آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«اعجاز قرآن» از مباحث مورد اعتنای اساطین علوم قرآن بوده و یکی از نظریاتی که در این باره مطرح کرده‌اند، نظریه «اعجاز روان‌شناختی» است. جستار پیش رو که از نوع تحقیقات کتابخانه‌ای است، اعجاز روان‌شناختی قرآن را با روشی توصیفی ـ تحلیلی، از منظر «امین خولی» محقق معاصر مصری، بررسی کرده است. نتیجه آنکه از نگاه خولی، اعجاز روان‌شناختی، یکی از وجوه اعجاز ادبی ـ بیانی قرآن محسوب می‌شود و مراد از آن، این است که قرآن با هدفِ پرورش انسان و اصلاح جامعه، در دعوت خویش زوایای پنهان نفس آدمی را مدّنظر داشته و شناخت عمیق قرآن از این زوایا ـ‌که گزاره‌های علمی روز از روان انسان نیز آن را تأیید می‌کنندـ نشان از الهی بودن قرآن و اعجاز آن دارد. با این حال، نظریه خولی با چند اشکال و ابهام مواجه است: نخست آنکه مقدماتی که برای نظریه خود پی‌ریزی کرده است، در برخی ابعاد و اجزاء با یکدیگر سازگاری ندارند؛ دوم آنکه مبانی دیدگاه وی با برخی از ضروریات دین منافات دارد؛ سوم آنکه وی برخی از مفاهیم کلیدی نظریه خود را تبیین نکرده است؛ و چهارم آنکه شواهد نظریه‌اش از بُعد کمّی و کیفی ناتمام است.

عایشه عبدالرحمان، ملقب به بنت­­الشاطی، بانوی مؤلف و محقق مصری در ادبیات عرب و علوم قرآنی در سال 1331ق/1913م، در مصر متولد شد. از او تألیفات متعدد در موضوعات مختلف بر جای مانده است. یکی از این آثار کتاب الاعجاز البیانی للقرآن الکریم و مسائل ابن­ازرق می­باشد. کتاب الاعجاز البیانی للقران الکریم در سال۱۳۴۱ ش/۱۹۶۲، چاپ شد و چاپ جدید آن با اضافات در ۱۳۶۳ ش/1984 انجام شد. در این کتاب پس از بررسی تاریخچه بحثِ اعجاز بیانی و بلاغی قرآن، آن­را تنها و مهم­ترین نوع اعجاز مورد اتّفاق در میان دانش­مندان می‌داند و سپس می‌کوشد با ذکر نمونه‌هایی از بلاغت قرآن نشان دهد که هیچ ترادفی در واژگان قرآن یافت نمی‌شود و جایگزینی کلمات با یکدیگر امکان ندارد؛ هیچ حرفی زائد یا صرفاً مؤکّد نیست و یا برای پیوند کلمات یا تصحیح و آن کلام نیامده­است، بلکه همه حروف نقشی معنایی دارند و تنها به­دلیل همان­معنا به­­کار رفته­اند. این کتاب را حسین صابری ترجمه کرده­است. عنوان این ترجمه ­اعجاز بیانی قرآن­ می­باشد. این اثر ازشمند، قابل تقدیر و تشکر فراوان است؛ ولی مانند تمام کارهایی که می­تواند مورد نقد و بررسی قرار گیرد و محاسن و معایبی برای آن گفته­شود، این ترجمه نیز دور از ایراد نیست و به­طور قطع می­توان گفت که محقق از اصل کتاب و متن عربی بی ­نیاز نمی­ باشد.

آیۀ 72 سورۀ احزاب از مشکل‌ترین آیات قرآن است که مفسران در فرازهای مختلف آن دارای آرای مختلفی هستند. از جمله فرازهای این آیه، عبارت "إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا" است که دیدگاه‌های مختلف مفسران را به دنبال داشته و به گونه‌ای سرگردانی در فهم آیه را در پی دارد. شمار زیادی از مفسران، این عبارت را سرزنش انسان دانسته‌اند و گروهی از مفسران متأخر، با برداشتی متفاوت، آن­را مدح انسان دانسته‌اند. در این مقاله، با مراجعه به بیش از 150 تفسیر، به 10 معنا از ظلوم و 14 معنا از جهول در تفاسیر، دست یافتیم که بیشتر این آرا، از معنای واقعی این دو وصف در آیۀ شریفه به دور هستند. با بررسی و نقد دیدگاه مفسران طرفدار ذم انسان و دیدگاه طرفداران مدح، ادلۀ هر دو گروه را ناتمام یافتیم. براساس یافته‌های پژوهش، این دو وصف به ویژگی طبیعی و اختصاصی انسان‌ها اشاره دارد که زمینۀ پذیرش امانت از سوی خدا شده تا در سایۀ آن، خود را از ظلم و جهل رهانیده و به عدل و معرفت برساند. از این­رو، این عبارت به­رغم سرزنش‌نما بودن، ذم انسان نمی‌باشد. چنان­که برداشت مدح انسان از این اوصاف نیز دشوار و غیر قابل­پذیرش است، و این دو صفت، تنها به بیان ویژگی‌های اختصاصی انسان اشاره دارد.

