آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در نظام‌نامه اعتقادی امامیه، علم یکی از اوصاف امام است که با وجود اتّفاق‌‌نظر نسبت به ویژه‌بودن آن نزد علمای امامیه، در کمیّت وکیفیّت آن، دیدگاه‌های متفاوتی تا کنون ارائه شده است و چالش‌برانگیزترین آن‌ها، قلمرو و کمیّت آن بوده است. در گذشته، اختلاف و کشاکش درباره قلمرو علم امام بیشتر بین متکلّمان و محدّثان بود و در دهه‌های اخیر، دو رویکرد دیگر به این اختلاف‌ها دامن زدند. یکی با نگاه فلسفی- عرفانی، قلمرو علم امام را همانند علم خداوند احاطی، نامحدود و غیرمقیّد و دیگری، با نگاه تاریخی- کلامی، قلمرو علم امام را بسیار محدود و مقیّد دانسته است. این تقابل، پس از تدوین شهید جاوید، نمود بیشتری پیدا کرد و همچنان در نوشتار، گفتار و مناظره‌های پیروان هر دو رویکرد اخیر ادامه پیدا کرده است. از این رو، آنچه در این جستار دنبال می‌شود، بررسی و نقد دیدگاه دو رویکرد فوق درباره قلمرو علم امام -البتّه با توجّه به محدودیت مقاله- است تا اولاً، تفاوت دو رویکرد اخیر با رویکرد متکلّمان و محدّثان پیشین آشکار گردد و ثانیاً، منشأ شائبه غلو در رویکرد فلسفی و تقصیر در رویکرد تاریخی نیز نشان داده شود.

از شاخص‌های برتر معرفی علوم، بازتاب تطورات تاریخی هر علم است، زیرا محققان آن علم را با افقی روشن‌تر، چشم‌اندازی گسترده‌تر و فهم و درکی عمیق‌تر روبرو می‌نمایند، ازاین‌رو باید تحولات و تطورات هر دوره از تاریخ کلام را در پرتو نمایاندن علل و عوامل تحول آفرین جستجو کرد. با توجه به عنایت بیشترکلام پژوهان در دوره معاصر به مباحث، اندیشه‌ها، رویکردها و به‌ویژه تاریخ کلام، شایسته است که از عوامل تحول آفرین این دوره به طورخاص سخن گفت. در تحقیقات انجام گرفته اگر چه از تحولات و تطورات کلامی سخن رفته است اما گویا این جستار پیشتازکاری مستقل در بازنمایی عوامل تحول آفرین در کلام معاصر امامیه است، بر این اساس متن پیش‌رو بنا دارد با گزارشی توصیفی و تاریخی از جریانهای فکری معاصر، به بازنمایی و نقش تحول و تطور آفرین آنها در کلام بپردازد و از این رهگذر، اهمیت، ضرورت و عنایت بیش از پیش به تاریخ کلام را بنمایاند.

قفاری، از چهره‌های سرشناس و تأثیرگذار وهابی معاصر، کتابی در نقد آموزه‌های اعتقادی شیعه تدوین کرده که بازتاب اندیشه وهابیت در مخالفت با شیعه است. او در ذیل بحث امامت، مفهوم امامت را وصایت دانسته و با انتساب آن به عبدالله بن‌سبأ یهودی نتیجه گرفته که وصایت مورد نظر شیعیان از تعالیم وارداتی غیر اسلامی است. این جستار بنا دارد با طرح پرسش‌هایی برگرفته از استدلال قفاری درباره مفهوم امامت، بر اساس منابع مورد اعتماد اهل‌سنت، یکایک آنها را بررسی، تحلیل و نقد کند تا علاوه بر تبیین مفهوم امامت و وصایت، فراگیر بودن مسئله وصایت برای همه پیامبران الهی و پیامبر اسلام نشان داده شود. با مقایسه‌ای بین عبدالله بن‌سبأ و دیگر یهودیان مسلمان‌شده مانند کعب الاخبار، زید بن‌ثابت، وهب بن‌منبِّه و عبدالله بن‌سلام، میزان تأثیرگذاری آنان بر مسلمانان مشخص می‌شود. همچنین با استناد به آیات و نظر مفسران اهل‌سنت، وجود آموزه‌های مشترک میان اسلام و دیگر ادیان توحیدی تبیین می‌شود تا خط بطلانی باشد بر سخنان نسنجیده قفاری و وهابی‌های هم‌داستان او که به هر بهانه‌ای به شیعیان اتهام می‌زنند، به‌ویژه در مسئله امامت که از آموزه‌های اعتقادی اختصاصی شیعیان است.

