آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بدون تردید محمّد عبده یکی از برجسته ‏ترین مفسّران اصلاح‏گرای اهل سنت در سده معاصر به‏شمار می‏آید. نوگرایی و خردگرایی به‏عنوان مهم‏ترین شاخصه‏های اندیشه اصلاحی عبده، در آثار وی ظهور و بروز دارد. او با تمایلات علم‏گرایانه و روش عقلی تجربی به تبیین مسائل کلامی، اجتماعی و تربیتی می‏پردازد. این پژوهش بر مبنای بررسی و تحلیل محتوای آثار و اندیشه‏های عبده در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می‏توان او را نومعتزلی دانست یا خیر؟ بر اساس یافته‏های پژوهش، اگرچه وی همانند متفکران اشاعره به کارآمدی عقل نظری در شناخت و تبیین معارف دین باور دارد؛ امّا پیرامون کارکرد عقل عملی مانند متکلمان معتزله می‏اندیشد. از این‏رو حسن و قبح را عقلی می‏داند. افزون بر این، در طرح مباحث مرتبط با عدل مانند اختیار انسان، وجوب علی‏الله، تکلیف ما لایطاق، وعده و وعید، شرور، هدایت و ضلالت با معتزله هم‏عقیده است. بنابراین برخلاف ادعای برخی پژوهشگران، وی نومعتزلی است.

يکي از پردامنه¬ترين حوزه¬هاي مسائل توحيدي، تبيين صفات الهي است. وجود اين صفات در ميان آيات و روايات، همواره اين پرسش جدّي را در ميان متکلمان اسلامي برانگيخته است که با چه قواعد زبان‌شناختي ميتوان به فهم صحيح آنها دست يافت؟ در طول حيات فکري مسلمانان با سه رويکرد اصلي در تبيين صفات الهي مواجه ميشويم: رويکرد نخست که مشبّهه، حشويه و مجسّمه و در ادامه سلفيه از قائلان آن هستند، ضمن آنکه آيات صفات را بر ظاهرشان حمل ميكنند، صفات خبري را با تشبيه و تکيّف براي خداوند ثابت ميدانند. رويکرد دوم که در ميان غالب صاحبنظران اهل حديث رواج دارد، ضمن انتساب صفات خبري به خداوند، در تبيين کيفيت انتساب آنها توقف کرده و فهم معناي آن را به خداوند واگذار ميكنند. رويکرد سوم برخلاف دو ديدگاه پيشين، با وجود برخي اختلاف روشها در تعامل با صفاتي که ظاهر ابتدايي آنها با احکام قطعي عقل مخالفت دارد، شيوة تأويل را برگزيده¬اند. گروهي از متقدمان و در ادامه معتزله و اماميه پيروان حقيقي چنين ديدگاهي هستند. در اين پژوهش برآنيم تا با شيوة تحليل محتوا، ضمن گزارش دقيق اين سه رويکرد به ارزيابي و کارآمدي آنها بپردازيم.

يكي از ديدگاههاي كارگشا در توسعه‌پذيري معنا در قرآن، نظريه «وضع الفاظ براي ارواح معاني» است. اين ديدگاه برگرفته از اصلي عرفاني است كه بر اساس آن، مراتب طولي معناي الفاظ، روح واحدي دارند كه براي تمام مصداقها بنحو حقيقي صادق است. طرفداران قاعدة روح معنا، با توسعه‌دادن مفاهيم محسوس و مادي به معاني فرا عرفي، معتقدند كه ويژگيهاي نشئت ‌گرفته از مصاديقِ واژگان، در اصل معنا تأثيري ندارند زيرا موضوع‌له الفاظ عام است. بر اين اساس، حقيقت لفظ بر همة مراتب اعم از حقايق غيبي و مرتبة نازلِ در حد فهم عرف، قابل انطباق است. طرفداران اين نظريه، مفهوم توسعه‌يافته را مرتبه‌يي از معناي كلام ميدانند، بي‌آنكه مخالف با فهم عرفي و معناي لغوي واژگان باشد. در اين پژوهش، ضمن تحليل دقيق نظريه روح معنا و استخراج مباني آن در تقريرهاي گوناگون طرفدارانش، آسيبهاي وارد بر آن نيز بررسي شده است. مخالفت با حمل صفات خبري بر مجاز، تمركز بر امور عيني در معناشناسي الفاظ و بيتوجهي به ديدگاههاي جديد زبان‌شناسي از مهمترين آسيبهاي اين نظريه است.

