آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث مهم در علوم قرآنی و تفسیر، بحث تناسب آیات در سوره‌هاست. موضوع تناسب آیات توسط بسیاری از خاورشناسان مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است که اغلب آنها قائل به عدم تناسب آیات سوره‌های قرآن هستند. تئودور نولدکه، در کتاب «تاریخ قرآن» از قائلان به این ادّعا بوده و به‌صورت گسترده به این موضوع پرداخته است. شاخصه‌های عدم تناسب آیات براساس دیدگاه نولدکه و نقد و بررسی آنها مهم‌ترین مسائلی است که سبب نگارش مقاله حاضر شده است. در این نوشتار سعی شده است که با روش توصیفی ـ تحلیلی شاخصه‌های عدم تناسب آیات براساس دیدگاه نولدکه تبیین و مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد. نتیجه اینکه شاخصه‌های عدم تناسب در دیدگاه نولدکه در دو عرصه ساختاری و محتوایی نمود دارد. اختلاف و تفاوت در طول آیات، اسلوب، فواصل، سیاق و اختلاف در مضامین آیات در این دو عرصه جای دارند. نتیجه ارزیابی شاخصه‌های مذکور حاکی از این است که اختلاف در اسلوب از ممیّزات قرآن کریم بوده که با هدف تأثیر بر نفوس انسانی است. اختلاف در فواصل و سیاق آیات نیز نتیجه متابعت از معناست و اختلاف در طول آیات براساس حال مخاطبان است. همچنین اختلاف در مضامین بیانگر روش ویژه قرآن در بیان مفاهیم و آموزه‌ها به شکل ترکیبی ومزجی است.

ترتیب نزول سوره های قرآن کریم بسان دیگر موضوعات علوم قرآنی، اهمیتش را از مقدار کاربریش در دانش تفسیر می‌گیرد. این دانش از نظر سبک به چند دسته تقسیم می‌شود که از مهمترین و روزآمدترین این سبک ها، سبک تفسیری تنزیلی در مقابل سبک تفسیری ترتیبی است که مفسر، سوره های قرآن را به ترتیب نزولشان تفسیر می‌کند. از این رو نخستین اقدام اساسی در تفسیر تنزیلی، تعیین ترتیب نزول سوره های قرآن است.نظر به اهمیت بنیادین این موضوع در دانش تفسیر، بخشی چشمگیر از مطالعات مستشرقان بدین موضوع متوجه شده‌است و در دو قرن اخیر، قرآن پژوهانی چون «بلاشر»، «گریم»، «بل»، «نولدکه»، «ویل» و «مویر» به کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن روی آورده‌اند. دستاورد این مطالعات، دست کم حدود ده نظریه ترتیب نزول برای سوره های قرآن است که امروزه در جوامع علمی مطرح می‌باشد. در بین این ده نظریه، قدیمی‌ترین، اثرگذارترین و جنجالی‌ترین نظریه از آن مستشرق آلمانی تئودور نولدکه است. مطالعه این نظریه نشان می دهد که وی در کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن بر پایه مبانی، نگرش‌ها و دیدگاه‌های ویژه ای که نسبت به علوم اسلامی داشته‌‌است؛ از هدف «کشف ترتیب نزول» جدا شده‌است و به «تعیین ترتیب نزول» روی آورده‌است. گویی ترتیب نزول سوره های قرآن پدیده‌ای بدیع است که هنوز اتفاق نیفتاده است.تفاوت‌ها و تناقض‌های مبنایی، روشی و موردی این نظریه با نظریه‌های شرقی در حوزه ترتیب نزول سوره های قرآن، ضرورت ارزیابی این نظریه را تأیید و تأکید می‌کند. برخی از این تفاوت‌ها و تناقض‌ها عبارتند از:-استواری نظریه بر مبنای ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول. در حالی که کشف ترتیب نزول سوره‌ها بر مبنای «کارآمدی روایات ترتیب نزول در کشف ترتیب نزول سوره‌ها» و «توقیفی بودن ترتیب نزول سوره‌ها» استوار است که با مبنای وی ناظر به ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول ناسازگار است. -بکارگیری نظریه از روش‌ها و راهکارهای ذوقی و سلیقه‌ای چون اسلوب، طول آیات، حجم سوره‌ها و سبک و آهنگ آیات ها. در حالی که این راهکارها نه تنها در کشف ترتیب نزول قرآن کلیت دارند که حتی گاه بصورت موردی و جزئی نیز نمی‌توان از آن‌ها در رسیدن بدین هدف استفاده کرد. بلکه این راهکارها، در جایگاه قرینه‌هایی هستند که در مواقع رفع اختلاف روایات ترتیب نزول آن هم تحت تأثیر قواعد و ضوابطی مشخص کاربری دارند. شایان گفتن است که بر پایه دستاوردهای آخرین مطالعات انجام‌شده، مهمترین راهکار و ابزار در کشف ترتیب نزول سوره های، روایات ترتیب نزول هستند و بقیه راهکارها و ابزارها تنها به عنوان شاهد و موید روایات ترتیب نزول یا جهت رفع اختلاف این روایات بکار گرفته می‌شوند. «خشت اول گر نهد معمار کج» «تا ثریا می رود دیوار کج» این نظریه بر پایه مبانی نادرست و استفاده از روش‌های اشتباه، ناقص و ضعیف در کشف ترتیب نزول سوره‌ها به خطاهای فاحشی کشانده شده‌است. به‌گونه‌ای‌که گاه سوره‌های مکی در شمار سوره‌های مدنی و سوره‌های مدنی در شمار سوره‌های مکی جای گرفته‌اند.