فن «الهزل الذی یراد به الجدّ» یا «جدّ هزل‎وار»، یکی از آرایه‎های دانش بدیع است که هرچند بلاغت‌پژوهان سنتی زبان عربی گواه‌های گوناگونی برای این شیوه ادبی برشمرده‎اند، ولی به نمونه‌های قرآنی این آرایه نپرداخته‌اند. از آنجا که برخی تفسیرپژوهان، شناخت آرایه‎های بدیع را در فرآیند تفسیر کارساز ندانسته و تنها در زیبایی‎شناسی متن کارا دیده‌اند، این نوشتار برای نخستین بار در کاوش‌های تفسیری- زبانی، افزون بر یافتن نمونه‎های نغز و برجسته از این شیوه ادبی در قرآن، در پی پاسخ بدین پرسش است که شناخت این آرایه، چه کارکردهایی در تفسیر قرآن دارد؟ برای پاسخ بدین مسئله، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی، با بازبینی تلاش ادب‎پژوهان و با یاری از دستاوردهای برخی زبان‌شناسان معاصر، در پی بازکاوی سازوکار این صنعت ادبی رفته است تا با فرآیندشناسی این آرایه، کارایی شناخت این شیوه را در تفسیر روشن سازد. با برآیند کاوش در سازوکار این آرایه، به دست می‎آید که مفسر آشنا با فرآیند شگرد ادبی جدّ هزل‌وار، به مدلول ظاهری آیات بسنده نکرده و در پی دریافت پیام جدی سخن می‌رود؛ و افزون بر این، پرده‌برداری از انگیزه گزینش واژگان جایگزین، هویداسازی نقش عاطفی «مشبه به» و پیش‎آوری تفسیری پیوسته نیز پیامد شناخت عملکرد این فن ادبی است.

بیان تاریخچه یک بحث افزون بر اینکه ما را با سرچشمه‌هاى طرح آن بحث آشنا مى‌سازد، موافقان و مخالفان آن مسئله و نیز شرایط و عوامل تأثیرگذار در موافقت و مخالفت را نیز به ما مى‌شناساند. در این مقاله پیشینه و سیر تحول دیدگاه‌ها در یکی از مسایل نسبتا مهم، اما کمتر به آن پرداخته علم اصول، معروف به مسأله استعمال لفظ در بیش از یک معنا بررسی شده است. از این مسأله معمولا با دو عنوان «حمل لفظ مشترک بر همه معانی‌اش» و «استعمال لفظ در بیش از یک معنا» یاد می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این مسأله از همان ابتدای طرح، همواره موافقان و مخالفانی داشته است، اما بر خلاف تصور رایج، مخالفان آن همیشه در اکثریت نبوده‌اند. هم چنین در تاریخ این مسأله همواره شاهد تحول و توسعه مباحث این مسأله بوده و هستیم.

از آغاز پیدایش بشر، باور به موجودات ماورایی از جمله فرشتگان و نقش آنان در زندگی انسان، به شکل‌های گوناگون وجود داشته و این باور، همواره در معرض انحراف و خطا بوده است. یکی از رسالت‌های قرآن، تصحیح باورهایی است که در زندگی بشر نقش‌آفرین بوده است. با این‌حال، فهم قرآن در میان باورمندان به قرآن نیز دستخوش خرافه، کج‌فهمی و انحراف بوده است. در دوره معاصر و با تحول علوم و پیشرفت تکنولوژی در غرب، برخی مفسران مسلمان، تحت تاثیر آن به تفسیر جدیدی از فرشتگان روی آوردند که گاه احساس می‌شود وجود روحانی فرشتگان در معرض انکار قرار می‌گیرد. یکی از این مفسران و در راس آنان، رشید رضا است. در نوشتار حاضر، با هدف بررسی درستی دیدگاه‌های رشید رضا، دو مساله ماهیت و رویت ملائکه در دو تفسیر المنار و المیزان به صورت تطبیقی بررسی شده است. رشید رضا، فرشتگان را به قوا و انرژی‌هایی که در طبیعت انسان و موجودات وجود دارد، تفسیر می‌کند که قابل رویت نیستند؛ ولی علامه طباطبایی با تمسک به ظواهر آیات قرآن، ملائکه را موجوداتی غیر مادی می‌شناساند که از اوصاف و لوازم زندگی مادی منزه هستند.