محمد شحرور متفکر نواندیش سوری از پیروان جریان فکری نومعتزله به‌شمار می‌آید. قرآن‌بسندگی، تاریخی‌نگری و نسبی دانستن فهم قرآن از شاخص‌ترین مبانی فکری او در بازسازی میراث اسلامی محسوب می‌شود. در باور شحرور به‌کارگیری مبانی علمی و معرفتی نواندیشانه در داستان‌های قرآنی، جایگاه ویژه‌ای در بازسازی خرد اسلامی دارد. او ضمن اذعان به مغایرت بازسازی فهم دینی با نظام معرفتی سنتی بر تفکیک سنت از نص تأکید ویژ‌ه‌ای دارد؛ از این‌رو، کنار گذاشتن ایدئولوژی از متن، همراه با روحیه جستجوگری را به عنوان شروط خوانش نواندیشانه داستان‌های قرآنی می‌داند. شحرور با نگاه پسارسالتی به داستان‌ها‌ی قرآنی به کارکرد محدود آنها قائل است. چنان‌که محور کانونی داستان‌ها‌ را به شخصیت‌هایی که حادثه‌ها و تاریخ پیرامون آنها می‌چرخد، محدود ساخته است. او با تکیه بر اصل عدم ترادف در قرآن، بر تفکیک مفهوم نبی و رسول تأکید کرده و کتاب نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله را به کتاب نبوت و رسالت دسته‌بندی می‌کند. در باور شحرور، داستان‌های قرآنی در شمار کتاب نبوت و سنت نبوی است که جز پند و اندرز کارآمدی فراتری ندارند. همچنین برخلاف سنت رسولی که در قالب وحی بر پیامبر نازل شده و در ام الکتاب آمده است، احکام شرعی الزام‌آوری ایجاد نمی‌کنند.

اعجاز از مباحث و دغدغه های مهم و مشترک فلسفه، کلام و علوم قرآن است. مباحث این سه قلمرو در خصوص بحث معجزه، یپوستگی منطقی دارد. مرتضی مطهری یکی از نمونه های نادری است که اندیشه و آثار او، هر سه قلمرو بحث درباره معجزه را در بر دارد و جویبارهای جریان های تاریخ اندیشه اسلامی در مقوله معجزه در اندیشه آثار مطهری به هم پیوند می خورند. از این رو، شایسته است ابعاد فلسفی، کلامی و قرآنی بحث اعجاز را با در نظر داشتن پیشینه تاریخی آن ها در اندیشه و آثار مرتضی مطهری بکاویم. این کاوش به روش توصیفی و تحلیلی، در بعد فلسفی، آرای پیشینیان و آرای مطهری را حول پنج محور اساسی فلسفه دین در باب معجزه طرح می کند: چیستی معجزه، امکان وقوعی معجزه، تبیین ناپذیری معجزه، اثبات معجزه و دلالت معجزه. در بُعد کلامی نیز، با نظر اجمالی به آرای متکلمان، دیدگاه مطهری در باب جایگاه و کارکرد معجزه ذیل بحث نبوت گزارش و تحلیل خواهد شد. در گام سوم، پژوهش جنبه تفسیری و قرآنی پیدا می کند و کوشش های مطهری در تبیین نگاه قرآنی به مقوله معجزه و اعجاز قرآن و جنبه های اعجازی آن را در بر دارد. مطهری بر این باور است که معجزه نه نفی قانون علیت است و نه نقض قانون طبیعت، بلکه معجزه خرق ناموس طبیعت است. هیچ معجزه ای خارج از قانون واقعی طبیعی نیست، زیرا علوم تجربی روز به روز تغییر می کنند و قوانین عادی تر نسخ می شود و قوانین قوی تری جایگزین آن می شوند . از طرفی کسی که معجزه می کند اتصالی با روح کلی عالم پیدا می کند و بدین طریق در قوانین عالم تصرّف می کند و از آنجاییکه قویترین روحها در انبیاء یافت می شوند لذا معجزه امکان وقوع دارد و برای اثبات آن به اخبار متواتر نیز همچون قراین تاریخی و عقلی معتقد است و هم چنین مدعی است که ما در احراز معجزات جاوید، بی نیاز از اتکاء به شواهد تاریخی هستیم و معجزات همانطور که قرآن نام " برهان " و "آیه" بر روی آن گذاشته، دلیل قاطع و حجت مسلّم عقلی بر صدق مدعای آورنده آن می باشد نه در جهت اثبات معارف الهی که با تعقّل می توان به آن رسید. مطهری در بحث کلامی، بعد از اثبات ضرورت دین و فلسفه نبوت، یکی از بهترین راههای شناخت پیامبر را معجزه می داند و آن را نشانه ای برای اثبات مدعای نبوت بر می شمرد. وی در بخش مطالعه مصداقی اعجاز به اعجاز قرآن می پردازد و وجوه اعجاز را در دو جنبه لفظی و معنوی می جوید. در جنبه لفظی به سبک بیان، آهنگ پذیری و حلاوت آن اشاره می کند و در جنبه معنوی به اعجاز آمیز بودن محتویات آن از نظر علمی، هدایت تشریعی، بیان الهیات و اخبار غیب می پردازد. مطهری ویژگی ممتاز اعجاز قرآن را نسبت به معجزات دیگر، جاویدان بودن آن می داند.