در میان اشعار منسوب به جاهلیت، گاه اصطلاحات دینی، عبارت‌‌ها و مفاهیمی مشاهده می‌شود که با مفاهیم، تعابیر و اصطلاحات دینی قرآنی شباهت دارد. ادعای تقدم زمانی این اشعار بر قرآن کریم، عده‌ای را برآن داشته که بپندارند شعر جاهلی می‌تواند یکی از منابع قرآن تلقی شود. این نتیجه مبتنی بر احراز مشابهت تام و تمام مضامین اشعار جاهلی با قرآن از یک سو و اثبات اعتبار این اشعار از سوی دیگر است و بررسی‌های علمی در هر دو مورد خلاف آن را به دست می‌دهد. همچنین تاریخ‌گذاری بسیاری از اشعار حاکی از پیدایش آ‌ن‌ها در قرن دوم هجری بوده و اثر‌پذیری آن‌ها از فرهنگ قرآنی امری نمایان‌تر است. پی‌گیری شباهت‌ها و تعلیل و بیان چیستی این دست شباهت‌ها، بر عهدۀ این نوشتار است.

تفسیر «فهم القرآن الحکیم» اثر گرانسنگ محمد عابد جابری است. این تفسیر بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن در سه مجلد به زیور طبع آراسته شده است. در مجلد اول و دوم سوره‌های مکی و در مجلد سوم سوره‌های مدنی به تفسیر در آمده است. نویسنده در تفسیر هر سوره یک مقدمه، یک تحلیل و یک خاتمه می‌آورد. ترتیب سوره‌ها در نگاه جابری متفاوت از ترتیب مورد نظر مستشرقان و مصحف مورد اعتماد الازهر است. سوره‌های مکی سوره‌هایی است که پیش از هجرت فرود آمده و سوره‌های مدنی سوره‌هایی است که پس از هجرت نازل شده است. صحیفه‌ها، اسباب نزول، آیات، حجم و اسلوب آیات، رخدادهای عصر نزول، روایات، ‌نوع خطاب و ... از عواملی است که نویسنده فهم القرآن برای شناسایی سوره‌های مکی و مدنی به کار می‌برد.

عبدالحلیم در این جستار، کارکردها و کاربردهای شگرد التفات را در قرآن بررسی می‌کند. ابتدا به دیدگاه برخی مستشرقین مانند نولدکه، وات‌ـ‌بل و وانزبرو درباره برداشت اشتباه از این شگرد اشاره می‌کند. آن‌گاه در بخش اول و دوم مقاله، ابتدا دربارۀ معنای التفات، واژه‌های مترادف التفات، توجه جدی به التفات در کتب بلاغت، انواع خاص و عام التفات، و نیز جایگاه التفات در علم بلاغت بحث می‌کند و در کنار صنعت التفات، مشخصه‌های تطبیقی آن، از جمله تغییر دستور زبانی در راستای اهداف بلاغی را برشمرده، تحلیل می‌کند. عبدالحلیم معتقد است گرچه برخی از این مشخصه‌ها در مقولۀ التفات جای نمی‌گیرند، اما بیش و کم با صنعت التفات در ارتباطند و ازاین‌رو، در بررسی‌ نمونه‌های خاص اشاره می‌کند که این تغییرات کجا حادث می‌شوند و تلاش می‌کند تأثیر آنها را توجیه و تبیین کند. سرانجام به کارکرد کلی التفات و مشخصه‌های مرتبط با آن نیز اشاره می‌کند. عبدالحلیم امیدوار است تمام این مباحث، ماهیت این مشخصة سبکی را شفاف و کاربرد آن را در قرآن تبیین کند.

