آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله‌ی حرکت و تغییر جهان، از قدیمی‌ترین مسائل فلسفی است که مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته است. مسأله‌ی حرکت و تغییر پدیده‌های مادی در فلسفه‌ی غرب تا یونان باستان قابل پی‌گیری است. هراکلیتوس معتقد بود این جهان سراسر حرکت و تغییر است و این تغییر و تحول دائمی است.در فلسفه‌ی اسلامی نظریه‌ی حرکت جوهری از ابداعات ملاصدرا است و پیش از او این نظریه مورد انکار قرار می‌گرفت. ملاصدرا بر اساس دو نظریه اصالت وجود و مشکک بودن وجود اثبات کرد که طبیعت جوهر هر موجود مادی اوّلاً قابل اشتداد است و ثانیاً متحرّک بالذات است.از آن‌جایی که اصل حرکت شامل تمام موجودات می‌شود از اینرو نظریه‌ی تکاملِ مبتنی بر اصل حرکت و تغییر توسط چارلز داروین با تکیه بر مستندات و شواهد متعددی در زیست‌شناسی مطرح شد. بر طبق این نظریه، انواع یا گونه‌های موجودات در طول زمان یکسان و ثابت نمانده‌اند، بلکه دست‌خوش تغییر و تحوّل شده و متناسب با شرایط، تطوّر یافته‌اند. این نظریه سابقه‌ای کهن دارد، اما از قرن نوزدهم به صورت جدّی‌تری در حوزه‌ی علوم طبیعی مطرح شده است. نقطه‌ی عطف در طرح این نظریه، منشأ انواع چارلز داروین است که اثری بسیار مهم در تاریخ علوم طبیعی محسوب می‌شود. داروین در این کتاب و سپس در منشأ انسان از این نظریه صورت‌بندی علمی و مبتنی بر شواهد تجربی به دست داد که در مجامع علمی با استقبال مواجه شد و سبب گردید گاه اصطلاح «داروینیسم» به عنوان مترادف نظریه‌ی تکامل یا تطوّر انواع به کار رود. نظریه‌ی داروین امروزه در عالم علم با پرسش‌های فراوان مواجه شده، اما نظریه‌های مبتنی بر تکامل یا تطوّر انواع هم‌چنان مطرح است. مابین نظریه‌ی حرکت جوهری و نظریه‌ی تکامل شباهت بسیاری وجود دارد. در هر دو این نظریه‌ها تنها امر ثابت، اصل قانون تغییر است با این تفاوت که در نظریه‌ی تکامل در پی شناخت علل زیستی و طبیعی تغییرات جانداران است اما حرکت جوهری شامل تمامی موجودات مادّی اعم از جاندار و غیر جاندار است و هم‌چنین تنها با استفاده از دلائل فلسفی تغییرات را تبیین می‌کند.اما با وجود شباهت‌هایی که می‌توان بین نظریات ملّاصدرا در باب حرکت جوهری و تغییر تدریجی موجودات مادّی و هم‌چنین اعتقاد به واسطه بین موجودات با نظریه‌ی تکامل یافت؛ نظریه‌ی حرکت جوهری جز این را بیان نمی‌کند که تنها امکان تبدل انواع وجود دارد و به عبارت دیگر تبدل انواع مانع عقلی ندارد و حرکت جوهری نسبت به تبدّل انواع لابشرط است.اما براساس دیدگاه اصالت ماهیّت و امتناع انقلاب ماهیّت، حرکت جوهری محال و انواع ثابت و بدون تغییر هستند. لکن از آن‌جایی که این دیدگاه ابطال شده است بنابراین بر اساس این دیدگاه فلسفی، ثبوت انواع باطل است.هم‌چنین در مورد نظریات فیلسوفان در باب ظهور تدریجی موجودات دلیلی وجود ندارد که این‌ نظریات دالّ بر تکامل باشند اما این ترتیب زمانی در پیدایش موجودات و هم‌چنین موجودات حدّ واسط را می‌توان به پیدایش تدریجی موجودات در یافته‌های زمین‌شناسی مشابه دانست که این یافته‌ها از جمله شواهد نظریه‌ی تکامل است.نظریه‌ی تکامل در حوزه‌ی دینی نیز با رویکردها و مواضع مختلفی رو به رو شد. آن دسته از تجدّدگرایانی که به دین پایبند بودند، کوشیدند نوعی سازگاری بین این نظریه و متون مقدّس ایجاد کنند. از اینرو تفسیرهایی مانند خلقت انسان از متون مقدّس به عمل آمد که نظریه تکامل تدریجی را نتیجه می‌داد.از سوی دیگر، عدّه‌ی قابل توجّهی از دانشمندان علوم دینی و مفسّران قرآن از جمله طباطبایی و مکارم شیرازی با این نظریه مخالفت کردند و این نظریه را به استناد این‌که با ظاهر آیات قرآن ناسازگار است باطل شمردند. البته دیدگاه‌های عالمان دینی در این باب یکسان نیست. حتّی بعضی از آن‌ها مانند محمود طالقانی و علی مشکینی این نظریه را پذیرفتند و تعارضی بین آن و قرآن کریم ندیده‌اند و بعضاً معرفت‌شناسی دینی مبتنی بر آن را عمیق‌تر یافته‌اند. البته برای رفع تعارض بین علم و دین هر کدام از مخالفان و یا موافقان راه‌حل‌هایی را مطرح کردند که به آن‌ها پرداخته شد. به نظر نگارنده با توجه به بررسی تفاسیری که از برخی آیات در مورد خلقت انسان مطرح شد، دیدگاه طباطبایی مخصوصاً با توجه به آیه‌ی 59 سوره‌ی آل عمران صحیح‌‌تر به نظر می‌رسد، البته این به منزله‌ی ردّ کامل نظریه‌ی تکامل نمی‌باشد بلکه فقط این نظریه در خصوص تکامل نوع انسان فعلی در تعارض با قرآن انگاشته می‌شود و حتّی اگر در زیست‌شناسی این نظریه به اثبات برسد می‌توان خلقت انسان را معجزه دانست.

