آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر به منظور آشنایی بیشتر با امام حسین (ع) تهیه و تدوین گردیده شامل شش بخش است :از ولادت تا امامت، از امامت تا شهادت، از شهادت تا اسارت، ثواب زیارت و سوگواری امام حسین (ع) و امتیازات زمین کربلا، آثار و برکات نهضت عاشورا، و کیفر کردار قاتلان کربلا .

«ذوب النُّضار في شرح الثّار» اثر شيخ جعفر بن محمد بن جعفر بن هبة الله معروف به ابن نما حلى (از اعلام قرن هفتم هجرى) است كه با تحقيق فارس حسّون كريم منتشر شده است. در مقدمه محقق ابتدا به صورت مجمل و مختصر، به نقش مختار ثقفى در تزلزل و انقراض دولت بنى اميه و سپس به روايات و اخبار به شهادت امام حسين (علیه السلام) از جانب ملائكه، پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، اميرالمؤمنين (علیه السلام)، امام حسن (علیه السلام) و خود آن حضرت اشاره شده و در پايان، زندگى‌ نامه مختصرى از نويسنده، ارائه گرديده است. در بخش اول، به ذكر نسب مختار ثقفى و برخى از اخبار و روايات در مورد وى پرداخته شده است. مختار فرزند ابو عبيد بن مسعود بن عمير ثقفى و به گفته مرزبانى، ابن عمير بن عقدة بن عنزة بوده و كنيه‌ اش، ابو اسحاق بود و مادرش، دومة بنت وهب بن عمر بن معتّب نام داشت. در بخش دوم، به ذكر چگونگى خروج و قيام سليمان بن صرد خزاعى و به شهادت رسيدن او و يارانش و روابط ميان او و مختار، اختصاص يافته است. در بخش سوم، واقعه خروج مختار و اقدامات وى، كه والبى، وحيد بن مسلم و نعمان بن ابى الجعد از ابن مطيع نقل كرده‌ اند ذكر شده است. آخرين بخش كتاب به چگونگى جنگ با عمر بن سعد و عبيدالله بن زياد و شكست خوردن و كشته شدن آنها اختصاص يافته است. پس از آن به چگونگى به شهادت رسيدن مختار اشاره شده است.

«مَقتَلُ الحُسَین علیه‌السّلام» مشهور به مقتل خوارزمی نوشته موفق بن احمد خوارزمی (متوفای ۵۶۸ق)، از عالمان اهل سنت است. این کتاب با آنکه مقتل خوانده شده، اما یک سوم و بخش‌ های پایانی آن اشاره به قیام امام حسین (علیه السام) و واقعه کربلا دارد. این کتاب هر چند عنوان مقتل دارد، اما حدود دو سوم آن مباحث دیگر است. ثلث اول کتاب، شرح مناقب اهل بیت، ثلث دوم ماجرای کربلا و ثلث سوم درباره قیام مختار است. کتاب دارای ۱۵ فصل است که عناوین فصول پانزده‌ گانه چنین است: 1-

‫اين پژوهش در چهار فصل، ضمن بيان پيشينه تاريخي عزاداري امام حسين عليه السلام، به سيره پيشوايان ديني? در اين باره اشاره کرده و به تبيين جايگاه عزاداري در عرصه سياسي و اجتماعي عصر ائمه? و پيامدهاي آن مي‌پردازد. سيره پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و اهل‌بيت? و شواهد قرآني، بيانگر پسنديده بودن گريه و عزاداري بر ميت است. عنايت ويژه ائمه?