ماهیت و سرشت وحی از مباحث پرچالش دین‌پژوهی معاصر به‌شمار می‌آید. در این میان، نواندیشان اسلامی با تأثیرپذیری از متفکران غربی دیدگاه‌های بحث‌برانگیزی را مطرح ساختند که به نوعی در تقابل با قرائت سنتی مسلمانان است. بشری دانستن وحی، عصارۀ چنین تقابلی به‌شمار می‌آید که در ابتدا نظریه‌پردازان نومعتزلی به طرح آن پرداختند. در این میان، حسن حنفی با بهره‌گیری از دیدگاه‌های صاحب‌نظران غربی و با نگاهی مادی به چیستی وحی قرآنی می‌پردازد. در نظر او، وحی علمی مستقل است که شخص قواعد آن را استنباط و تثبیت می‌کند و چیز جدیدی توسط وحی به ما نرسیده که عقل را توان رسیدن به آن نباشد؛ از این رو، هر آنچه که با عقل و تجربه مستدل می‌شود را به عنوان وحی نمی‌شناسد. در منظر او، وحی از سمت بشر به بالا می‌رود نه اینکه به‌سوی او نازل شود؛ بنا بر این، وظیفه وحی این نیست که مردم را به سمت پروردگار سوق دهد؛ بلکه هدف آن تربیت بشر است و رسالت پیامبر این است که وحی را به معانی خالص در سبک، شیوه و استنباط‌های درونی و یا محیطی خود با توجه به سطح درک عمومی مردم ترسیم و تدوین کند و این مقصود فقط با ابزار شهود احساسی قابل انجام است.

