آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ابوالاعلی مودودی از برجسته‌ترین مفسّران معاصر و تأثیرگذار شبه قاره هند است. «تفهیم القرآن»، مهم‌ترین اثر این اندیشمند اصلاح‌گرا و مبارز، تفسیری عصری ـ اجتماعی به شمار می‌آید که به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است. جایگاه این تفسیر و اندیشه تقریب‌گرایانه صاحب آن، اهمیت بررسی دیدگاه‌های تفسیری مودودی را به‌ویژه دربارۀ آیات فضائل اهل بیت(ع) بیشتر می‌کند. پژوهش حاضر به شیوۀ توصیف و تحلیل محتوا، به بررسی این دیدگاه‌ها و اختلاف آن‌ها با دیدگاه دیگر مفسران شیعه و اهل سنت می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد با وجود اندیشۀ تقریب‌گرایانه مودودی، برخورد وی با آیات فضائل چند گونه است که همگی ناشی از تعصب‌های مذهبی اوست. سکوت در برابر برخی آیات مشهور مورد پذیرش فریقین، تفسیر خلاف دیدگاه مشهور و توجیه تکلف‌آمیز برخی دیگر از آیات فضائل مهم‌ترین شیوه‌های مودودی برای گذر از تفسیر این آیات است. این برخوردها نشان می‌دهد، اگر چه مودودی برخی از دیدگاه‌های جزمی سلفی را نقد و رد کرده است، اما در تعامل با آیات فضائل اهل بیت (ع)، همان مسیر سلفیه را می‌پیماید.

در روایات اسلامی موارد متعدد و مختلفی برای نخستین مخلوق بیان شده است. از مهم‌ترین مصادیق ذکر شده می‌توان به نور پیامبر اکرم1 و اهل بیت:، روح، عقل، آب و قلم اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌های اندیشمندان، به‌ویژه صاحب‌نظران شیعه را در حل تعارض این روایات بررسی می‌کند. با جست‌وجو در این دیدگاه‌ها درمی‌یابیم که محدثان در توجیه این اختلافات، یا به جمع بین روایات پرداخته و همه آنها را مفاهیم متعددی از یک مصداق می‌شمارند و یا با جدا کردن عالم جسمانی از عالم روحانی در عالم جسمانی «آب»، و در عالم روحانی «عقل» را نخستین مخلوق می‌دانند. بیشتر فلاسفه و عرفا در تحلیل عقلی خود با استفاده از قاعده الواحد، صادر اول و مخلوق اول را یکی دانسته‌اند. فلاسفه نام عقل را بر آن نهاده‌اند و عرفا تعبیر نور، حقیقت محمدیه و وجود منبسط را به‌کار برده‌اند. برخی نیز مخلوق اول و صادر اول را از هم جدا دانسته و موارد به‌کار رفته در روایات را قابل تطبیق بر خلقت نوری حضرت محمد9 به‌عنوان نخستین مخلوق می‌دانند.

روایات معصومان(ع) با تبیین ظرایف و ریزه‌‌کاری‌ها، نقشی مهم در شاکله معرفتی مسلمانان داشته است و زوایای پنهان برخی موضوع‌ها را روشن می‌کند. در داستان مشهور ملاقات حضرت موسی(ع) و شخص عالم بنی‌اسرائیل که نماینده تشریع و تکوین الهی هستند بسیاری از جزئیات بیان نشده که در روایات، ذیل آیات 60 تا 82 سوره کهف یاد شده‌اند. در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی به بیان ملاک اعتبارسنجی روایات تفسیری به گونه‌های روایات تفسیری ناظر بر ظرایف و اشارات داستان موسی و خضر(ع) پرداخته شده است. همچنین دیدگاه‌های مختلف راویان درباره آن ظرایف و ریزه‌‌کاری‌های داستان را با بهره‌‌گیری از سخنان و سیره معصومان(ع) و دخالت دادن آن در جریان فهم کلام الهی بررسی می‌کند. با وجود آسیب‌های مبنایی در سستی برخی از احادیث در کتب تفسیری روایی و نیز آسیب جعل در روایات ناظر به قرآن به ‌ویژه در عرصه شأن نزول و تأویل‌های غالیانه؛ ارائه این روایات، برای تبیین مقاصد آیه‌های قرآن و پرده ‌برداری از لایه‌های ژرف آن می‌باشد. با بررسی جزئیات داستانی قصَّه حضرت موسی و خضر(ع)، به معرفی شخصیّت آنها پرداخته شده است. همچنین جایگاه خضر(ع) در نبوّت و ولایت، برتری علمی و ولایی او بر موسی(ع) و تعارضش با اولواالعزم بودن او و کیفیت آشنایی آنها از حوزه روایات بررسی شده است. در ادامه نیز اختلاف‌های روایی که در پیام و هدف داستان موثر واقع شده‌اند، بیان شده و روشن گردید که در چه مواردی عناصر برجسته و در چه عناصری کم‌‌رنگ می‌شوند.

