، امری غیر ممکن است. این پژوهش با روش تحلیلی- اسنادی به واکاوی اندیشه‌ها و پیش‌فرض‌های فلسفی علی حرب از اندیشمندان ساخت‌شکن لبنانی پرداخته است که رودیکرد فلسفی وی بیشتر متأثر از ژاک دریدا فیلسوف فرانسوی می‌باشد. حرب در سیر فلسفی خود و پس از بهره‌مندی از اندیشه‌های فلسفی غرب و همچنین برخی متفکران عرب، تلاش کرده با در هم آمیختن برخی دستاوردهای اندیشه غربی و سنت بومی، راه خروجی برای تقابل جهان اسلام و غرب بیابد. وی در این راه نهایتاً به ارائه راه‌حل‌هایی تحت عنوان منطق تحویلی و عقل گردشی می‌پردازد که در این پژوهش به تبیین و تحلیل آنها پرداخته شده است.

حلّ مسائل و مشکلات اجتماعی عصر حاضر، یکی از دغدغه‌های مهم اندیشمندان دینی به شمار می‌‌آید. در این میان، شیخ محمدجواد مغنیه از نویسندگان نواندیش لبنانی است که با رویکرد اجتماعی، شرح «فی ظلال نهج­ البلاغه» را با زبانی ساده و مختصر برای بهبود مسائل اجتماعی عموم مردم به نگارش درآورد. او در این شرح، سعی کرده است که کلام حضرت علی علیه السلام، را با مسائل عصر جامعه خود تطبیق دهد و راه حل‌هایی برای مشکلات جامعه به دست آورد. براین اساس، در این پژوهش به شیوه توصیفی و تحلیلی، برای تبیین رویکرد اجتماعی مرحوم مغنیه در «فی ظلال نهج البلاغه» تمام مباحث ذیل کلام حضرت علی علیه السلام مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. در این پژوهش مشخص گردید؛ اگر چه مرحوم مغنیه به صراحت، بحث اصالت فطری بودن اجتماع را بیان نکرده است؛ امّا اجتماعی زیستن را امری فطری می‌داند. او مصلحت فرد و جامعه را کامل‏ کننده یکدیگر می‌داند و معتقد است رفتار فرد بر رفتار اجتماع و بالعکس تأثیر دارد و اصلاح فرد باعث اصلاح جامعه و بالعکس می‌شود. از نگاه ایشان مهم‌ترین مفاهیم اجتماعی؛ ویژگی‌های رهبر جامعه و همچنین ویژگی‌های اندیشمندان دین است. او در این بحث ستمگران معاصر را معرفی کرده و راهکارهای مبارزه با آنها را تبیین نموده است.

حسن حنفی از متفکران روشنفکر معاصر مصر، دارای نظریۀ خاصی درباره هرمنوتیک متن به نام «نظریۀ تفسیر» است. این نظریه بر تأثیر پیش­فرض­های مفسّر در تفسیر، نسبی‌گرایی و قرائت­های مختلف از دین مبتنی است. پشتوانۀ فکری حنفی در نظریه­پردازی از مکاتبی چون پدیدارشناسی، اومانیسم، مارکسیسم، سوسیالیسم و رویکرد تاریخی-تمدنی و نومعتزله به عاریت گرفته شده است. از نظر او هرمنوتیک همان علم تأویل است و متن صورت مجردی است که نیاز به مضمونی دارد که آن را پر کند؛ از این رو ما مضمون معاصری را برای متن قرار می‌دهیم. حنفی با این قرائت هرمنوتیکی می‌خواهد به ارکان ایمان و اسلام مسلط شده، به بازخوانی علم کلام بپردازد. تفسیر او تفسیر تجربی زنده مشترک میان مفسر و خواننده است که متوقف بر غایت، روش و نیازهای مفسر می‏باشد؛ همچنین بر نیازها و مطالبات مردم تمرکز و بر ابراز حق اغلب مردم تکیه کرده، اولویت را به واقعیت و تاریخ می‌دهد. به تفکر التقاطی و گزینشی حنفی انتقادهای جدی و بنیادینی وارد است که در این مقاله به آن می‌پردازیم. در این نوشتار بر خلاف پژوهش‌های پیشین که اغلب بر گزارش و روش‌شناسی اندیشه‌های نوگرای حنفی در بازسازی میراث اسلامی متمرکز شده‌اند، با روش توصیفی و تحلیل مفهومی و گزاره‌ای به تبیین و نقد رویکرد هرمنوتیکی حنفی در تفسیر قرآن پرداخته می‌شود.

پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوا به بررسی روایات تفسیری فریقین درباره گریه آسمان و زمین ذیل آیه 29 سوره دخان پرداخته است. بر اساس این روایات، آسمان و زمین در مرگ مؤمنان، پیامبران، صالحان، حضرت یحیی و امام حسین(ع) گریه می‌کنند. در مقابل، برای موجودات خبیثی نیز چون فرعون گریه نکردند و این نشان از حقارت آنهاست. با آنکه بر پایۀ آیاتی که به هدایت موجودات اشاره دارند، تمامی موجودات دارای شعور هستند. برخی از اندیشمندان گریه موجودات فاقد شعور همچون آسمان و زمین را مشکل دانسته و آن را به گریۀ اهل آسمان‌ها و زمین توجیه کرده‌اند. برخی نیز آن را تعبیری کنایی شمرده‌اند. برخلاف تلقّی غیر حقیقی بودن، روایات فراوانی در منابع روایی فریقین به شکل مستفیض نقل شده‌ که بر اساس آنها، پس از شهادت امام حسین(ع) وقایعی همچون سرخی افق به هنگام طلوع و غروب خورشید رخ داد. این وقایع بر گریستن حقیقی اجزای هستی به‌ ویژه آسمان و زمین بر امام حسین(ع) اشاره دارند. در این میان، تمامی موارد بیان شده که مفسران فریقین در مفهوم آیه ذکر کرده‌اند، به عنوان مصداق‌های برای گریه در آیه محسوب می‌شود. هر چند گریۀ آسمان‌ها و زمین بر امام حسین(ع) مصداق اتمّ تلقی می‌گردد.

