آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ژان فرانسوا لیوتار، یکی از شخصیت‌های اصلی جهان انتقادی معاصر، در اصل واژه «پسامدرن» را وارد بحث‌های رایج فلسفه کرد. در این کتاب، تعدادی از نامه‌هایی که ژان‌فرانسوا لیوتار دربارۀ جریان پسامدرنیسم نگاشته گردآوری کرده‌ایم. کسب مجوز از نویسنده برای چاپ این نامه‌ها چندان آسان نبود. ما بر این پای می‌فشردیم که چاپ این نامه‌ها می‌تواند او را از پاره‌ای اتهامات تبریٔه کند؛ از شمار غیرعقلایی بودن، نومحافظه‌کاری، تروریسم روشن‌فکرانه، لیبرالیسم تساهل‌محور، همچنین پوچ‌گرایی و ناباوری به اخلاقیات و هنجارها. البته او، به‌ظاهر، دغدغه‌ای از این بابت نداشت؛ می‌گفت اینها همه نشانه‌ای است دالّ بر اینکه مخالفانش به‌جای خواندن، یا آنچه خواندنش می‌نامند و استدلال هوشیارانه، بیشتر به استدلال سلیقه‌ای و مبتنی بر بایسته‌های ازپیش‌تعیین‌شده گرایش دارند و حرمت ساحت اندیشه اجازه نمی‌دهد وارد این‌دست مشاجرات شود.

ژان فرانسوا لیوتار، یکی از شخصیت‌های اصلی جهان انتقادی معاصر، در اصل واژه «پسامدرن» را وارد بحث‌های رایج فلسفه کرد. در این کتاب، تعدادی از نامه‌هایی که ژان‌فرانسوا لیوتار دربارۀ جریان پسامدرنیسم نگاشته گردآوری کرده‌ایم. کسب مجوز از نویسنده برای چاپ این نامه‌ها چندان آسان نبود. ما بر این پای می‌فشردیم که چاپ این نامه‌ها می‌تواند او را از پاره‌ای اتهامات تبریٔه کند؛ از شمار غیرعقلایی بودن، نومحافظه‌کاری، تروریسم روشن‌فکرانه، لیبرالیسم تساهل‌محور، همچنین پوچ‌گرایی و ناباوری به اخلاقیات و هنجارها. البته او، به‌ظاهر، دغدغه‌ای از این بابت نداشت؛ می‌گفت اینها همه نشانه‌ای است دالّ بر اینکه مخالفانش به‌جای خواندن، یا آنچه خواندنش می‌نامند و استدلال هوشیارانه، بیشتر به استدلال سلیقه‌ای و مبتنی بر بایسته‌های ازپیش‌تعیین‌شده گرایش دارند و حرمت ساحت اندیشه اجازه نمی‌دهد وارد این‌دست مشاجرات شود.

«نا انسانی» 16 فصل دارد که هرکدام از آنها شامل یک مقاله یا یک سخنرانی در مفهوم زمان و مفاهیم مرتبط با آن است. عناوین این فصول به ترتیب عبارتند از «آیا تفکر می تواند بدون بدن ادامه یابد؟»، «بازنویسی مدرنیته»، «ماده و زمان»، «لوگوس و تخنه، یا دورنویسی»، «زمان امروز»، «نیوتون: لحظه»، «امر والا و آوانگارد»، «چیزی شبیه: «ارتباط... بدون ارتباط»، «بازنمایی، نمایش، نمایش ناپذیر»، «عکس گفتار»، «پس از امر والا، وضع زیباشناسی»، «حفاظت و رنگ»، «خدا و عروسک»، «فرمان بری»، «Scapeland» و «دوموس و کلان شهر».

