آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ابن­ابی­الحدید معتزلی به عنوان مشهورترین شارح کتاب نهج البلاغه، کتاب خود را با نام «شرح نهج البلاغه» سامان داده که از نیکوترین شروح نهج البلاغه به شمار است، وی در جهت شرح کلام امیرمؤمنان% از روش­هایی بهره جسته تا شرح کلام در جایگاه خویش، خوش نشیند، در تفسیر آن توجه ویژه­ای مبذول داشته، و اساس شرح خود را بر پیاده نمودن قواعدی بنا نهاده است. این مقاله، به بررسی روش­های مهم موجود نزد شارح از قبیل استخراج روش قرآنی، حدیثی، ادبی، تاریخی، کلامی و شرح بر پایه­ی علوم فرعی دیگر نسبت به شرح و تفسیر کلام امام پرداخته­ و درصدد است نشان دهد که وی در استخراج این روش­ها با اصول، معیارها و گزاره­هایی اقدام به شرح کلام امیرمومنان% نموده که در خور توجه است.همچنین در پایان با نگاه آماری جداول فراوانی و گراف‌ها ارائه گردیده است. منابعی که وی در آنها تکیه کرده پایه­ی کاربست چنین روش­هایی است، که می­توان نتیجه گرفت شارح، کلام امام را چونان یک مجتهد منتقد تفسیر می­کند و در اجتهادش به قرآن، حدیث، ادبیات، تاریخ، کلام و دیگر موارد از این دست استناد می‌ورزد، ضمن این که سه منهج ادبی، تاریخی و کلامی او را می­توان در میان روش‌های او ویژه دانست.

مسأله خلافت و امامت بعد از نبوت از مهم‎ترین مسائل کلامی و تاریخی در جامعه اسلامی است. امامیه با تأکید بر معیار عصمت این مقام را در انحصار امامان معصوم علیهم­السلام می‎داند. عامه در تبعیت از سقیفه خلافت خلفای سقیفه و سایر خلفا را پذیرفته‎اند. پذیرش حاکمیت خلفای سقیفه با چالش عقلی تقدیم شخص مفضول بر شخص افضل، (امیرالمؤمنین علیه­السلام)، رو به رو است. از این رو علمای عامه در صدد رفع و حل این چالش عقلی بر آمده‎اند. ابن ابی­الحدید معتزلی این مهم را با رویکردی فقهی به انجام رسانده و حلبی تلاش کرده با رویکردی عقلی-سیاسی به انجام برساند. حلبی مبتنی بر مبنای بوعلی سینا در تفکیک بین علم وعقل با ادعای فزونی توانمندی سیاسی مفضول تن به جواز تقدیم وی داده­است. با تمام این تلاش‎ها قول به جواز تقدیم مفضول از جهات گوناگون عقلی و قرآنی مخدوش است. در این مقاله با بررسی تطبیقی کلام ابن ابی الحدید و حلبی به ریشه‎های تاریخی این قول پرداخته‎ایم و با روش تحلیلی – توصیفی اشکالات آن را با دقت احصا کرده‎ایم.

با توجه به اهمیت شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید و تأثیر آن بر سایر شروح و نیز مراجعه جمع کثیری از شیعیان و حتی اهل تسنن به این منبع، بررسی عوامل‌انکار و روشن نمودن تعارضات سخن ابن‌ابی‌الحدید در توجیه مشروعیت خلافت و نحوه انتصاب امام از جمله موارد اختلافی میان شیعه و اهل‌تسنن است. ابن‌ابی‌الحدید معتقد‌است خلافت ابوبکر مشروع به اجماع بوده‌است. او گرچه امام علی را افضل و محقّ به خلافت می‌داند؛ ولی منکر نصّ برخلافت علی شده و دراین راستا دچارتعارضات شده است. او به عدم احتجاج امام علی  به نصّ در برابر ابوبکر و به عدم قیام ایشان و پذیرش خلافت ابوبکر بعد از امتناع ازبیعت استناد کرده‌است؛ در‌حالی که امام در خطبه‌های متعدد نهج‌البلاغه از حق خلافتی که از ایشان غصب شده شکایت کرده‌است. همچنین ادله محکمی را برای عدم قیام خود همانند عدم داشتن یار ویا عدم زمان مناسب بیان کرده وخود ابن‌ابی‌الحدید‌ نیز با توجه به روایات متعدد آنها را تأیید کرده‌است. جهت واکاوی اساس این تعارضات در ‌بررسی های تاریخی شاهد فراز و نشیب‌‌های بسیار برای شیعه و معتزله در‌دوران خلافت عباسی هستیم به گونه‌‌‌ای که در دوران ابن‌ابی‌الحدید شاهد حضور سیاسی شیعیان در دستگاه عباسی از جمله ابن‌علقمی وزیر مستعصم‌بالله، آخرین خلیفه عباسی هستیم که ابن ابی‌الحدید شرح نهج‌البلاغه را به درخواست ایشان نوشته و در قبال این کار، ابن علقمی صله بسیار به او پرداخت کرده‌است. شیعیان دراین دوره گاه درتنگنا قرار‌داشته و راه احتیاط در‌پیش گرفته‌اند. حال در‌این دوران به جهت توجه خلفا به سایر فرق اهل سنت به ویژه حنبلیان، معتزله ‌از نفوذ و وجهه اجتماعی و سیاسی کمتری برخوردار بودند. در مورد مذهب ایشان ابهام وجود دارد، برخی ابن‌ابی‌الحدید را شیعه و برخی معتزله و برخی بین شیعه و معتزله دانسته‌اند؛ اما علی الظاهر معتزلی بودن او تأیید می‌شود، وی در مواضع متعدد از مذهب خویش دفاع کرده‌است؛ اما از آوردن گزاره‌های تاریخی که به نفع شیعه است نیز کوتاهی نکرده-است. این نوشتار که به روش تحلیلی- توصیفی انجام گرفته در‌صدد بیان تعارضات او در مسأله خلافت امام علی ‌و علل انکار نصّ دراین مورد می‌باشد. براساس این تحقیق می‌توان گفت که موقعیت تاریخی شیعیان و جریان‌هایی همچون غا‌لیان واسماعیلیان تندرو و موقعیت سیاسی ابن‌ابی‌الحدید در بغداد و دردستگاه خلافت عباسی اموری تأثیر‌گذار بر گرایش‌های معتزله وی بوده و گرایش‌های شیعی وی دراین تعارضات دخیل بوده است.