آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نحو قرآني به نحو «تعليمي»، «علمي» و «نصي»؛ و نحو رايج و معروف به نحو «علمي»، «تعليمي» و «تعليمي ـ علمي» تقسيم مي‌شود. تاکنون درباره نقش نحو رايج (نحو تعليمي ـ علمي) در تفسير قرآن، پژوهش‌هايي انجام شده است. اما «نحو نص قرآني» داراي ويژگي‌ها و نيز تفاوت‌هايي با علم نحو (نحو تعليمي ـ علمي) است و به نقش آن در تفسير قرآن کمتر توجه شده است. اين مقاله با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي، ويژگي‌هاي نحو نص قرآني و تفاوت‌هاي آن با نحو تعليمي ـ علمي را بررسي مي‌کند. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که نحو نص قرآني در مقايسه با نحو تعليمي ـ علمي، معنامحور بوده و قواعد آن متکي به قرآن و مؤيد به نظم و نثر عربي است و در تفسير قرآن از آن استفاده مي‌گردد. در اين نحو، اختلافات مفسران، مکاتب نحوي و نحويان در توجيه اعرابي آيات بر پايه قواعد نحوي موجود در آيات با لحاظ معنا و تفسير آيات، تحليل و حل و فصل مي‌شود.

امین‌خولی، نواندیش مصری، قرآن را متنی ادبی و در عین حال وحیانی و مقدس می‌داند که باید همانند متون ادبی انسانی فهم شود. او هدفِ نزول را هدایت و هدفِ تفسیر را فهم ادبی دانسته و آن را مقدم بر تمامی فهم‌ها معرفی می-کند. این شیوه موجب شده وی میان قرآن‌پژوهان مصری و ایرانی طرفداران و منتقدانی داشته باشد. نواندیشان، وی را متعصب به سنت می‌دانند و سنتیان وی را به نواندیشی و سنت‌گریزی متهم می‌کنند. این چالش موجب شد مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد انتقادی، عوامل شکل‌گیری این نظریه را واکاوی کند. حاصل اینکه خولی تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی، جنبش ادبی مصر و رومانتیسیسم عربی، با الهام از آراء عبده و طه‌حسین، از مطالعات زبان‌شناسی غربی و پژوهش‌های عهدینی بهره گرفته و در طراحی نظریه تفسیر ادبی، با درنظرداشتن آثار جاحظ، جرجانی و شاطبی، ریشه این نظریه را در اندیشه متقدمان نشان داده است. با شناسایی عوامل شکل‌گیری این نظریه و بعضا بیان اشکالات مرتبط با آن، زمینه برای نقد علمی و منصفانه میسر می‌شود.

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن، آیه 82 سوره نمل است. قرآن‌پژوهان بر اساس اطلاعات درون‌متنی، ماهیت و مصداق «دابّه» را در این آیه مبهم دیده‌اند. از آنجا که ابهام در ویژگی‌های «دابّه»، پیام همه آیه را نیز مبهم می‌سازد، بسیاری از مفسران تلاش کرده‌اند با یاری گرفتن از گزاره‌های گوناگون بیرون از قرآن، مصداق «دابّه» و پیام آیه را آشکار کنند، ولی این مصداق‌شناسی‌ها، از منظرهای مختلف دچار چالش‌ است. پژوهش پیش رو در پی آن برآمده تا با واکاوی ساختار «تجرید»، از داده‌های خود آیه، مصداق ظاهری «دابّه» و دلالت آیه در بافت نزول را آشکار سازد. در این نوشتار بر پایه تحلیلِ ساختار متن، نشان داده شد مصداق خارجی «دابّه» با مصداق «الأرض» یکی است و این دو عنوان، هم‌مرجع (هم‌مصداق) هستند. در مجموع به‌دست آمد که این آیه، ویژگی «زمین» را در قیامت توصیف می‌کند. این آیه به شیوه زبانی تجرید می‌گوید: «در آستانه قیامت آشکار خواهد شد که «زمین»، جنبنده‌ای در کمال ویژگیِ آگاهی است و در آن روز، «زمین» بر رفتار منکران قیامت، شهادت خواهد داد.»

آیه 12 سوره طلاق، زمین را همانند هفت آسمان شمرده است. مسئله اصلی این جستار، آن است که نسبت همانند دانستن زمین با هفت آسمان در انتقال پیام آیه به مخاطبان چیست؟ برای تحلیل گفتمان قرآن از همانندی زمین و هفت آسمان، نیاز است وجه شباهت را در این آیه دریافت. قرآن‌پژوهان در تبیین وجه شباهت زمین با هفت آسمان، دیدگاه‌های گوناگونی را بیان کرده‌اند؛ امّا این دیدگاه‌ها از نظرگاه‎های مختلف، به ویژه از منظر ساختار متن، با چالش‌هایی روبرو است. از این رو در این نوشتار، با نگاهی نو به نشانه‌های درون‌متنی آیه، وجه شباهت زمین با هفت آسمان تبیین شد. با واکاوی ساختار آیه نشان داده شد این آیه تاکید می‌کند که زمین، نه در وجوهی مانند هفت عدد بودن، بلکه در ویژگیِ تحت ربوبیت پیوسته خداوند بودن، شباهت کامل به هفت آسمان دارد. در مجموع به دست آمد این تاکید بر حضور پیوسته خداوند در تدبیر زمین، در برابر باورهای مخاطبان عصر نزول در بارة رابطه خداوند با زمین بوده است. از سویی این تاکید بر ربوبیت خداوند بر زمین، پشتیبان نظریِ دستورهای شرعی سوره طلاق برای امتثال این تکالیف است.