«بساطت حقیقی» نفس مهم‌ترین وصف آن در حکمت متعالیه و مبنای اتصاف نفس به سایر احکام آن است. این وصف از نظام توحیدی مبتنی بر قاعده بسیط‌الحقیقه اخذ شده و مفاد آن وجدان حقیقت همه اشیاء‌ و در نتیجه معیت با ظهورات آن‌ها در همه مراتب هستی می‌باشد. مصداق بسیط حقیقی، أولا و بالذات حق تعالی است. ملاصدرا بر مبنای شواهد قرآنی و روایی متعدد، انسان را نیز دارای بساطت حقیقی در ظلّ حق تعالی می‌داند، به این معنا که، در مرتبه ذات متحقق به حقیقت همه اسماء الهی -به عنوان اصل اشیاء-، و در نتیجه در عین وحدت و بساطت(به معنای عدم ترکیب)، دارای مراتب متعدد در تناظر با ظهورات آن‌ها در کل عالم است. بعلاوه، این جامعیت وجودی، که انسان را فوق عقول قرار می‌دهد، «وصف بالفعل عموم انسان‌ها» است. تفاوت به علت ظهور و خفای آن است. نظام معادشناسی و معرفت‌شناسی ملاصدرا، به دلیل محوریت انسان در هر دو و تأثر آن‌ها از نظام توحیدی، امکان تبیین بساطت نفس به معنای مذکور را فراهم می‌کند. حقیقت معاد از نظر ملاصدرا، ظهور توحید، یعنی ظهور تفصیلی تمام اسماء در همه موجودات است. تبیین اختصاص معاد حقیقی به انسان، به دلیل جامعیت وجودی نسبت به تمام اسماء و در نتیجه امکان ظهور اعتدالی همه آن‌ها، مُثبت بساطت اوست. هم‌چنین، دو نظریع بدیع نفس‌شناختی «مثال بودن نفس انسان ذاتاً، ‌صفتاً و فعلاً برای حق تعالی» و «خلاقیت نفس در فرایند ادراک»، مستلزم تفسیری ویژه از ماهیت علم است. در این نظریه، علم انسان حاصل تنزل معقولات، متخیلات و محسوسات از عالی‌ترین مرتبه نفس، و در نتیجه مستلزم بساطت او می‌باشد. در آثار ملاصدرا، مطالبی نیز خلاف این نظریه یافت می‌شود که ناشی از همراهی اولیه با سایر حکما، به عنوان روش رایج وی در طرح نظریات ممتاز خود است. در عین حال، مبانی حکمت‌متعالیه،‌ بعلاوه شواهد صریح و ضمنی متعدد در آثار وی، با این نظریه سازگار و مُثبت آن است. به‌منظور انجام این پژوهش، از روش جمع‌آوری داده‌ها با تکیه بر آثار ملاصدرا (همراه با تعلیقه‌های سبزواری و حکیم نوری)، و بیان آن‌ها از طریق تحلیل عقلانی و استدلال استفاده شده است.

