آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اندرو ریپین در مقاله «یعقوب» (Jacob) در دائرةالمعارف قرآن لیدن نتوانسته است شخصیت حضرت یعقوبg را به خوبی تبیین کند، حتی گزارش دقیقی از نقش یعقوب در داستان یوسف صدیق ارائه نکرده است و در وجه تسمیه او به یعقوب تحت تأثیر عهد عتیق است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و مطالعه تطبیقی میان آموزه‏های قرآن و متن عهد عتیق، مضامین مقاله یعقوب را به نقد گرفته است. اهمیت و ضرورت نقد این مسئله ازآن‌روست که نویسندگان دائرة‏المعارف تحت تأثیر آرای کتاب مقدس هستند. از این‌رو برخلاف مشهور که چهره حضرت یعقوبg به‌عنوان فردی درمانده و همواره غمگین و گریان به تصویر کشیده می‏شود، قرآن کریم، یعقوب نبی را توانمند و بصیر و صالح و عابد و آگاه به تأویل‏الاحادیث معرفی می‏کند. از یافته‏های مهم این پژوهش آن است که در بیان قرآن، برخلاف عهد عتیق، اسرائیل لقب یعقوب نیست و این دو متمایز از یکدیگرند. همان‌طور که خاندان آن دو: «آل‌یعقوب» و «بنی‌اسرائیل» در قرآن متمایز از یکدیگر یاد شده‏اند. اسرائیل در بیان قرآن، یکی از همراهان حضرت نوحg در کشتی است که پس از نجات دچار انحرافاتی ازجمله تحریم برخی خوراکی‏ها بر خود می‏شود، و این مسئله در دودمان او ـ بنی اسرائیل ـ گسترش فراوانی می‏یابد.

مفهوم «صبر جمیل» یکی از فضایلی است که در قرآن برای توصیف نحوۀ بردباری برخی از بندگان خاص خدا در برابر سختی‌ها و مصائب به‌کار رفته است. در این مقاله برآنیم تا با کاویدن مفهوم «صبر جمیل» در قرآن، روایات و کتب تفسیر، معنای روشنی از آن را به‌دست آورده و این فرضیه را به آزمون گذاریم که آیا صِرف حکایت‌گری قرآن از شیوۀ صبر حضرت یعقوب (ع) و بازگوکردن آرزوی آن حضرت برای برخورداری از صبر جمیل، به این معناست که آن جناب به این فضیلت کاملاً آراسته بوده و شیوۀ صبر او می‌تواند الگوی تمام‌نمای مؤمنان باشد؟ مقاله در پی اثبات این ادعاست که الگوی صبر جمیل در قرآن، پیامبرانی چون ایوب (ع)، ابراهیم (ع) و نبی مکرم اسلام (ص) هستند و قرآن در بیان داستان چگونگی مواجهۀ حضرت یعقوب (ع) با گم‌شدن فرزند، در مقام تأیید رفتار این پیامبر بزرگوار و الگوسازی تمام‌نما از صبر ایشان نیست.

تحقیق حاضر در شش فصل به رشته تحریر درآمده است: در فصل اول با عنوان کلیات، چند مصطلح مانند عهد عتیق و جدید، یعقوب، اسرائیل و یهود تعریف شده است. در فصل دوم قرآن و عهدین و میزان محتوای آنها در خصوص حضرت یعقوب بررسی شده است. فصل سوم به بررسی سیمای حضرت یعقوب اختصاص یافته و فصل چهارم درباره همسران و فرزندان آن حضرت است. در فصل پنجم از عصمت یعقوب سخن رفته است و در فصل ششم به سیمای آن حضرت در آیینه سوره یوسف نگاه شده است.

در فهم قصه‌های قرآن، تکیه بر معهودات زمانه نزول و پیشینه های تاریخی، اهمیتی وافر دارد. بررسی حکایت قرآنى «پراکندگی پسران یعقوب بر دروازه هاى چندگانه» نمونه ای بارز از این مدعا را نشان می دهد. بر وفق گزارش قرآن، چون پسران یعقوب رهسپار مصر شدند، سفارش پدر به ایشان آن بود که از یک دروازه، داخل مصر نشوند بلکه از دروازه‏هاى مختلف وارد شوند. از الفاظ قصه در قرآن معلوم نمی گردد که در پس این سفارش یعقوب، چه حکمتی نهفته بوده است. بیشینه اهل تفسیر، اجتناب از چشم بد مردمان را علت امر یعقوب معرفی کرده اند بی آن که به پیشینه قصه اشاره کنند. جمعی دیگر، حکمت سفارش یعقوب را در دوری از حوادث ناگوار متعارف جسته اند و بر آن شده اند که مشاهده اجتماع پسران بر دروازه واحد، می توانست بیم یا حسد حکومتیان یا مردمان عادی را بر ضد ایشان برانگیزد. تحقیق حاضر نشان می دهد که با قطع نظر از پیشینه قصه، وجه اخیر تعین دارد اما پیشینه تاریخی سفارش یعقوب در «میدراش رَبّاه»، قول نخست را موید می دارد. افزون بر این، از «تلمود بابلی» فهمیده می شود که ورود به یک شهر غریب، موقعیتی است که آدمیان را در اثرپذیری از چشم بد آسیب پذیرتر می کند. از این رو، یعقوب نیز در سفارش قرآنی خود، بر این موقعیت، انگشت نهاده است.

قرآن مجید در بیان قصص خود اهداف مقدسی داشته است، لذا در نقل آنها بر بخش‌های مرتبط با اهداف تربیتی اکتفا نموده است، اما متأسفانه گاه مفسران با استناد به برخی روایات نقل شده در کتب پیشینیان، به شرح ابعاد پنهان داستان‌های قرآن پرداخته‌اند، بدون اینکه پیرامون صحت این روایات تفحصی کرده و یا توجه داشته باشند آنچه در قرآن درباره قصص نیامده، خارج از اهداف گزارش این داستان‌هاست. این رویکرد در تبیین چرایی ابتلاء یعقوب (ع) به فراق یوسف (ع) نیز انعکاس یافته و برخی مفسران امتناع یعقوب (ع) از اطعام فقیر و شکایت آن شخص به پیشگاه خداوند را سبب این فراق برشمرده‌اند. پژوهش حاضر با تتبع در منابع متقدم شیعه منشأ این برداشت را، تنها دو روایت یافته و با ارزیابی آنها بر این نکته متفطن شده که یکی از این دو روایت از لحاظ سندی ضعیف است و روایت دیگر هرچند از سند صحیح برخوردار است، اما بخش‌های مختلف آن با قرائن گوناگون نقض می‌گردد و در نتیجه نمی‌توان بر هیچ‌کدام از آنها تکیه کرد.