آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دائرة المعارف اسلام اصلی‌ترین منبع اسلام شناسی در مغرب زمین شناخته می‌شود؛ اما مقالات این مجموعه و تصویر ارائه شده از اسلام در آن نیازمند نقد و بررسی است. در این مقاله ضمن آشنایی با ژوزف الیاش و آثار او، به بررسی و نقد مدخل [امام] حسن عسکری(ع)، تنها مقاله وی در دائرة المعارف اسلام می‌پردازیم.

نقش همسران اهل‌بیت(ع) به دلیل جایگاه اجتماعی و پیوستگی آنان با امامان(ع)، یکی از نقش‌های کلیدی در تاریخ اهل‌بیت(ع) است. نقش سیاسی اجتماعی بانو حُدَیث، همسر امام هادی(ع)، به سبب شرایط ویژه عصر امامت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(ع) (عج)، از جمله موضوعات مهمی است که بازشناخت آن، افزون بر گشودن صفحه­هایی نو در تاریخ اسلام، موجب شناساندن بانوان ناشناخته، ولی تأثیرگذار خواهد بود. تحقیق حاضر، با رویکرد تاریخی در صدد تبیین نقش‌های سیاسی و اجتماعی همسر امام هادی(ع) با توجه به شرایط تاریخی زمانه حیات اوست که با استفاده از منابع تاریخ عمومی و تاریخ اهل‌بیت(ع) و بخش‌های مغفول‌مانده در منابع، سامان یافته است. بر اساس یافته‌های این تحقیق، تحمل دشواری‌های ناشی از فشارهای روانی و سیاسی دستگاه خلافت عباسی و نیز مدیریت بحران درون خانوادگی برآمده از تزاحم و تنوع آرای فرزندان امام هادی(ع)، از جمله نقش‌های بانو حُدَیث در عصر امام هادی(ع) بود. در عصر امام عسکری(ع) نیز با توجه به جدی‌ترشدن مسئله امامت دوازده امام، افزایش فعالیت‌های ضدّ شیعی خلفای عباسی و کارگزاران آنها، ایجاد محدویت برای اصحاب و سفیران امام و نیز تنگ‌شدن دایره ارتباطات امام و شیعیان، نقش بانوان در این دوره برجسته می‌شود. بارزترین نقش‌های سیاسی و اجتماعی بانو حُدَیث در این دوره را می­توان همکاری برای رفع تحیر از جامعه شیعی و برنامه­ریزی برای حفظ باورهای مکتب اهل‌بیت(ع) و حفظ جان امام زمان(ع) به شمار آورد

گونه شناسی روایات تفسیری معصومان (ع) به دلیل جایگاه خاص سنت در تبیین قرآن، از اهمیّت ویژه ای برخوردار است و از آنجا که عصر امام حسن عسکری (ع) توأم با خفقان سیاسی، انزوای شیعیان و انحراف های دینی بود، بررسی انواع گونه های روایی ایشان در تبیین آیات قرآن کریم، نگاه ویژه ای را می طلبد. امام حسن عسکری (ع) در عصر خود سیاست تقیّه را در پیش گرفت و به فعالیت های آموزشی روی آورد و در حوزه تفسیر با تطبیق آیات بر شرایط زمان، به تبیین جایگاه اهل بیت (ع) پرداخت. آن حضرت در تفسیر آیات، علاوه بر بیان معنای ظاهری، اهتمام خود را به ارائه ی معنای باطنی کلام خداو تطبیق آیات بر مصادیق معطوف کرده است، حضرت به مباحث علوم قرآن اشاره ای نکرده ولی بخشی از روایت های ایشان به صراحت به آیاتی از قرآن کریم استناد کرده است. امام عسکری (ع) در استخراج معانی قرآن، از قواعد ادبی، منقولات پیامبر(ص) و سایر ائمه(ع)، قصص بهره جسته است که البته بهره گیری ایشان از منقولات پیامبر (ص) و سایر ائمه (ع) نسبت به سایر موارد چشم گیر تر است.

این کتاب، از جمله آثار ارزشمندی است که همچون دیگر سندهای گران سنگ شیعه از گزند حیله گری ها و دسیسه ها در امان نمانده و ناپاکان روزگار، از راه تقطیع یا تصحیف مطالب، سعی در کاهش ارزش آن نموده اند، مقدار باقی مانده از این تفسیر، تنها شامل تفسیر «فاتحة الکتاب» و حدود نیمی از سوره بقره است که مورد استفاده محقّقان قرار گرفته است. تاریخ کتابت قدیم ترین نسخه خطّی باقی مانده از این تفسیر، مربوط به سال 880 ق، است که ظاهراً با نسخه مرحوم محقّق کَرَکی مقابله شده است. البته حدود سی نسخه خطّی دیگر نیز در دسترس است که برخی در چاپ این تفسیر به همراه نسخ سنگی دیگر، مورد استفاده قرار گرفته اند. این پایان نامه در معرّفی التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام و دفاع از سند و درستی محتوای آن است. نگارنده ضمن اشاره به زمان پیدایی این تفسیر و رواج آن در بین شیعیان، سعی در بیان ارزش و اهمّیت جایگاه آن در بین تفاسیر مأثور دارد و با اعتراف به ناقص بودن آن - که فقط بخشی از تفسیر را داراست - آن را از آثار ارزشمند شیعی برشمرده است. این پایان نامه، دربردارنده یک مقدّمه و پنج فصل است. در مقدّمه، اهمّیت و جایگاه تفسیر مأثور، با استشهاد به روایاتی که محوریت معصومان و سخنان آنان را در تبیین آیات قرآن روشن می سازد، مورد بحث قرار گرفته است. در فصل نخست، گزارشی اجمالی از چگونگی تدوین این تفسیر با ذکر جریان تاریخی آن و بیان اوّلین بخش آن که از ناحیه حضرت املا شده و عناوین برجسته آن، آمده است. فصل دوم به بررسی سند تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام اختصاص یافته است. نگارنده برای این تفسیر، دو سند ذکر کرده و کوشیده تا وثاقت محمّد بن قاسم مفسّر استرآبادی (راوی این تفسیر) را با طرح دعاوی و ردّ آنها اثبات کند و در پایان فصل، به نقل قول شیخ صدوق (ره) و ادلّه او پرداخته است. در فصل سوم، دیدگاه صاحب نظران رجال، حدیث و تفسیر درباره این تفسیر، انعکاس یافته و به نقل از علّامه مجلسی و محدّث نوری از صحّت استناد این کتاب به امام علیه السلام دفاع شده است. در فصل چهارم، عمده ترین اشکال های محتوای این تفسیر، ارائه شده و به آنها پاسخ داده شده است. این اشکال ها عمدتاً توسط شیخ محمّدجواد بلاغی در کتابی تحت عنوان رسالة التکذیب لروایة التفسیر المنسوب إلی العسکری علیه السلام و علّامه شوشتری در کتاب الأخبار الدخلیة طرح شده است، چنان که از میان عامّه، محمّد حسین ذهبی در کتاب التفسیر والمفسّرون، به تضعیف این تفسیر پرداخته است. نویسنده با عناوین: شواهدی بر تصحیف، اعتراضات سطحی، مغایرت با مستندات تاریخی، نارسایی ظاهری برخی از مضامین، بررسی شواهد اختصاصی التفسیر و المفسرون، بررسی شبهه غلوّ در مقامات معصومان علیهم السلام و بررسی شبهه کثرت معجزات، به نقدها پاسخ داده است. در پایان، نسخه های خطّی این تفسیر و نیز فهرست تفصیلی عناوین آن آمده است.