نوشتار کنونی به دنبال کشف و معرفی پاسخ حکمت متعالیه به چالش اختیار و علّیت است. در فلسفه ی اسلامی، معلول هویتی وابسته به علت است و در نگاه ملاصدرا، این وابستگی عین ذات می شود و ذات و صفت و فعل معلول را در بر می گیرد. بر این اساس، خود انسان و اراده اش کاملاً در سیطره ی علّت خویش قرار می گیرد و تصویر اختیار انسان به ظاهر با دشواری مواجه می گردد. تبیین دقیق توحید افعالی در حکمت متعالیه و کشف دو تعریف از اختیار بر اساس مبانی آن، دو گام اساسی پاسخ صدرایی است؛ کاربرد نخست اختیار یعنی استقلال در فاعلیت، مختص حق تعالی است و با معلول بودن سازگار نیست، اما معنای دوم یعنی صاحب اراده بودن، به ویژه بر اساس تبیین ابتکاری حکمت متعالیه از حقیقت اراده، با معلول بودن نیز سازگار است. در نگاه صدرائیان، اراده حقیقتی مشکک است و معنای جامع مشترک آن با عناوینی همچون محبت، شوق، ابتهاج و رضایت قرابت دارد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را علی رغم وجود احاطه و سلطه ی علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر می سازد، ضمن آنکه توجه به حب، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه ی وجود علمی او نزد حق تعالی(عین ثابت) نیز تبیین اختیار را روشنتر می نماید و ضمناً برخی پرسشها را پاسخ می دهد.

از جمله دلایل وجود خداوند، برهان حدوث است که راه اختصاصی متکلّمان در میان همه مذاهب کلام اسلامی برشمرده شده است. این برهان دارای یک تقریر معیار است: عالم حادث زمانی است، و هر حادث زمانی به محدِث محتاج است، پس عالم به محدِث محتاج است. در تبیین این دو مقدّمه تقاریر مختلفی وجود دارد. اساس استدلال متکلّمانه در دلیل جهان‌شناختی کلامی ایده حدوث زمانی عالم و احتیاج آن به محدِثی قدیم زمانی است. امّا با بررسی مباحث مطرح از سوی متکلّمان، هیچ‌یک از دو مقدّمه‌ و مفروضات اساسی او ، از جمله حدوث زمانی عالم اثبات نمی‌شود. فلاسفه و حکما اصل ایده زمانی عالم را با مشکل مواجه، و دلیل متکلّمان را قاصر از این می‌دانند که برای عالم موجودی از هر جهت بی‌نیاز از علّت اثبات کند. روایات نیز از مطلق حدوث سخن می گویند که قابل تفسیر به حدوث ذاتی است .برهان وحوب وامکان بر حدوث ذاتی مبتنی هستند و برهان حدوث نیز می تواند به برهان امکان باز گردد. دلیل ورود اشکالات متعدد بر دلیل حدوث نیز غفلت متکلمان از معنای امکان بوده است .