ژان فرانسوا لیوتار نظریه پرداز ادبی و فیلسوف پست مدرن فرانسوی در 10 آگوست سال 1924 میلادی در شهر ورسای فرانسه به دنیا آمد. علی‌رغم اینکه لیوتار یک فعال سیاسی نیز بود، ولی مفصل بندی نظریه پست مدرن و تحلیل تاثیر پست مدرنیته بر وضعیت بشری، مهمترین عامل شهرت وی محسوب می شود. لیوتار پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در پاریس، آموختن فلسفه و ادبیات را در دانشگاه سوربن این شهر آغاز نمود. وی پس از فارغ التحصیلی در سال 1950 به تدریس فلسفه در الجزایر روی آورد. ‏ لیوتار در سال 1954 به سازمان "سوسیالیسم یا بربریت" پیوست؛ این سازمان که در سال 1948 تشکیل شده بود، تحلیل تروتسکی برای تبیین اشکال جدید سلطه در اتحاد شوروی را ناکافی می دانست. وی سرانجام با از دست دادن اعتقاد به مشروعیت مارکسیسم و آن را نظریه ای تمامیت خواه برشمردن، دوباره به مطالعه و نگارش فلسفه روی آورد. وی در اوایل دهه 1970 تدریس در دانشگاه پاریس را آغاز کرد و در سال 1987 از آن دانشگاه بازنشسته شد. پس از آن وی به مدت دو دهه به تدریس نظریه انتقادی و فلسفه در دانشگاههای خارج از فرانسه پرداخت؛ تعدادی از دانشگاههایی که لیوتار در آنجا تدریس نمود عبارتند از: دانشگاه های کالیفرنیا، جان هاپکینز، برکلی، و ییل ایالات متحده، دانشگاه مونترال کبک کانادا، و دانشگاه سائو پائولو برزیل. لیوتار همچنین جزء بنیانگذاران و هیئت امنای کالج بین المللی فیلسوفان پاریس بود. لیوتار پس از انتشار کتاب خود با عنوان "وضعیت پست مدرن: گزارشی درباره دانش" (سال 1979 میلادی به زبان فرانسه که در سال 1984 به انگلیسی ترجمه شد)، شهرت و آوازه فراوانی به دست آورد. اثر مذکور ماحصل پروژه ای بود که لیوتار برای "دانشگاه کبک" راجع به وضعیت دانش در کشورهای پیشرفته انجام داد. در واقع، واژه های پست مدرن و پست مدرنیسم قبل از لیوتار نیز بویژه در عرصه هنر به‌کار می رفتند، ولی کتاب لیوتار این واژه ها را به عنوان نمودی از یک نظریه اجتماعی و فرهنگی فراگیر مطرح ساخت. گرچه لیوتار خود در بعضی مواقع تمایز مدرن/ پست مدرن را زیر سئوال می برد، ولی پس از انتشار کتاب مذکور، پست مدرنیسم به مثابه یک نظریه عمومی اجتماعی و فرهنگی معاصر به سرعت در جهات مختلف، بسط یافت. با این حال لیوتار همچنان چهره اصلی این جنبش فراگیر تلقی می شد و کتب و مقالات متعدد وی، نقش زیادی در نظریه پست مدرن و برداشت پست مدرنی از سیاست داشت. ‏وضعیت پست مدرن، استدلال می کند که ماهیت و موقعیت دانش تغییر یافته است. عصر صنعتی - که با تولید انبوه، پژوهش علمی و ایده آل های روشنگری عقلانیت و پیشرفت مشخص می شود- به پایان رسیده است. ما هم اینک در وضعیت جدیدی زندگی می کنیم که لیوتار آن را پست مدرن می نامد، و در این وضعیت فناوری اطلاعات، حاکم بوده و بر کارآمدی و ارزش های عملگرایانه تاکید می گردد. علوم، تحول یافته و در عرصه های متناقضی پراکنده شده اند و دانشمندان دیگر به یک زبان مشابه سخن نمی گویند. علاوه براین، برخلاف ماهیت عینی تبیین و رویه علمی، یک سری از کلان روایت یا فراروایت ها که وجود علم را توجیه می کنند، پایه های آن را نیز تشکیل می دهند. این فراروایت ها همان باورهای مدرن به پیشرفت هستند که عقل را به عنوان نوید بخش شادکامی، رفاه و آزادی می دانند. لیوتار استدلال می کند که ما دیگر به این توجیهات باور نداریم. و در واقع، از دست رفتن باور به فراروایت ها مشخصه دوران کنونی می باشد. منظور لیوتار از فراروایت یا روایت های کلان، روایت های مسلطی هستند که برای توجیه فعالیت ها، نهادها، ارزش ها، و اشکال فرهنگی به کار می بریم. این روایت ها، ایدئولوژی ها، ادیان، مفاهیم پیشرفت، سودمندی تحلیل روانی یا مزایای سرمایه داری را شامل می شوند. از نظر لیوتار دیگر اعتقاد به باورها و نظریات جهانشمول، از بین رفته است.

ژان فرانسوا لیوتار، متأثر از لودویگ ویتگنشتاین و نظریة بازی‌های زبانی قائل به اصالت «تکثر و تفاوت» می‌شود. اما یورگن هابرماس به دنبال «اجماع عمومی» و سیطرة کلیتی اندام‌و‌ار بر جامعه است؛ هدفی که از نگاه ساختارگرایانة سوسوری به زبان توشه‌گیری می‌کند. این مقاله کوشیده است تا با نقد نگاه رادیکال لیوتار و نیز تفسیر وی از بازی‌های زبانی و سپس نقد هابرماس، با تعدیلاتی در نظریات این دو فیلسوف، به دیدگاهی بینابین میان آن دو برسد. در این رهگذر، بهره‌گیری از میانجی شانتال موفه، نظریة پیکارگرایی اجماعی، چالرز تیلور، ایدة چندفرهنگ‌گرایی، بهعنوان دو فیلسوف متأثر از ویتگنشتاین، مسبب تحقق آشتی‌آفرینیِ این مقاله میان دو دیدگاه لیوتار و هابرماس شده است. سؤال اصلی این است که چه نسبتی میان تلقی ویتگنشتاینی از زبان و تلقی ضد‌ویتگنشتاینی از زبان و اجماع عمومی وجود دارد؟ فرضیة (مدعا) اصلی می‌گوید که این نسبت، ملازمه نیست.