دجّال به عنوان یکی از شخصیت‌های آخرالزمانی نمایانگر شر در مقابل منجی عدالت‌گستر، از مفاهیم مشترک و پرچالش در الهیات اسلامی و مسیحی محسوب می‌شود. با این تفاوت که در اناجیل از آن با صراحت سخن به میان آمده در حالی‌که در قرآن، اشاره‌ای به آن نشده است؛ شاید همین نخستین دلیل بروز اختلاف‌نظرها و چالش‌ها پیرامون دجال و مسائل مرتبط با آن باشد. در این میان، در منابع روایی به‌ویژه جوامع حدیثی اهل‌سنت، جزئیات فراوانی دربارۀ دجال نقل شده است. اندیشمندان مسلمان با توجه مبانی فقه الحدیثی، پیرامون شخصیت و ویژگی‌های ظاهری دجال، زمان و مکان خروج او و وقایع مرتبط با آن دیدگاه‌های یکسانی ندارند. در این میان، رشید رضا با وجود دلبستگی به مبانی فکری سلفیه، رویکردی انتقادی به حدیث داشته و عقل‌گرایی را به عنوان مهم‌ترین مولفه سنجه‌ی روایات مطرح می‌کند. او احادیث دجال را به دلیل تعارض با سایر روایات، مخالفت با قرآن و ادلۀ عقلی، دارای اشکال و در نهایت جعلی می‌داند. پژوهش پیش‌رو به شیوۀ تحلیل محتوا سعی دارد ابتدا یک تصویر کلی از موضوع دجال در میان اندیشمندان امامیه و اهل‌سنت به تصویر کشیده و سپس ضمن انتقال دقیق دیدگاه رشید رضا به نقد آن بپردازد.

المنار یکی از مهم‌ترین تفسیرهای اهل سنت با گرایش عقلی‌اجتماعی در سده معاصر به ‌شمار می‌آید. ریشه تمایل‌های خردگرایانه صاحبان المنار را می‌توان در اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه آنها جست‌وجو کرد. تأکید عبده و رشید رضا بر بازگشت به قرآن و بازخوانی سنت اسلامیِ متناسب با نیازهای روز جامعه، سبب توجه بیش از پیش آنها به عقل‌گرایی شده است؛ امری که افراط در آن به تأویل‌های دور از ذهن و تفسیر به رأی انجامیده است. این پژوهش با بررسی و تحلیل محتوای تفسیر المنار در صدد است ضمن تبیین ماهیت تجربی عقل‌گرایی عبده و رشید رضا، ارکان خردگرایی تفسیر المنار را استخراج، و اشکال‌های وارد بر آن را بررسی کند. بر مبنای نتایج پژوهش، صاحبان تفسیر المنار به عقل تجربی گرایش دارند و به‌شدت با عقل فلسفی مخالف‌اند. هماهنگی میان قرآن و یافته‌های تجربی، همچنین نفی نقل‌گرایی در پی تقلیدگریزی از مهم‌ترین ارکان گرایش عقلی در تفسیر المنار است. از برجسته‌ترین اشکال‌های گرایش عقلی تفسیر المنار نیز می‌توان به تأویل‌های مادی و حس‌گرایانه و رویکرد سلفی‌گرایانه اشاره کرد. این آسیب‌ها که بیشتر پس از حیات عبده در المنار رخنه کرده، سبب دوگانگی رویکرد این تفسیر شده است.

عذاب مسخ یکی از سنت‌های مؤاخذه الاهی است که در پی انحرافات اعتقادی و اخلاقی گریبانگیر فرد یا گروهی خاص می‌شود. چنین سنتی در آیات قرآن دو گونه گزارش شده است: مسخ ظاهری که مختص قوم بنی‌اسرائیل بوده و به سبب نافرمانی از امر تحریم صید و به‌کاربردن حیله به آن مبتلا شدند؛ مسخ معنوی که عام است و همه انسان‌ها در معرض ابتلا به آنند. آیات بسیاری با الفاظ متفاوت یادآور گونه دوم از عذاب مسخ است. میان مفسّران فریقین درباره مسخ صوری بنی‌اسرائیل اختلاف‌نظر وجود دارد. این اختلاف سبب پیدایش سه دیدگاه در میان آنها با ادله متفاوت شده است. حکما، به‌ویژه پیروان حکمت صدرایی، نیز ضمن پای‌بندی به ظاهر آیات و روایات، بر اساس نظریه تناسخ ملکوتی و نوع‌الانواع تقریری دقیق‌تر پیش می‌کشند که مسخ ظاهری و باطنی را شامل می‌شود. این دیدگاه‌ها مبتنی بر تبعیت بدن‌ها از نفوس و توجه به نوع متوسط و جنس سافل است. در این پژوهش، به شیوه تحلیل محتوا، دیدگاه‌ها و دلایل مفسّران و حکما درباره کیفیت و انواع عذاب مسخ را بررسی و ارزیابی خواهیم کرد.