نوشتار کنونی بر آن است تا بر اساس مبانی حکمت متعالیه و سخنان حکیمان صدرایی، تصویری روشن از معنای اختیار به دست دهد. مهم‌ترین تعریف‌های موجود از اختیار در حکمت متعالیه، عبارتند از: «داشتن مبادی چندگانه علم، شوق، اراده و تحریک عضلات»، «داشتن مبادی دوگانۀ علم و اراده»، «صحة الفعل والترک»، «مشیّة الفعل و‌الترک»، و «استقلال فاعل و نفی اثرپذیری از غیر». در این میان، تنها یک تفسیر جامعیت و اشتراک مفهومی میان تمام مصادیق اختیار را فراهم می‌کند و آن، تفسیر اختیار به دارا‌بودن اراده و علم است؛ آن‌هم با تفسیری ویژۀ حکمت متعالیه که در آن، هر دو مفهوم علم و اراده همانند وجود، در عین غیریت مفهومی، در تمام مراتب هستی حضور دارند و در عین اشترک معنوی، مشکک هستند. معنای جامع اراده که همان ابتهاج، محبت و رضاست، از مصادیق مادون مانند میل و شوق در عالم طبیعت آغاز و تا ابتهاج و محبت ذاتی پروردگار گسترش می‌یابد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را به‌رغم وجود احاطه و سلطه علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدان‌پذیرتر می‌سازد؛ ضمن آنکه توجه به حبّ، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه وجود علمی او نزد حق‌تعالی (عین ثابت)، تبیین اختیار را روشن‌تر می‌سازد و به برخی پرسش‌ها نیز پاسخ می‌دهد.

چکیده : هرچند ملاصدرا موسس حکمت متعالیه است ولی از این نکته نباید غافل بود که اولاً ترکیب «حکمت متعالیه» برای اولین بار توسط ابن-سینا مطرح شد؛ او بود که با طرح حکمت متعالیه طالبان برخی مباحث دقیق را به آن ارجاع داد. ولی مسأله به بیان ترکیب مذکور ختم نشد و اصول و مبانی حکمت متعالیه، البته نه بطور منقح، در حکمت سینوی بیان شده است. به گونه‌ای که همین عبارات شیخ الهام بخش طرح منقح این مبانی و مسائل در تفکر صدرایی شد و ملاصدرا توانست با الهام از عبارات شیخ مبانی حکمت متعالیه را برهم نهد و نظامی نو و متعالی از نظامهای فلسفی قبل از خود سامان دهد. اصولی چون: اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، و ثمراتی چون تجرد خیال و اتحاد عاقل و معقول در عبارات شیخ به راحتی مشهود است. همانطور که ملاصدرا نیز در طرح و تبیین این مسائل به بیانات شیخ استناد می-کند. این تحقیق این مسائل را به عنوان اصول و مشخصات حکمت متعالیه را در تفکر سینوی دنبال نموده است و ضمن ارائه شواهدی به تقویت و اثبات وجود این مبانی در تفکر شیخ و از این طریق به اثبات نوعی «تعالی در تفکر سینوی» پرداخته است. عبارات شیخ اصالت وجود را قویا تایید می‌کند. هر چند در مسأله تشکیک و اتحاد عاقل و معقول و تجرد خیال بارقه‌هایی نه چندان ضعیف در آثار شیخ یافت می شود ولی در مسأله حرکت جوهری استنباطهای احتمالی وجود دارد.