«نحله» از کهن‌ترین واژه‏‌های سامی است که تنها یک‏‌بار در قرآن کریم (نساء/4) به کار رفته است. مرور بر منابع تفسیری گویای آن است که از همان صدر اول، معنای این واژۀ تَکامَد موضوع مناقشات تفسیری بوده و برای آن چند وجه معنایی ذکر شده است که گاه با هم تعارض جدی دارند. پژوهش حاضر می‏‌کوشد با کاربست رویکرد تاریخ واژه‌‏نگاری، روند تاریخیِ تعریف‌‏های ارائه‏‌شده از این واژه را در منابع تفسیری به بحث گذارد و با کاربست رویکرد ریشه‏‌شناسی، قدیم‌‏ترین و اصیل‏‌ترین معنای این واژه را در قالب یک مطالعۀ تطبیقی با زبان‏‌های خویشاوندِ عربی به دست آورد. مطالعۀ حاضر نشان می‏‌دهد که واژۀ «نحله» در اصل به معنای تملیک مال است و یادکرد از آن در سیاق بحث از پرداخت مهریه، این آموزه قرآنی را به همراه دارد که برخلاف باورهای عرب جاهلی، مهریه حقّ زن از زندگی مشترک است که تنها باید به او تملیک شود. از دیگر دستاوردهای این پژوهش، اثبات این نکته است که برخلاف دیدگاه اغلب عالمان لغت و تفسیر، واژۀ «نحله» فاقد هرگونه رابطۀ ریشه‏‌شناختی با واژۀ «نَحل» _ به معنای زنبور عسل_ است؛ با این توضیح که مادۀ «ن‏ح‏ل» دو ساخت تاریخیِ کاملاً متفاوت را پشت سر گذاشته و در زبان عربی دچار اشتراک لفظی شده است.

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

دانشمندان علوم قرآنی همواره درباره موضوع توقیفیت ترتیب چینش آیات در سوره‌های قرآن کریم، بحث و بررسی کرده­اند و این موضوع در طول تاریخ موافقان و مخالفانی داشته است. در این بحث که از مصادر تاریخی - روایی و گاه کلامی سرچشمه می­گیرد، نقش روایات از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بررسی مستقل این روایات، شاید برای روشن شدن ابعاد مختلف این موضوع اثر شایان توجهی داشته باشد. پس در این نوشتار، بدون در نظر گرفتن سایر ادلۀ مطرح میان مدعیان توقیفیت و منکران آن، تنها به گرد‌آوری و ارزیابی سندی و دلالی روایات مربوط به کیفیت ترتیب چینش آیات قرآن در دورۀ پیامبر اکرم­(ص) پرداخته‌ایم و علاوه بر آن، روایات مربوط به چینش مصحف حضرت علی­(ع) و موضع آن حضرت نیز بررسی و ارزیابی گردیده و در نهایت این نتیجه به دست آمده که از منظر روایات، ترتیب اصیل آیات قرآن همان ترتیب نزولی بوده و جابه‌جایی‌های صورت‌گرفته در ترتیب برخی از آیات، به فعل پیامبر­(ص) مستند نیست.

ازآنجاکه متنيتِ يک متن، وابسته به انسجام معنايي و وجود رابطة منطقي ميان جمله‌هاي آن است، پژوهش پيش رو در پي‌ انسجام‌سنجي آية 104 سورة آل‌عمران با آيات در سياق آن برآمده است. اين آيه يکي از آيات‌ اجتماعي چالش‌برانگيز قرآن است که مفسران و فقيهان در برداشت از آن، ديدگاه‌هاي گوناگوني ارائه داده‌اند؛ روي‌هم‌رفته مي‌توان آراي ايشان در تبيين دلالت اين آية شريفه را در سه دستة کلي جاي داد: 1. وجوب انحصاري امر به معروف و نهي از منکر بر گروهي معين؛ 2. وجوب انحصاري بر گروهي نامعين؛ 3. وجوب همگاني بر افراد جامعه. اين جستار نشان‌ مي‌دهد كه برداشت اول و دوم (ديدگاه مشهور)، افزون بر برخي کاستي‎ها، در تبيين انسجام ‌معنايي اين آيه نيز دچار سستي است؛ از سويي بر برداشت سوم (ديدگاه غيرمشهور) هم انتقاد‌هايي وارد است؛ ولي اين نوشتار به شيوة توصيفي ‌ـ تحليلي با فرايندشناسي ساختار زباني «تجريد» و واکاوي مفهوم «امت»، نشان مي‌دهد كه مي‌توان به چالش‌هاي آن پاسخ‎هاي متقني داد و تفسيري منسجم از متن نمايان کرد. در مجموع به‌دست مي‌آيد كه بر پاية اينکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعة اسلامي» و مهم‌ترين مصداق منکر، «تضعيف نظام اسلامي است»، اين آيه‌ـ که خطاب به اهل ايمان در برابر فتنه‌گر‌ي‌هاي تفرقه‌افکنان است‌ـ هماهنگي کاملي با دستور «اعتصام همگاني به ريسمان الهي» (آل‌عمران:103) دارد. اين آيه با مبالغه تجريديه، از همة مؤمنان مي‌خواهد كه با نهايت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامي خويش در برابر اختلاف‌افکني‌هاي دشمنان پاسداري کنند.