، به گريه و عزاداري، افزون بر بيان اهميت سوگواري، نشانگر شرايط حساس عصر آنان است. در شرايطي که دشمنان اهل‌بيت? به صورت جدي در صدد تحريف واقعه عاشورا بودند، احياي سنت گريه و عزاداري، بهترين راه براي خنثي سازي اين توطئه بود. سيرگريه و عزاداري در عصر ائمه? فراز و نشيب‌هاي زيادي داشته است و علت اصلي اين سير، به سياست حاکمان اموي و عباسي در رابطه با اهل‌بيت? باز مي‌گردد. در بخش عمده اين عصر، برگزاري مراسم عزاداري در عمل غيرممکن بود و گزارش‌هاي مربوط به عزاداري عصر ائمه? منحصر به چند مقطع خاص است؛ از جمله پايان اسارت اهل‌بيت? تا بخشي از دوران اول حضور آنان در مدينه، در فاصله سقوط امويان تا تثبيت قدرت عباسيان که همزمان با عصر امام صادق عليه السلام بود، و دوران کوتاه حضور امام رضا عليه السلام در خراسان. در عين حال، ائمه? در فرصت‌هاي کوتاهي که در دست داشتند، با سيره عملي و گفتاري خود، به محتواي گريه و عزاداري غناي کافي بخشيدند. نسبت به پيامدهاي عزاداري امام حسين عليه السلام در عصر ائمه?، مي‌توان به نقش آن در حفظ عاشورا، حفظ اسلام و ارزش‌هاي اسلامي و آموزه‌هاي اسلامي، شکل‌گيري قيام‌هاي مردمي مانند قيام حره و قيام‌هاي عراق و قيام‌هاي علويان و سقوط امويان و پيروزي عباسيان بر امويان اشاره نمود. البته هرچند که عباسيان از عزاداري براي سيدالشهدا عليه السلام براي رسيدن به حکومت بهره بردند، ولي پس از نيل به هدف، جز بعضي موارد خاص، عکس‌العمل آنها با عزاداري شديد و کوبنده بود.

‫موضوعی که در این نوشتار مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته شده اندیشه های کلامی زید بن علی بن الحسین (علیهما السلام) در منابع مختلف شیعه، اهل تسنن, زیدیه وآثار منسوب به زید است. این مجموعۀ علمی تحقیقی بر آن است تا با انعکاس دیدگاه ها و باورهای کلامی زید از منابع پیش گفته، نظریه ها و اندیشه های ادعا شده در مورد زید را گرد آوری و بررسی کرده, زمینه را برای بررسی صحت و سقم این مدعیات فراهم سازد. با گردآوری چنین مجموعه اندیشه هایی از زید بن علی (علیه السلام)، می توان اصالت و یا عدم اصالت اندیشه های فرقه زیدیه و حتی برخی از اندیشه های شیعه و اهل سنت را مورد واکاوی قرار داد و در مورد اعتقادات و اندیشه های خود زید بازنگری مجدد نمود. برای پیش برد چنین هدفی، یعنی ارائه اندیشه های زید، آشنایی بیشتر با شخصیت فردی، علمی و اجتماعی زید و هم چنین آشنایی اجمالی با اوضاع جامعه در عصر زید قابل و لازم بررسی است؛ به خصوص که زید شخصیتی شهیر به لحاظ علمی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بود و به علت انتساب به اهل بیت علیهم السلام مورد توجه خاص کثیری از مسلمانان من جمله مردم عراق بود. شخصیت های مهمی که هم عصر یا نزدیک به عصر حیات زید بودند و نیز قیام های شیعیان در آن دوران بر اهمیت و حساسیت دوران شکل گیری اندیشه های زید و حرکات سیاسی اجتماعی او می افزاید. با توجه به بعضی از قرائن تاریخی و روایی می توان ادعا نمود که زید در تشخیص مصادیق امامان و بعضی از مقامات امام با تردید و جهل مواجه می شود، ولی روی هم رفته او برای اهل بیت پیامبر (صلوات الله علیهم) جایگاه ویژه ای معتقد است و در منابع شیعی و بیشتر در آثار او مشاهده می شود که او به منصوص بودن, افتراض طاعت برای امام, عصمت بعضی از امامان و مقام اصطفای الهی برای امام وبرائت از دشمنان اهل بیت علیهم السلام معتقد است به خلاف آن چه که منابع اهل سنت درمورد او ادعا کرده