یکی از دانش های علوم قرآنی که نقش مهمی در فهم و تفسیر قرآن مجید دارد ، دانش مفردات قرآن یا غریب القرآن است. تاکنون دانشمندان زیادی به زبا های مختلف، به ویژه دو زبان فارسی وعربی ،آثاری درباره شرح کلمات قرآن تدوین کرده اند. یکی از بهترین این آثار، کتاب قاموس قرآن ،تالیف دانشمند قرآن پروژه استاد سید علی اکبر قرشی است که در زمان معاصر به زبان فارسی نگارش یافته است. این کتاب با وجود ویژگی های فراوان و نوآوری هایش ، تاکنون آن گونه که شایسته است معرفی نشده و مورد استفاده محققان قرار نگرفته است . در این مقاله تلاش شده است ضمن معرفی قاموس قرآن به برخیی از امتیازات آن نیز اشاره شود اجتهاد در معنای کلمات ، نو آوری در بیان معنای کلمات، استفاده از دستاوردهای علوم تجربی در شرح کلمات قرآن و آزاد اندیشی همراه با تواضع علمی نویسنده به نظر می رسد قاموس قرآن با وجود برخی کاستی های ناچیز همچون عدم یکدستی متن و اختصار در بحث از معنای بعضی کلمات، یکی از بهترین و محققانه ترین منابع شرح کلمات قرآن در طول تاریخ تفسیر در میان کتب فارسی و عربی باشد.

از آرایه‌های دانش بدیع که با هنجارگریزی دستوری و فریب‌آرایی، سخن را زیبا و گیرا می‌کند، فنّ «تأکید الشیء بما یُشبِه نقیضَه» است. این پژوهش پس از مطالعه کاوش‌های ادب‌سنجان در گستره تاریخ دانش بلاغت، در پی پرده‌برداری از سازوکار این صنعت ادبی و دلالت‌های معنایی گونه‌های آن رفته است. با کندوکاو نظری در فرایند این آرایه به دست می‌آید که کارکرد این فنّ در گزاره‌های هنری، می‌تواند همچون تأکید، مبالغه، و گاهی تعلیق به محال و شبه برهان ادبی باشد. با این دستاوردها آشکار می‌شود که اگر مفسّری در نمونه‌های برجسته این آرایه در قرآن، تنها به برایند تلاش برخی نحوپژوهان بسنده کند، دلالت‌های معنایی و نمودهای زیبایی آیه‌ها را آشکار نکرده و گاه در برداشت از متن دچار لغزش می‌شود. آشنایی با این شیوه بلاغی، گاه از حمل بی‌دلیل واژگان بر معانی غیر ظاهر پیشگیری کرده و در تفسیر یکپارچه آیاتِ با این فنّ ادبی نیز یاریگر است.

آیه 55 سوره غافر از جمله آیاتی است که در چالش با عصمت پیامبر خاتم(ص) تلقی می شود که در آن به رسول خدا(ص) دستور داد شده تا نسبت به گناهش استغفار نماید. مفسران تلاش کرده اند با ارائه تفسیری از این آیه ساحت پیامبر را از گناه منزه شمرند، اما در این راه همه آنان به یک اندازه موفق نبوده اند. در این مقاله ضمن گزارش و نقد ده دیدگاه در تفسیر این آیه، با تکیه بر سیاق، زمان و فضای نزول آیه، مقصود از ذنب پیامبر آن خطورات ذهنی ای دانسته شده که گاهی به طور ناخودآگاه و به مقتضای طبیعت بشری پیامبر، در آن شرایط سخت مکه، نسبت به کند شمردن تحقق وعده خداوند در یاری پیامبر و مؤمنان به ذهن آن حضرت آمده است. از شیوه تفسیر مفسران دانسته می شود که همه آنان در باره این آیه بر عصمت پیامبر اجماع دارند، حتی قائلان به ارتکاب گناه صغیره یا گناه قبل از بعثت به دنبال جمع میان آیاتی نظیر آیه مذکور و اثبات عصمت پیامبر بوده اند، اما به درستی نتوانسته اند از عهده آن برآیند.

یکی از اعمال ماه مبارک رجب، صلاه الرغائب است که مطابق روایتی منقول از رسول خدا2 انجام آن در نخستین شب جمعۀ ماه رجب، موسوم به لیله الرغائب، سفارش شده است. در مقالۀ حاضر، بعد از بررسی سند حدیث و اثبات ضعف آن، مشروعیت انجام اعمال این شب به‌قصد رجاء تبیین، و در ادامه دربارۀ معنای «رغائب»، تفسیر آن به شب آرزوها نقد شده است. فرهنگ‌های لغت و روایات تاریخی و دینی روشن می‌کند که «رغائب» به‌معنای این کلمه عطاها و بذل و بخشش‌های بزرگ است که در میان سخاوتمندان و صاحبان اموال رایج بوده است. اما آموزه‌ها و روایات دینی، معنای «رغائب» را از عطاهای صرفاً مادی به عطاهای بزرگ معنوی ارتقا داده است. نتیجه آنکه معنای «رغائب» در لیله الرغائب و صلاه الرغائب و نافلۀ صبح، عطاهای بزرگ مادی و معنوی این‌جهانی و عمدتاً ناظر به رزق و روزی، و توفیقات و برکات معنوی است که خدای تعالی به برکت این نمازهای واردشده به بندگانش عطا خواهد کرد.