مهم‌ترین دلیل بر حرکت جوهری حرکت اعراض می‏باشد چون علت متغیر که جوهر است نمی‌تواند ثابت باشد بلکه باید متغیر باشد، جوهر نیز متغیر خواهد بود و تحرک جوهر ذاتی است نه عرضی، یعنی حرکت و تحرک عارض بر جوهر نشده بلکه وجود جوهر عین تحرک است. ادله دیگری مثل سخیّت بین علت و معلول و تشخص شیئ به وجود گویای این حقیقت است که هیچ سکونی در عالم طبیعت وجود ندارد بلکه عالم طبیعت به شراشره عین حرکت و سیلان و روبه کمال است و از قوه محض و ماده روبه فعلیت دارد. مهم‌ترین اشکالات حرکت جوهری را ابن‌سینا بیان کرده است، که شبهه عدم بقای موضوع و عدم اشتداد جوهری می‏باشد که به هردو اشکال جواب داده شده است. نتیجه آنکه مهمترین نکته در حرکت جوهری و فهم آن درک دقیق از معنای حرکت، جوهر و عرض می‏باشد. درحرکت جوهری حرکت و جوهر دو وجود نیستد بلکه یک وجوداست که سیال است.

نظریه اتمی که اکنون اقبال عام یافته است، در ظاهر، همانند نظریه جزء‌ لایتجزی است و برهان اثبات هیولا نیز وابسته به ابطال جزء است. این پژوهش، بر تبیین احکام جزء لایتجزی پرداخته و نیز اثبات کرده است که برهان‌های ابطال جزء منجر به ابطال اتم‌ها نمی‌شود و نیز اثبات هیولا، ملازمه‌ای با رد نظریه اتمی ندارد.

جسم طبق نظر صحیح (نظر فلاسفه مشاء)، مرکب از ماده و صورت می‌باشد. ماده، همان جنبه قوه و استعداد جسم و صورت، جنبه فعلیت جسم می‌باشد که اشراقیان با این نظر مخالفند و برهان‌هایی را بر ابطال وجود ماده می‌آورند. ماده و صورت با هم تلازم دارند، یعنی هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند و ترکیبشان، ترکیب اتحادی است. در این پژوهش به تمامی این مطالب با تفصیل پرداخته شده است؛ علاوه بر آن با پرداختن به نسبت صورت با وجود و نقش صورت در تعاریف، این امر که صورت همان وجود و شیئیت شیء است، اثبات می‌شود.

غلو در اصطلاح شرع به معنای افراط در دین و تجاوز از حد وحی به سوی هوا و هوس و سلیقه‌های مختلف است و قول به مقامات فوق بشرى براى پیامبر یا امام على (علیه‌السلام) و فرزندان ایشان؛ مانند این که پیامبران و امامان را خدا بدانند؛ مثل نصاری که به پیامران و بزرگان خود مقام الوهیت قائل شدند. پدیده غلو هم در شیعه و هم در اهل‌سنت وجود دارد و عوامل مختلفی مانند ضعف عقول و حب مفرط و..باعث پیدایش آن شده است. افراد و گروه‌هاي غالي در طول تاريخ با اعتقاد به عقايدي ضد قرآن و ضد عقل و با ارتكاب اعمال خلاف شرع، مشكلات متعدد اخلاقي، اعتقادي، سياسي و نظاير آن را براي ائمة شيعه (عليهم السلام)و مذهب شيعه ايجاد كرده‌‌اند و از سوی ائمه نیز شدیدترین مواضع نسبت به آنان اتخاذ شده‌است. اهل‌سنت ادعا می‌کنند شیعه در مورد ائمه به غلو سخن می‌گویند و ائمه را مستقل در تاثیر و دارای علم غیب می‌دانند. اما پدیده غلو در اسلام بدان معنا نیست که شیعه امامیه هر عقیده‌ای که به امامان خود دارد از قبیل عصمت، رجعت، علم غیب و... همه غلو باشد؛ زیرا شیعه در اعتقاد به این امور ادله‌ای متقن دارد.این نوشتار، ابتدا به بیان معنای غلو و بعد پیشینه آن در ادیان می‌پردازد. بعد از آن به بیان معیار غلو و علل پیدایش آن پرداخته است. ودر نهایت مصادیق غلو و نقد این مصادیق را مورد بررسی قرار می‌دهد.