آیه پانزدهم سوره احقاف در مقام سفارش کلّی به تمامی انسان‌های نیکوکار بوده و مصداق آن عام است. مطابق این آیه، دلیل نیکی فزون‌تر به مادر، رنج‌های وی در دوران بارداری و زایمان فرزند است. با این حال، برخی از مفسّران فریقین بر پایه روایات، آیه را به فردی خاص تطبیق می‌کنند. در نظر مفسّران اهل سنت، آیه در شأن ابوبکر نازل شده است؛ چراکه او در میان مهاجران تنها کسی بود که پدر و مادرش مسلمان بودند و در چهل‌سالگی، سپاس‌گزاری از نعمتی را که بر پدر و مادرش ارزانی شده است درخواست کرد. حال آنکه چنین تطبیقی مخالف شواهد تاریخی است و روایاتی هم که به آن استناد شده ضعیف است. از سوی دیگر، بر پایه برخی احادیث معتبر در منابع شیعه، آیه بر امام حسین (ع) تطبیق شده است. شواهدی چند بر تطبیق آیه بر ایشان به عنوان مصداق برتر دلالت دارد؛ مانند تفاوت مرجع ضمیر آیه با آیات پیشین، وضعیت ویژه ترسیم‌شده برای بارداری و وضع حمل، کیفیت دعای موجود در آیه و تخمین آن با حیات امام حسین (ع). بر این اساس، حضرت زهرا (س) با یقین از شهادت امام حسین (ع)، هنگام بارداری و وضع حمل دچار رنجی درونی بود؛ هرچند به جهت امتداد امامت و ولایت در نسل امام حسین (ع)، رضایت کامل داشت.

پژوهش در طرح فکری ابن بادیس روشن می­سازد که وی اندیشه و دیدگاه خویش را تا حد امکان به قرآن و سنت نبوی مستند می­کرده است. او ضمن باور به ناتوانی عقل در درک کنه امور غیبی، شروطی منطقی برای نظر صحیح عقلی برمی­شمارد. به­طور کلی، ابن بادیس به تفسیر قرآن اهتمام ویژه­ای داشته و مسائل تربیتی، اصلاحی و فرهنگی را در این قالب بیان کرده است؛ حتی در جریان سیطره استعمار فرانسه بر الجزائر، برای مبارزه با تسلط استعمارگران و برانگیختن هویت اسلامی ـ عربی الجزائری­ها، عقیده­شان را بر اساس این دو نص، پابرجا می‌ساخت. از این­رو روش روشنگرانۀ وی در تفسیر آیات، ابتدا بر اساس قرآن و سنت نبوی است و در ادامه در صورت نبود شاهد از این دو، به احادیث صحابه و تابعان روی آورده است. در مراحل بعد نیز معنا را به کمک لغت و ریشۀ کلمه یا با بهره­گیری از تناسبت میان آیات و یا با تکیه بر سبب نزول، استفاده از سیاق آیات و اشعار و ادبیات عرب و غیره روشن می­ساخته است. به­طور کلی وی در «تفسیر مجالس‌ التذکیر من‌ کلام‌ الحکیم‌ الخبیر» گرایشی اجتماعی دارد. در پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیل محتوا، روش تفسیری ابن بادیس با تبیین هریک از موارد فوق بررسی می‌شود.

قرآن کریم به عنوان نخستین و معتبرترین منبع استخراج احکام شرعی نزد فقهای فریقین به­شمار می­رود. با این حال از ظرفیت فقهیِ توسعه­پذیر قرآن به دقت بهره­گیری نشده است. در این میان، استفاده از آیات غیر فقهی مانند آیات قصص، برای استنباط احکام شرعی کمتر مورد توجه قرآن­پژوهان بوده است. پژوهش حاضر به شیوه تحلیل محتوا، پس از بیان دلایل توسعه‌پذیری آیات احکام، در راستای بهره­گیری از این ظرفیت، به بررسی و استخراج احکام موجود در سوره یوسف و تطبیق آن با عناوین ابواب فقهی پرداخته است. یافته­های پژوهش نشان دهنده ظرفیت بالای قصص در استنباط احکام شرعی است؛ به گونه­ای که می­توان ذیل سه عنوان عبادات، سیاسات و معاملات، احکامی را از سوره یوسف استخراج کرد، از جمله: وجوب قرائت نماز به زبان عربی؛ جواز شرط­بندی در سبق و رمایه؛ احکام لقطه؛ مشروعیت تلاش در دفع تهمت؛ قبول ولایت از جانب سلطان جائر؛ مشروعیت کفالت و ضمانت.