هدف این پژوهش، بیان مسئله زمان، دهر و سرمد در نگاه فیلسوفان و آیات قرآن کریم است که با روش توصیفی و تحلیل مقایسه‌ای، در صدد بیان فهم فلسفی از آیات مرتبط با زمان در قرآن کریم است. زمان موجود بی‌قراری است که آغاز و پایانی ندارد. چیستی زمان به نظر بدیهی است، ولی در بیانِ ماهیت از دشوارترین مسائل است. فیلسوفان برای کشف حقیقت زمان در عالم ماده و فراتر از آن در دهر و سرمد تلاش بسیار کرده‌اند. اگرچه زمان نتیجه حرکت از قوه به فعل است، ولی اختصاص به عالم طبیعت ندارد و در تمام شئون و جلوه‌های هستی جاری است. دهر که به زمان احاطه وجودی دارد، با زمان بودن و نه در زمان بودن است. سرمد، محیط به دهر و باطن آن است و این سه ظرف در مراتب وجودی نظام هستی در طول یکدیگر قرار دارند. در قرآن کریم زمان با الفاظ گوناگون از جمله در آیات مربوط به بیان صفات و افعال الهی و توصیف جهان آخرت استفاده شده است. فهم فلسفی از این آیات که در مقارنه با دیدگاه‌های فیلسوفان حاصل می‌شود، نشان می‌دهد که زمان در وقایع قرآنی متناسب با مرتبه وجودی آن، مفهومی فراتر از زمان در عالم ماده دارد و حقیقت دهری و سرمدی به خود گرفته است.

بهشت و جهنم از برجسته‌ترین مسائل حوزۀ معادشناسی است که در متون دینی به وجود آن‌ها تصریح شده است. به خلاف اتفاق‌نظر اندیشمندان اسلامی پیرامون اصل وجود بهشت و جهنم، در جزئیات و ویژگی‌های آن اختلاف وجود دارد. یکی از این اختلاف‌ها آفرینش کنونی بهشت و جهنم به ‌شمار می‌آید. در این میان، خوارج، برخی از معتزله و گروهی از زیدیه منکر آفرینش فعلی بهشت و جهنم شده‌اند. در مقابل، سایر متکلمان به وجود کنونی بهشت و جهنم باور دارند. از مهم‌ترین ادلۀ نقلی منکران خلقت کنونی بهشت و جهنم، استناد به آیات خلود، فانی شدن همۀ مخلوقات و وسعت بهشت است. عبث بودن آفرینش بهشت و جهنم پیش از قیامت و لزوم قرار گرفتن بهشت و جهنم در عالم افلاک یا سایر عوالم، از برجسته‌ترین ادلۀ عقلی منکران محسوب می‌شود. قائلان به آفرینش کنونی بهشت و جهنم در اثبات مدعای خود، جدای از روایات به آیاتی مانند آیات ناظر به مهیا بودن بهشت و جهنم، آیات مربوط به معراج پیامبر9، آیات پایانی سوره تکاثر و آیات بیانگر سکونت آدم و حوا در بهشت خویش استناد می‌کنند. در این پژوهش به شیوۀ تحلیل محتوا، پس از تبیین مبانی هر یک از مکاتب کلامی پیرامون معاد، به بررسی و نقد ادلۀ معتزله، دیدگاه و ادلۀ امامیه و اشاعره پیرامون آفرینش کنونی بهشت و جهنم پرداخته ‌شده است.

ابوالاعلی مودودی از برجسته‌ترین مفسّران معاصر و تأثیرگذار شبه قاره هند است. «تفهیم القرآن»، مهم‌ترین اثر این اندیشمند اصلاح‌گرا و مبارز، تفسیری عصری ـ اجتماعی به شمار می‌آید که به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است. جایگاه این تفسیر و اندیشه تقریب‌گرایانه صاحب آن، اهمیت بررسی دیدگاه‌های تفسیری مودودی را به‌ویژه دربارۀ آیات فضائل اهل بیت(ع) بیشتر می‌کند. پژوهش حاضر به شیوۀ توصیف و تحلیل محتوا، به بررسی این دیدگاه‌ها و اختلاف آن‌ها با دیدگاه دیگر مفسران شیعه و اهل سنت می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد با وجود اندیشۀ تقریب‌گرایانه مودودی، برخورد وی با آیات فضائل چند گونه است که همگی ناشی از تعصب‌های مذهبی اوست. سکوت در برابر برخی آیات مشهور مورد پذیرش فریقین، تفسیر خلاف دیدگاه مشهور و توجیه تکلف‌آمیز برخی دیگر از آیات فضائل مهم‌ترین شیوه‌های مودودی برای گذر از تفسیر این آیات است. این برخوردها نشان می‌دهد، اگر چه مودودی برخی از دیدگاه‌های جزمی سلفی را نقد و رد کرده است، اما در تعامل با آیات فضائل اهل بیت (ع)، همان مسیر سلفیه را می‌پیماید.