اند. قرائن زیادی که از منابع شیعی، زیدی و آثار زید استخراج شده ، نشان می دهد که شخصیت اعتقادی زید در این منابع، با شخصیت اعتقادی او در منابع اهل سنت، اختلاف اساسی دارد و چنین اختلافی در مقایسه با منابع شیعی و زیدی کمتر به چشم می خورد. تقریبا همه منابع در این امر با هم مشترکند که زید با اندیشه های مرجئۀ زمان خود, جبریه, مفوضه و خوارج، علی رغم ارتباط با آن ها کاملا مخالف است. برخی منابع ادعا دارند که بعضی از اندیشه های کلامی زید مثل امر به معروف و نهی از منکر و یا اعتقاد به امامت مفضول، با عقاید معتزله هم خوانی دارد و لذا در تأثیر و تأثرات بین او و اهل اعتزال اقوال مختلفی نقل شده است. همین مسأله در مورد بعضی از آراء فقهی او و تعاملات او با امثال ابوحنیفه مطرح است. کلید واژه: اهل بیت(علیهم السلام)، امامت، عصمت، افتراض طاعت، نص و اجماع، وصایت، برائت، مهدویت و غیبت، جبر واختیار، ایمان و ارجاء، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و قیام، قیاس و اجتهاد

‫نهضت امام حسين عليه السلام يکي از تأثيرگذارترين رويدادهاي جهان اسلام و نقطه عطفي در تاريخ بشريت است که از آغاز تا انجام، ريشه در قرآن دارد. اين پژوهش در سه فصل، به بررسي مباني قرآني اين نهضت بي نظير پرداخته است. وضعيت فرهنگي و اجتماعي حجاز پيش از بعثت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، پس از بعثت تا رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، از دوران حکومت خليفه اول تا شهادت امام حسن عليه السلام، و از سلطنت معاويه تا قيام امام حسين عليه السلام، از مباحثي است که پيش از ورود به مبحث اصلي ارائه شده است. سپس در مبحث رخدادها و تحولات نهضت کربلا، چگونگي برخورد يزيد با امام حسين عليه السلام پس از مرگ معاويه، خروج امام عليه السلام از مدينه و رخدادهاي مکه، خروج امام عليه السلام از مکه و رخدادهاي پس از آن تا ورود به کربلا، رخدادهاي سرزمين کربلا، و رخدادهاي کربلا تا مدينه بيان شده است. نويسنده در فصل مربوط به مباني قرآني نهضت امام حسين عليه السلام، بر اساس شرايط حاکم بر جامعه اسلامي در سال 61 هجري، برجستهترين ويژگيهاي (مباني قرآني) اين نهضت را در حوزه اعتقادي، فرهنگي و اجتماعي، اخلاقي، و عبادي بررسي کرده است. مباني اعتقادي اين نهضت عبارتاند از: تحکيم خداباوري، احياي سيره و سنت نبوي و مبارزه با بدعت ها، و امامت. مباني فرهنگي و اجتماعي آن عبارتاند از: عدم مشروعيت حکومت فاسقان، امر به معروف و نهي از منکر، برپايي قسط، و اصلاح طلبي. مباني اخلاقي نهضت سيد الشهدا عليه السلام عبارتاند از: شجاعت، توکل، عزت طلبي، و شهادت و از خودگذشتگي، و مباني عبادي اين نهضت عبارتاند از: ياد خدا، برپايي نماز و تلاوت قرآن. در پايان شبهه مشروعيت خلافت يزيد، شبهه حرمت مخالفت با حاکم اسلامي و شبهه حرمت به هلاکت انداختن خود، مطرح شده و پاسخ آنها بيان شده است. نتيجه اينکه نهضت بي بديل امام حسين عليه السلام از زواياي مختلف، مبتني بر مباني قرآني بوده و در راستاي عمل به قرآن و احياگري آموزههاي حيات بخش و جاودان اين کتاب الهي رخ داد.