یکی از مباحث مهم نزد فریقین، بحث پیرامون آیات دلالت‎کننده بر عظمت و فضایل امام علی (ع) است. ازآنجاکه پیش‎فرض‎های کلامی مذهب شیعه و اهل سنت درباره امامت و ولایت یکسان نیست، این دو گروه به مسئله امامت یکسان نمی‎نگرند؛ بنابراین ترجمۀ این آیات به زبان فارسی متأثر از پیش‎فرض‎های کلامی است. البته مترجمان اهل سنت دراین‌باره دیدگاه یکسانی ندارند؛ برخی از آن‌ها آگاهانه و با غرض‌ورزی، پیش‌فرض‌های عقیدتی خود را در ترجمه به‎کار گرفته‌اند. برخی نیز این مفروضات را در ترجمه دخالت نداده‌اند و با موضعی سکوت‌آمیز از دامن زدن به تعصبات فرقه‌ای پرهیز کرده‌اند. این پژوهش بر آن است ضمن بهره‎گیری از روایات معتبر و آرای مفسّران فریقین پیرامون آیات امامت و فضایل امام علی (ع)، شاخص‎ترین ترجمه‎های تفسیری اهل سنت (دهلوی، خرم‎دل و انصاری) و شیعه (الهی قمشه‌ای، مشکینی و مکارم‎شیرازی) را بررسی و تحلیل کند. از این رهگذر می‎توان پس از بیان ضعف‎ها و قوّت‎های احتمالی، تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی و تعصب‎های موجود را در ترجمه‎های اهل سنت دقیق‎تر نمایان ساخت. افزون بر آن می‎توان مطابق مبانی کلامی، انتقال صحیح محتوای این آیات را در ترجمه‎های شیعی مورد سنجش قرار داد.

تفسیر المنار به عنوان شاخص ترین تفسیر جریان اجتماعی ـ عقلی در حدّ ضرورت به مباحث کلامی پرداخته است. در این میان، بحث توحید بیش از سایر مسائل کلامی مورد اهتمام عبده و رشید رضا بوده است؛ هر چند مبانی و آرای کلامی آنها در توحید با یکدیگر متفاوت است. مبانی کلامی صاحبان المنار در توحید در چهار دسته روش شناسی, معرفت شناسی, هستی شناسی و معنا شناسی بررسی شده است. در بحث از دیدگاه های توحیدی نیز میان صاحبان المنار اختلاف وجود دارد. به‌گونه ای که برخلاف خودداری عبده از بیان مراتب توحید، رشید رضا با تأثیرپذیری از وهابیان, توحید را به سه مرتب? صفات، ربوبیّت و عبادت دسته بندی می کند. از این رو در سه فصل با عنوان توحید صفاتی, توحید ربوبی و توحید عبادی در تفسیر المنار به بیان, مقایسه, تحلیل و نقد دیدگاه های صاحبان المنار پرداخته شده است.

یکی از گرایش­های تفسیری مورد توجه مفسّران در فهم قرآن، تفسیر فلسفی است. تکیه بر اصول عام فلسفی و بهره‌گیری از استدلال­های برهانی، مهم­ترین ویژگی­ تفسیرهای فلسفی به­شمار می­آید. با مرور در جریان فکر فلسفی درمی‌یابیم، ابن‌سینا نخستین فیلسوف مسلمانی بوده که به معنای مصطلحِ تفسیر، بر برخی آیات‌ و سوره‌های‌ قرآن تفسیر نوشته است. باور به ماهیت معرفت­شناسانه وحی و از سنخ ادراکات یقینی دانستن آن، تکیه بر جایگاه قرآن به مثابۀ منبع معرفت و تبیین باطنی از آیات، مهم­ترین مبانی ابن‌سینا در تفسیر قرآن می­باشد. حضور آیات قرآنی در نظام فلسفی ابن‌سینا گاه به عنوان دلیل، گاه استشهاد و گاه اقتباس است. با تعمّق در آثار تفسیری ابن‌سینا درمی­یابیم که تبیین­های وی از قرآن را نه یکسره می­توان تفسیر به معنای مصطلح نامید و نه سراسر تأویل تطبیقی. او در تبیین کلام وحی گاهی با توجه به قواعد صحیح و منابع معتبر تفسیری، با روشی برهانی به تفسیر قرآن می­پردازد. گاهی نیز با روش تأویلی به تحمیل دیدگاه­ها­ و اندیشه­‏ های فلسفی خویش بر آیات قرآن روی می­ آورد که در مواردی مصداقی از تفسیر به رأی محسوب می­ شود. در پژوهش حاضر پس از تبیین رویکردهای دوگانه در ارزیابی تفاسیر فلسفی، ضمن استخراج مبانی تفسیری ابن‌سینا، بر مبنای معیارهای تفسیرپژوهی به روش­شناسی آثار تفسیری وی خواهیم پرداخت.