با توجه به این‌که محور اصلی اندیشه­های لیوتار عدالت و آزادی است، برداشت وی از هنر نیز می­تواند مایه­های سیاسی قابل­تأملی داشته باشد. به­نظر لیوتار، حاکمیت فرا­­روایت­های مدرن در وضعیت پسامدرن پایان یافته است، چراکه فرا­روایت­ها خود، عامل برخی بی­عدالتی­ها و نابسامانی­ها واقع شده‌اند. برای مقاومت در برابر کلیت فراروایت­ها لیوتار، بحث میل را مطرح می­کند که می­تواند به صورت­های متفاوت تحت­عنوانِ مشترک هنر، نمود ­یابد. هنر به­دلیل گرایش به کودک­واری یا ناانسان می­تواند از قید گفتمان­های مدرن رها باشد. یعنی، انسانی که مانند نوزاد هم‌چون یک لوح سفید در خدمت هیچ نظام ایدئولوژیک بخصوصی با اهداف خاص نیست و فقط دارای نیازها و اهداف طبیعی و اصیل است؛ موجودی که درون هر انسان بالغ و نا بالغی وجود دارد. اکنون هنر با تمایل به این موجود به­سان یک رخداد است و رخداد، واقعه­ای است که با هیچ نظام از پیش تعریف‌شده­ای سازگار نیست؛ به همین دلیل توانایی به چالش کشیدن نظام حاکم را دارد و می­تواند تفارق را آشکار ­سازد و بدین­سان می­تواند شیوه­های پیشین تبیین را از بین ببرد. به این ترتیب، هنر می­خواهد با داروی­های جدید، جهانی عادلانه­ پدید آورد. در این برداشت، دیگر هنر نمی­تواند مبلغ و یا مکمل سیاست­گذاری­ها باشد. این نوشتار پس از مطالعه، ترجمه و تحلیل آرای لیوتار و شارحان وی تلاش دارد تا نقش سازنده‌ی هنر و رابطه­ی آن با سیاست و به­تبع آن عدالت را روشن­ سازد.

مبحث شک و شکاکیت یکی از مسائل مهم و پایه ای معرفت شناسی در فلسفه به شمار می رود. پژوهش پیش رو بر آن است که به بررسی تطبیقی و تحلیلی شک در فلسفه استاد مطهری به عنوان نماینده فلسفه اسلامی و فلسفه لیوتار به عنوان نماینده نگاه پست مدرن بپردازد. فلسفه اسلامی با تکیه بر مفاهیمی همچون بداهت، علم حضوری، ادراک حقیقی، مبحث نفس الامر و... به بررسی این موضوع می پردازد.لیوتار که روش شناختی خود را بر پایه بازی های زبانی ویتکنشتاین قرار داده، پست مدرن را به عنوان بی اعتمادی به فراروایت ها قلمداد می کند. پست مدرن صورتی متمایل به شک گرایی است که مسلمات دیگر گفتمان ها را مورد تردید قرار می دهد.

لیوتار بحرانِ مشروعیتِ روایت‌هایِ کلان را از خصائص «وضعیت پست‌مدرن» می‌داند. «فراروایت»‌ها نظام‌هایی از اندیشه‌اند که خود را به مثابه معیار نهایی حقیقت، مشروعیت، توجیه، تبیین و داوری عرضه می‌کنند. «روایت‌ نظرورزانه» و «روایت رهایی» از جملة این فراروایت‌ها است، که هر دوی آنها مبتنی بر «نظریة بازنمودی معرفت» بوده و دانش و عقلانیت دورة مدرن بر اساس چنین رهیافتی پا گرفته است. کوشش این بوده که در این جستار نشان دهیم چگونه لیوتار با «نقد نظریة بازنمودی معرفت» زمینه را برای نقد هر گونه «فراروایت» و نیز «علم و عقلانیت» مدرن فراهم می‌کند و با تأکید بر نسبت میان علم و قدرت از سویی و تکثر بازی‌های زبانی از سوی دیگر از وجه پارالوژیک (مغالطی) مشروعیت و توجیه در ساحت «دانش و عقل» پرده برمی‌دارد. همچنین در این مقاله بیان شده که چگونه نقد لیوتار مبنی بر بی‌اعتقادی به فراروایت‌ها به نحوی دامن ادعای او را (به مثابه یک فراروایت جدیدی که از دل وضعیت پست‌مدرن برآمده) در برمی‌گیرد. افزون بر این، لیوتار هم از تنوع بازی‌های زبانی سخن گفته و هم کلان‌روایت‌هایی را که به نحو ناموجهی در پی اثبات برتری خود هستند کنار گذاشته است، بی‌آنکه تفکیک و تمایزی میان آنها ایجاد کرده باشد، این مواضعِ انتقادیِ تجویزیِ او در کنار تنوع ادعایی او در قلمرو بازی‌های زبانی از جمله نقدهای دیگری است که در این جستار بر اندیشة لیوتار در نقد علم و عقلانیت در وضعیت پسامدرن مطرح شده است.