‫رويداد عاشورا باعث شد که بسياري از نويسندگان به قدر وسع و بضاعت خود، در انتقال اين حماسه بزرگ به نسل‌هاي بعدي تلاش کنند. در شبه‌قاره نيز، اهل قلم خود را در اين امر سهيم دانستند و آثاري را در اين زمينه پديد آوردند. اين پژوهش در هفت فصل به انجام رسيده و در هر فصل، يک کتاب از کتابهايي که با محوريت امام حسين عليه السلام در شبه قاره تاليف شده، بررسي شده است. اين هفت کتاب عبارتاند از: «شهيد انسانيت»، اثر سيدعلي نقي نقوي؛ «واعطشاه»، اثر سيدمحمدرضي زنگي پوري؛ «سعادة الدارين في مقتل الحسين عليه السلام»، تاليف شيخ محمد حسين نجفي؛ «شهادت عُظمي»، تاليف سيد بوعلي شاه زيدي؛ «شهيد اسلام»، تاليف شيخ محمدحسن صلاح الدين؛ «تفسير سياسي قيام امام حسين عليه السلام » تاليف سيدعلي شرف الدين موسوي؛ «فلسفه شهادت امام حسين عليه السلام » که در سال 2006 ميلادي به چاپ دوازدهم رسيده، تاليف دکتر طاهر القادري. مؤلف کتاب اخير، از نويسندگان اهل سنت است. اين پژوهش در هر فصل، نخست نويسنده و کتاب را معرفي نموده است و پس از آن، کتاب را به لحاظ ساختار، محتوا و ارجاع دهي نقد کرده است. در معرفي کتاب، محتواي کتاب براي مخاطب روشن شده و در بخش نقد کتاب، اعتبار و وزن کتاب براي مخاطب روشن مي‌شود. انتخاب اين هفت عنوان کتاب، با در نظر داشتن مقايسه ميان آنها و با هدف بيان تفاوت ديدگاه نويسندگان شبه قاره در اين موضوع خاص انجام گرفته است. غفلت از جنبه‌هاي حماسي عاشورا و سيره اجتماعي امام حسين عليه السلام و بذل توجه خاص به جنبه عاطفي ماجراي کربلا، غفلت از شيوه ارجاع دهي مطالب (به جز کتاب سعادة الدارين)، توجيهات خاص شخصي درباره برخي وقايع جعلي، تعصب بي مورد مذهبي، افراط در بيان فضايل و مصائب، و وجود بسياري از وقايع غير معتبر، از نقاط ضعف مشترک اين کتابهاست و هر کدام از آنها، از ويژگي‌هاي انحصاري مربوط به خود نيز برخوردارند. تعصب مذهبي و تندي قلم برخي از نويسندگان، به خصوص نسبت به خلفاي ثلاثه، افزون بر اينکه باعث کاهش اعتبار علمي اين کتاب‌ها شده، نفرت و کدورت اهل سنت را نسبت به علماي شيعه افزايش مي‌دهد. فصل الخطاب قراردادن اثر خود، با اعتماد بر نفس بيش از حد، به گونه اي که پژوهش ديگر نويسندگان بي ثمر تلقي شود، از احساسات مشترک بيشتر اين نويسندگان است.