تفاخر از برجسته‌ترین معضلات فرهنگی-اجتماعی عصر حاضر است که گذشته از ضدیتش با ارزش‌های دینی و آثار سوء اخروی، به لحاظ زندگی این دنیایی نیز پیامدهای نامطلوب اقتصادی، تربیتی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی گسترده‌ای دارد. قرآن کریم به عنوان برنامه هدایت بشر از ظلمت به سمت نور و از رذایل به فضائل به مبارزه با این رذیله اخلاقی-اجتماعی پرداخته و جامعه عصر نزول را از رفتارهای فخرفروشانه تطهیر کرده و فضائلی همچون برابری، مواسات، ایثار، گذشت، فروتنی و تواضع را جایگزین آن نموده است. نظر به اهمیت استخراج روش‌های قرآنی در حل مسائل اجتماعی، جستار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی راهکارهای درمان تفاخر از منظر قرآن‌کریم در دو ساحت گرایش و منش پرداخته‌است.براساس یافته‌های پژوهش، راهکارهای گرایشی قرآن برای درمان تفاخر به دو بخش راهکارهای ترهیبی و ترغیبی قابل تقسیم هستند که اولی مشتمل بر روش عبرت‌بخشی و روش تهدید و دومی شامل سه روش تشویق، الگودهی و سرعت و سبقت است. راهکارهای منشی نیز به دو دسته راهکارهای ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند که دعوت به صبر، تواضع و جایگزینی عامل شادی در دسته اول و منع از تکبّرورزی، یأس و سرمستی از امکانات در دسته دوم جای می‌گیرند.

از جمله اختلافات شیعه و اهل سنت در حوزه احکام ازدواج، مشروعیت ازدواج موقت یا "متعه" است. علما و دانشمندان شیعی در طول تاریخ بر حلیت این ازدواج اقرار و اصرار داشته و در مقابل، دانشمندان اهل سنت قائل به نسخ این حکم الهی و حلیت موقت آن هستند. مهمترین دلیل بر حلیت ازدواج موقت در بین علما و مفسران فریقین، آیه 24 نساء (استمتاع) است. موضع مفسران را در ذیل این آیه می­توان به سه دسته تقسیم نمود: مفسرانی که دلالت آیه بر مشروعیت متعه را به صورت دائم پذیرفته­اند (شیعه)؛ مفسرانی که دلالت آیه بر مشروعیت متعه را به صورت موقت پذیرفته­اند؛ و گروه اندکی از مفسران اهل سنت که دلالت آیه بر ازدواج موقت را نپذیرفته و مشروعیت آن را مستند به سنت می­دانند. این گروه نیز قائل به مشروعیت موقت هستند؛ به این معنا که دلالت آیه بر متعه را پذیرفته و بر این باورند که این حلیت مختص به زمانی خاص است و به وسیله آیات و روایات نسخ گردیده است. در این نوشتار با روش توصیف و تحلیل محتوا، به ذکر و بررسی دیدگاه و دلایل هر گروه پرداخته شده است. برآیند تحقیق حاکی از آن است که دلایل مطرح بیشتر بر محور الفاظ آیه و معنای مقصود از آنهاست. واژگان مطرح در آیه مانند "استمتاع" در نظر بیشتر مفسران دلالت لغوی و اصطلاحی بر متعه و ازدواج موقت دارد و عدم پذیرش این معنا مستلزم امری است که با ازدواج دائم تعارض دارد. اتفاق نظر بر حلیت متعه در صدر اسلام وجود دارد و اختلاف در بین اهل سنت در چگونگی تحریم آن است. یعنی نسخ به وسیله کتاب و سنت و یا نهی خلیفه که مشروعیت محدود ازدواج موقت را نتیجه می­دهد. نسخ حکم متعه نیز با آیات دیگر و روایات متعارض پذیرفتنی نیست. روایات تفسیری معصومین که به تبیین احکام الهی می­پردازند، از کارسازترین قرائن در برداشت حکم متعه برای مفسران شیعی است که متأسفانه دیگر مذاهب به آن ­توجهی ندارند.