آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ورود علوم جدید به‌ایران مانندِ ورود سایر دستاوردهای نوین غربیِ عصر قاجار، با واکنش‌های متفاوتی همراه بود. بخشی از این واکنش‌ها را، عالمان دینی‌ای نشان دادند که در آن زمان در جامعۀ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشتند؛ از همین‌رو مطالعۀ رویارویی این گروه با علوم جدید، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مظاهر تمدنی غرب، می‌تواند در شناختی عمیق‌تر از رفتار ایرانیان با پدیده‌های نوین حایز اهمیت باشد. یکی از این علما، سیداسدالله میرسلامی خرقانی (1254-1355ق) بود که از جوانی، فعالیت‌های اجتماعی داشت و در ادامه هم جزو سیاسیون زمان مشروطه و پس از آن به‌حساب می‌آمد. خرقانی با علوم جدید و برخی مفاهیم آن آشنایی پیدا کرد و از نتایج این علوم برای اثبات آرای دینی و اجتماعی خود، برای مثال در موضوع شرب مسکرات و تعدد زوجات بهره‌گرفت. البته، این به‌معنای پذیرش بدون چون و چرا و قید و شرط علوم جدید نبود، بلکه ضمن توصیۀ مسلمانان به‌استفاده از مزایای این علوم، به‌ویژه در روش‌های آن و تشکیک در پذیرفته‌ها و پیش‌فرض‌های علوم طبیعی قدیم، در جایی نیز به‌نقد علوم جدیدی می‌پرداخت که مشهورترین آن نسبت به‌نظریۀ تکامل یا فرگشت است. پژوهش حاضر کوشیده است، ضمن بررسی استدلالات، همراهی‌ها و انتقادهای خرقانی در برابر علوم جدید، با محوریت آثار برجای‌مانده از او و با نگاه برنقش و زمینۀ دغدغه‌های اعتقادی وی، به این پرسش نیز پاسخ دهد که آیا او به‌طور مشخص در جایگاه مخالف یا موافق علوم جدید قرار می‌گیرد یا می‌توان نگاهی دیگر داشت؟

پژوهش حاضر متمرکز است بر دو گذرگاه عرفانی در دو سنت عظیم شرقی با فاصله‌‌ای حدود 15 قرن، که هر یک دارای گستردگی نظری و تجربی قابل‌توجهی‌اند و به‌نوعی در تاریخ اندیشه و ساختار زندگی انسانی در جهان تأثیرگذار بوده‌اند: 1) عرفان دائویی در خاور دور (چین/ شرق چین)، با محوریت لائوزه و جوانگ‌زه (قرن 6 تا 3 قبل از میلاد). 2) عرفان کومشی (عرفان ایرانی-اسلامی خطه‌ی خراسان) در خاور میانه (ایران)، با تمرکز بر بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی (قرن 8 تا 11 میلادی). این عارفان آغازگر جریانات عرفانی مذکور هستند و این پژوهش درصدد تحلیل تطبیقی جریان‌شناسی تجربه، سلوک و بیان عرفانیِ این دو سنت در نقطه‌ی پیدایش و شکل‌گیری آن‌ها، در یک بازه‌ی زمانی تقریباً دویست‌ساله است. تحلیل بر پایه‌ی بررسی تحولات درونی هر سنت و سپس مقایسه‌ی تطبیقی میان دو سنت صورت خواهد‌گرفت. چیزی که این دو سنت را به‌طور خاص شایسته‌ی مطالعه‌ی تطبیقی می‌سازد، نه صرفاً سابقه‌ی تاریخی یا جذابیت متنی آن‌ها، بلکه ساختار خاص تجربه‌ عرفانی و سلوک آنهاست که خود حاصل برخورد سنت‌های غنی آن روزگار است. محورهای تحلیل در بستر این دو جریان عرفانی، مفاهیمی مانند سلوک و تجربه به‌گونه‌ای خاص پدیدار می‌شوند، با این حال در لایه‌های عمیق‌تر می‌توانند حامل دغدغه‌هایی مشترک و الگوهایی کاربردی باشند. سلوک، فرایند تدریجی و پویای تحول انسانی چه در درون و چه در بیرون (ذهن و عین) و حرکت به‌سوی حقیقتی بی‌نام است و تجربه‌ی عرفانی، به‌عنوان نقطه‌ی اوج این حرکت در قالب زوال نفس، فهم، شهود، خلسه یا اتحاد، بنیاد هستی‌شناختی و معرفتی عرفان را تشکیل می‌دهند که حاصل آن رفتار و گفتار این عارفان است. این دو سنت در سه محور اصلی بر اساس چهار شخصیت مذکور مقایسه و تحلیل خواهند‌شد: 1) تجربه عرفانی (سرشت و چیستی) 2) طرق نیل به آن تجربه (سلوک نظری و سلوک عملی) 3) بیان تجربه ابتدا مقایسه‌ای درون هر سنت بین دو عارف شکل می‌گیرد و مبانی عرفانی لائوزه - جوانگ‌زه و بایزید - خرقانی در این سه محور بررسی خواهد‌شد. سپس اشتراکات و افتراقات آن‌ها تحلیل شده و به تغییراتی که در این مسیر صورت گرفته پرداخته‌می‌شود، زیرا با همه‌ی اشتراکات درون‌سنتی، باز هم تفاوت‌های معناداری به چشم می‌خورد که ضمن گشودن افق‌های متفاوت، امکان مقایسه‌ی دقیق‌تری را فراهم می‌آورند. در انتها، به مطالعه‌ی تطبیقی این دو مسیر و تحولات و همسانی‌ها و ناهمسانی‌ها پرداخته خواهد‌شد و در پی یافتن فهمی نو و الگویی تازه از مقایسه این دو گذرگاه، کار پایان می‌یابد. مسیر بحث این‌گونه است که تجربه‌ی عرفانی چیست و برای هر یک از این عارفان و جریان‌ها چه معنا و ماهیتی دارد. به عبارت دیگر، عارف چه چیزی را تجربه می‌کند و متعلق این تجربه چیست و سوژه و ابژه چه فاصله‌ای از هم دارند. سپس چگونگی سلوک برای رسیدن به این تجربه در ذهن و در عمل به همراه نتایج و اهداف آن تحلیل می‌شود که خود شامل سلوک نظری و عملی است. در سلوک نظری، جریان ذهنی عارف با محوریت مبانی هستی‌شناسانه و متافیزیکی بررسی می‌شود؛ اینکه ما با مفاهیمی نسبی یا مطلق مواجهیم و هر عارف و جریان عرفانی بر چه محورهایی تأکید دارند. در سلوک عملی، غایت، مقصد و روش‌های رسیدن به این تجربه و در انتها چگونگی بیان این تجربه‌ی عرفانی تحلیل خواهد‌شد.