‫اين پژوهش در صدد بررسي و تحليل گونههاي روابط ميان انسان و خدا و پاسخ به اين سؤال است که رابطه انسان و خدا در دعاي عرفه چگونه بيان شده است؟ پس از کليات که در آن، سند دعاي عرفه نيز بررسي شده است، نويسنده به دو بخش انسانشناسي و گونههاي رابطه انسان و خدا پرداخته است. دعاي عرفه، دست کم، به سه محور عمده پرداخته است: انسانشناسي، خداشناسي و ترسيم رابطه مطلوب بين انسان و خدا. رابطه انسان و خدا مبتني بر دو محور انسانشناسي و خداشناسي است. از نظر دعاي عرفه و قرآن، انسان پيش از تحقق عيني و خارجي، از عدم محض پديد نيامده است؛ بلکه به صورت «وجود علمي» معلوم حق تعالي بوده است. مبدأ آفرينش انسان، به لحاظ جسمي خاک است و تا رسيدن به صورت انسان، مراحل و عوالمي چون «اصلاب» و «ارحام» را پشت سر ميگذارد. خلقت انسان غايتي دارد و آن «عبادت» است و معناي آن، تسليم بودن، فرمانبرداري نمودن و اظهار خضوع در برابر معبود حقيقي است. عبادت نردبان ترقي است که انسان با عبور از آن، به خدا وصل ميگردد. رابطه انسان و خدا سه گونه دارد: رابطه معرفتي، رابطه وجودي و رابطه ارزشي. در ميان همه مخلوقات، انسان داراي ويژگيهايي چون «فطرت» و «عقل» است که توجه به آنها، به شناخت خداوند رهنمون است. بنابراين، انسان هم با شناخت فطري به معرفت خدا ميرسد و هم با شناخت استدلالي و عقلي. رابطه وجودي انسان با خدا، بر پايه فقر وجودي ترسيم شده است و معيار نياز انسان در هستي خود به خداي متعال، فقر وجودي است. رابطه ارزشي (اخلاقي) نوع ديگري از روابط ميان انسان و خداست که براساس آن، وظيفه اخلاقي هر فرد ايجاب ميکند که در برابر فرمان خداوند فروتن، در برابر کمالات وي ستايشگر، و در برابر نعمتهايش شاکر باشد. رابطه ارزشي در دعاي عرفه مصاديق متعددي دارد که عبارتاند از: رابطه عابد و معبود، رابطه حامد و محمود، رابطه شاکر و مشکور، رابطه سائل و مسئول و رابطه عصيان و غفران.

بی شک حماسه عاشورا و قیام سیدالشهدا(ع)، مهم ترین رخدادی بوده که باعث تحوّل مضمونی و معنایی در ادبیات فارسی و عربی شده است. با این حال، در طول تاریخ، نگاه به این واقعه، همیشه یکسان نبوده و در این میان، شرایط سیاسی حاکم بر جوامع تأثیر چشمگیری در زاویه دید شاعران نسبت به جریان عاشورا داشته است. بُعد فردی و اجتماعی شخصیت امام(ع) و میزان رویکرد شاعران به هر یک از آن ها، از مسائل قابل بررسی در اشعار عاشورایی فارسی و عربی است. همچنین تعابیر به کار گرفته شده بوسیله آنان، حکایت از حضور ادبیات بُکایی و حماسی در هر دو زبان فارسی و عربی دارد، امری که ناشی از اختلاف در نوع نگاه به عاشورا به عنوان یک تراژدی و یا یک انقلاب و نهضت حیات بخش است. ورای این اشتراکات، اختلافاتی نیز وجود دارد، از جمله آن ها میزان توجّه فراوان شاعران عرب به ذکر نسب و مدح خاندان آن حضرت و بیان صفات مختلف امام حسین(ع) است. نوع صفات انتخابی برای امام حسین(ع) نیز مؤید این مطلب است که آنان، به دنبال یک الگوی مبارز و برتر در جامعه خویش بوده اند و به نظر می آید حضور رهبران دینی در نهضت مشروطه و پس از آن، باعث شده این مسأله، کمتر مورد توجّه شاعران ایرانی قرار گیرد.قیام عاشورا که از ابتدا پشتوانه فکری انقلاب اسلامی بود، بارزترین الگوی مبارزه شد و امام خمینی (ره) برای ملّت، یادآور امام حسین (ع) بود و عاشورا که تا پیش از انقلاب، به عنوان یک سوگ بزرگ به آن نگریسته می شد، در سروده های دفاع مقدّس به عنوان یک حماسه مطرح شد که در تاریخچه شعر عاشورایی، فصل تازه ای گشود. پژوهش مذکور، با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مسائل مذکور را مورد بررسی قرار داده است.