امامت آموزه‌ای کلامی است که همۀ پیروان فرق و مذاهب اسلامی دربارۀ ضرورت آن اتفاق‌نظر دارند و هرکدام با در نظر گرفتن اوصاف وخصایصی به آن نظر انداخته‌اند. شیعیان از بدو پیدایش مسئلۀ امامت تاکنون علاوه‌بر ویژگی‌های مشترک، بر سه ویژگی اختصاصی (نص، عصمت وعلم) تأکید فراوان کرده‌اند و ازاین‌جهت، امامت را در نظام اعتقادی خود متمایز از امامت‌های دیگر مذاهب اسلامی قرار داده‌اند و هویت و قوام تشیع خود را به امامتی با ویژگی‌های مذکور پیوند زده‌اند؛ ازاین‌رو، مشاهده می‌شود بخش درخور توجهی از تلاش‌های علمی متکلمان امامیه در بحث امامت به این سه ویژگی با ترتیب اولویت اختصاص یافته است. این جستار بنا دارد صرف‌نظر از تحقیقاتی که بیشتر به تبیین، توجیه و دفاع از آموزه‌های یادشده با در نظر گرفتن ترتیب یادشده پرداخته‌اند، برگ نوینی به پروندۀ علمی علم امام بیفزاید و با ارائۀ شواهد و قرائن، نقش علم امام، اهمیت و جایگاه زیربنایی و رتبی آن نسبت به دو ویژگی دیگر را با روش توصیفی ـ تحلیلی ازنگاه فیلسوفان صدرایی بیان کند. همچنین، بسترساز توجه بیشتر کلامیان به آموزۀ علم امام در نظام تدوین و آموزش علم کلام باشد.

ناصر القفاری، از منتقدان معاصر شیعه، مهم‌ترین مسئله‌ای که در کتابش، اصول مذهب الشیعة الاثنی عشریة: عرض و نقد، آورده، فقدان نص بر امامت امام علی (ع) است. او می‌گوید نصوص موجود برساخته علما و شیوخ شیعه است، و بر فرض وجود نصی صحیح، به مصداق و فرد خاصی مربوط نمی‌شود. قفاری برای اینکه مدعایش بر فقدان نص بر امامت امام علی (ع) را اثبات کند شبهات ده‌گانه‌ای را مطرح کرده است. این جستار بر آن است که با استناد به سخنان دیگر علمای اهل سنت: 1. شبهات او را پاسخ گوید؛ 2. نشان دهد که نصوص موجود برساخته علمای شیعه نیست، بلکه در منابع اهل سنت نیز انعکاس دارد؛ 3. بنا به اعتراف نصوص متخذ از منابع اهل سنت اتفاقاً مصادیق نصوص نیز مشخص شده است که بنا به عللی، از دیرباز تاکنون، امثال قفاری چشم بر آنها بسته‌اند.

مدرسه حله ازجمله مدارس پرآوازۀ شیعه در مقطعی از تاریخ تشیع بوده که از جهاتی چند با دیگر مدارس شیعی متفاوت می‌نمود؛ ازجمله در روند علوم به ویژه علم کلام تحولات چندی به وجود آورد. بی‌تردید بررسی تطورات و تحولات علم کلام و مسائل آن با محوریت مدارس کلامی می‌تواند نقش قابل توجهی در گستردگی دامنۀ پژوهشهای علمی ایفا کند. در این راستا این جستار بر آن شد فرایند تطوری قلمرو علم امام را که یکی از آموزه‌های کلامی خاص شیعه و از مقومات مسئلۀ امامت است در مدرسه حله از آن جهت که بخش قابل توجهی از تاریخ کلام امامیه را پوشش می‌دهد، بنمایاند و در ضمن به چند مسئله مهم مربوط به این موضوع با رویکردی تاریخی نقبی بزند، اول پیشینۀ رویکردهای معاصر را دربارۀ قلمرو علم امام بنمایاند، دوم جریانهای فکری این مدرسه را که در تطور قلمرو علم امام تاثیرگذاربوده‌اند را بشناساند، سوم علل پیدایش هر یک از قلمروها را درباره علم امام مشخص نماید، بی‌تردید هر کدام از این امور در فهم و تبیین مسئله علم امام نقش موثر داشته وپاسخ بر بعضی از پرسشهای پیرامون علم امام خواهد بود.