نوگرایی دینی در ایران معاصر، از زمان پیدایش تاکنون چهار نسل متفاوت را تجربه کرده است: نسل اول از دوران مشروطه تا ابتدای دوره رضاشاه، نسل دوم در دوران پهلوی اول تا اوایل دهه 1330، نسل سوم از کودتای 28 مرداد 1332 تا انقلاب اسلامی، و نسل چهارم از دهه 1360 تاکنون. این مقاله که با روش کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی سازماندهی شده، در پی پاسخ به این پرسش است که کدامیک از این چهار نسل تأثیر حیاتی و ویژه بر تداوم جریان نوگرایی دینی در ایران داشته است. یافته‌ها مؤید آن است که افکار نواندیشانه نسل اول، در همان دوران، با افول مشروطه به محاق رفت؛ اما نسل دوم که صبغه قرآن‌گرایی آن برجسته‌تر از سایر ویژگی‌های فکری‌اش بوده است، هرچند تکاپوهای نوآورانه آن به دلیل شرایط سیاسی حاکم در دوران رضاشاه چندان به بار ننشست، ولی راهی را به منظور تداوم مسیر نوگرایی دینی در ایران برای نسل سوم و چهارم گشود. به عبارت دیگر، تأثیر نسل دوم نوگرایی دینی به دلیل آنکه مسیر نواندیشی دینی را با تکیه بر قرآن‌گرایی هموار نمود و موجب پیدایش جریان‌های فکری دینی در دهه‌های بعد گردید، از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

قرآنیان نام جریانی فکری است که با تکیه بر وحدت امت اسلامی و شعار بازگشت به قرآن، در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، تحت تأثیر اندیشه های اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی، توسط یکی از شاگردان ایشان به نام سید اسدالله خرقانی شکل گرفت و به وسیله دیگرانی همچون شریعت سنگلجی، یوسف شعار، برقعی، قلمداران و حسینی طباطبایی ادامه یافت. این گروه که قرآن را در بخش اعتقادات، کافی و بی نیاز از سنت می دانند و سنت را تنها در بخش احکام و مجملات قرآن به عنوان مبین آیات، معتبر می شمارند، برای پذیرش روایات، ملاک هایی همچون: موافقت آن با قرآن و عقل قطعی و متواتر بودن و مورد اتفاق بودن روایت را مطرح می کنند. اما با مراجعه به برداشت های تفسیری آنان مشخص می شود که این ملاک ها گاهی از سوی خود ایشان هم رعایت نشده و برخی از آنها در تفسیر آیات قرآن به سنت از روایاتی بهره گرفته اند که نه با قرآن و عقل سازگار است و نه از وصف مورد اتفاق و قطعی و متواتر بودن برخوردار است. در این پژوهش، کوشش شده نادرستی دیدگاه و روش آنها بیان شود

شریعت سنگلجی از مشهورترین مروّجین اندیشه اصلاح دینی در ایران معاصر (عصر رضاشاه پهلوی) است. این نوشتار با نگاهی گذرا به زندگانی فکری شریعت سنگلجی، دیدگاه های او را درباره آموزه  های توحیدی و امامتی شیعه مورد مداقه قرار می دهد. در راستای این هدف، نویسنده پس از بیان زندگانی و شیوه های تبلیغی شریعت سنگلجی، آموزه های اصلاح دینی و اصول تعالیم او از جمله مبارزه با خرافات را مطرح می کند. نگاه حکومت پهلوی به آموزه های شریعت وی و خاستگاه فکر اصلاح دینی او از طریق معرفی اساتیدش و عقایدشان از جمله شیخ حسن سنگلجی و سید اسدالله خرقانی و نیز ارتباط تفکر اعتقاد دینی شیخ هادی نجم آبادی با تفکر اصلاح دینی او، از دیگر مباحث مطرح در مقاله حاضر می باشند. در نهایت، نویسنده مقاله خویش را با بیان ارتباط فکر اصلاح دینی شریعت با آموزه های وهابیت و ذکر اسامی درس آموختگان او، به پایان می رساند.