بدا ازجمله آموزه‌های اعتقادی مورد توجه خاص شیعیان است. تعریف بدا در روایات چنین آمده است که دست خداوند برای محو و اثبات، تقدیم و تأخیر و برای هر تغییر و تحولی در هر زمان و به هر کیفیت در عالم تکوین باز است در حالی که به همه کائنات قبل از خلق علم داشته و علم انبیا و فرشتگان نیز ناشی از علم او است که هیچ تردیدی در آن راه ندارد. اما پرسشی مطرح است که بحث بدا را به حسب ظاهربا چالش روبرو کرده است و آن این‌که هرگونه ایجاد تغییر و تحولی ناشی از جهل سابق و علم لاحق است، بنابراین در باره خداوند که دارای علم ازلی و مطلق است چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش و چالش‌های دیگر تا کنون اقدامات علمی فراوانی انجام گرفته و راه‌کارهای متنوعی ارائه شده است. این جستار بنا دارد راه حل‌های ارائه شده در روایات را مورد بررسی قرار دهد تا نشان دهد بدای الهی ناشی از جهل و عدم علم نیست زیرا در نظام اعتقادی شیعه که مبتنی بر قرآن و سنت است، به همه جوانب مسائل کلامی از جمله مسئله بدا و چالش‌های فرضی آن توجه شده است وبرای برون رفت از هر گونه احتمال چالش افزایی از جمله مهمترین چالش ناسازگاری بدا با علم الهی راهکار علمی و اقناعی ارائه شده است.

بیشتر علمای شیعه برآنند که آیاتی از قرآن مشیر به رجعت است و از وقوع آن پیش از قیامت خبر می دهد اما اندکی نیز هیچ نشانی از رجعت در قرآن نمی‌یابند. از میان مثبتین، برخی ادعای صراحت آیات در این معنا را دارند حال آنکه برخی دیگر که البته درصد اندکی از ایشان هستند، این ادعا را به جا نمی‌بینند. در میان شیعیانی که هیچ آیه ای را دال بر رجعت نمی‌ یابند نیز اختلاف است. برخی برآنند که قرآن در این باره سکوت کرده، نه از وقوع آن در آینده خبر میدهد و نه وقوع آن را نفی می‌کند. حال آنکه برخی دیگر ادعا می‌کنند که قرآن به صراحت ایده رجعت را انکار کرده است. دو ادعای صراحت آیات در اثبات و صراحت آیات در انکار رجعت سنگین‌ترین ادعاهای مطرح است. در این نوشتار پس از اعتبار سنجی استناد مدعیان صراحت آیات، چه در جهت نفی چه در جهت اثبات، به این نتیجه رسیدیم که در قرآن هیچ تصریحی درباره رجعت نمی‌توان یافت؛ نه در اثبات رجعت، نه در انکار آن. که اصلا اگر «صراحتی» در کار بود، این همه اختلاف پیش نمی‌آمد. نهایت اینکه قرآن، ظهور دارد، یکی قوی‌تر و یکی، ضعیف‌تر.

کتاب نقد اصول المذهب الشیعة نوشته ناصر القفاری، به صورتی گسترده و شدید، عقاید و باورهای شیعی را نقد، و به آن هجمه کرده است. از جمله باورهایی که هدف هجمه وی قرار گرفته، عصمت امام است. نویسنده در کتابش با استفاده از مغالطات متعدد، باور شیعیِ عصمت امام را نقد می‌کند. این پژوهش، با هدف تبیین مغالطات قفاری در نقد عصمت صورت گرفته و با توجه به محدودیت مقاله، فقط به سه مغالطه دروغ، مغالطه منشأ و مغالطه نقل‌قول ناقص می‌پردازد. شواهد متعدد در این پژوهش نشان می‌دهد نویسنده با نسبت‌دادن دروغ به افراد و جریان‌ها، ایجاد منشأ متعدد برای عقیده عصمت و تقطیع روایات ائمه b در قالب شبه‌استدلال‌ها، قصد تحریف حقیقت و القای دیدگاه‌های غیرواقعی بر مخاطب را دارد. در این مقاله از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده شده و شیوه گردآوری داده‌ها نیز کتاب‌خانه‌ای است.