بحث از مصدر قرآن کریم سابقه‌ای دیرینه دارد، چنان‌که تمام قرآن‌پژوهان مسلمان معتقد به وحیانی و الهی‌بودن قرآن هستند. با این حال بسیاری از خاورشناسان خاستگاه آیات و سوره‌های قرآن را وحیانی نمی‌دانند، بلکه متأثر از فرهنگ زمانه و برگرفته از کتب آسمانی پیشین یا مصادر شفاهی می‌پندارند. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به نقد دیدگاه مستشرقانی از قبیل نولدکه، بروکلمان، ریچارد بل و لوکسنبرگ در این زمینه پرداخته و آن را با دیدگاه خاورشناس مثبت‌نگری به نام نویورت مقایسه کرده است. اشکال مشترک دیدگاه اکثر مستشرقان این است که به دلیل تشابهی که میان قرآن و مکتوبات یهودی ـ مسیحی وجود دارد، بسیاری از معارف و قصص قرآن را برگرفته از این متون و مکتوبات می‌دانند. در این پژوهش همچنین دیدگاه مشهور مستشرقان از طریق رویکرد روش‌شناختی و زبان‌شناختی آنجلیکا نویورت در کانون نقد و بررسی قرار گرفته و روشن شده که او با استفاده از روش تاریخی- انتقادی و فیلولوژی و نیز روش‌های نقادی کتاب مقدس، در تبیین دیدگاه و خوانش جدید از قرآن کوشیده و بر اساس پذیرش اصالت قرآن به نتایج مهمی دست یافته است.

ترجمه ماشینی: ریشه های قرآن: مقالات کلاسیک درباره کتاب مقدس اسلام، کتابی است که در سال 1998 توسط ابن وراق ویرایش شده است. این شامل مجموعه ای از 13 مطالعه انتقادی درباره قرآن است که در طول دو قرن گذشته توسط مورخان و محققان خاورمیانه نوشته شده است: ابن وراق، تئودور نولدکه، لئون کایتانی، آلفونس مینگانا، آرتور جفری، دیوید ساموئل مارگولیوت، آبراهام گایگر، ویلیام سنت کلر تیسدال، چارلز کاتلر توری و اندرو ریپین. بیشتر این نویسندگان مقالات خود را در مورد قرآن قبل از جنگ جهانی دوم (1939-1945) نوشته اند. این کتاب به بررسی باورهای رایج درباره منشأ تاریخی و منابع کتاب مقدس اسلامی می پردازد. این عقیده را که قرآن بدون خطا است، دیدگاهی که اکثر مسلمانان دارند، به چالش می کشد. این کتاب که به چهار بخش تقسیم شده است، به بررسی قرآن می پردازد. پس از مقدمه ای در قسمت اول، قسمت دوم بر دشواری ایجاد یک متن قرآنی قابل اعتماد متمرکز است، در حالی که قسمت سوم ادعا می کند که جزئیات منابع یهودی، مسیحی و زرتشتی قرآن را شرح می دهد. بخش چهارم تلاش می کند تا اعتبار تاریخی نخستین منابع اسلامی را رد کند. هربرت برگ در بررسی خود از بولتن دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی، مقالاتی را که درج مقاله توسط تئودور نولدکه را ستایش می‌کنند، خلاصه کرد و در عین حال گنجاندن مقاله ویلیام سنت کلر تیسدال را به‌عنوان «مقاله‌ای به‌ویژه علمی نیست». او نتیجه گرفت: «به نظر می‌رسد که ابن وراق برخی از مقالات را نه بر اساس ارزش علمی یا جایگاه آنها به عنوان «کلاسیک»، بلکه بر اساس دشمنی آنها با اسلام آورده است. ارزش مجموعه را دارد، اما خواننده باید بداند که این مجموعه به طور کامل بیانگر دانش کلاسیک قرآن نیست». فرانسوا دو بلوآ از کار ابن وراق به دلیل گنجاندن مقاله سنت کلر تیزدال انتقاد کرد که آن را «تبلیغات تبلیغی نامرغوب» و «بدترین» در میان مقالات کتاب توصیف کرده است. دی بلویس همچنین اشاره کرد که «در املای هر دو زبان عربی و اروپایی اشتباهات زیادی وجود دارد» و افزود: «این حقیقت که خط قرآنی تکثیر شده بر روی جلد به صورت وارونه چاپ شده است. احتمالاً توهین عمدی به هم دینان سابق سردبیر نیست». کریستوفر ملچرت، استاد دانشگاه آکسفورد، گفت که این مجموعه "تصویر منصفانه ای از مطالعات قرآنی اروپا در نیمه اول قرن بیستم" ارائه می دهد، اما همچنین معتقد است که منابعی که واراق استناد می کند بهتر است ابتدا مطالعه شود. -دست. تاد لاوسون در رابطه با این کتاب گفت: «غرور و فرضیات آماتوری فراوان است؛ و همه در کلید هیستری بی‌نظیر به صدا در می‌آیند... باید گفت که بی‌تردید تلاش و کوشش ویراستار را در یافتن چیزهای عجیب و غریب در مورد قرآن نشان می‌دهد. به زبان انگلیسی توصیه کردن این محصول دشوار است، به جز شاید برای علایق باستانی و باستان شناسی مطالعه اسلام.

تحقیقات صورت گرفته بر تاریخ گذارى قرآن از سوى بلاشر نشان مى دهد که وى نیز همانند سایر خاورشناسان به روایات ترتیب نزول توجهى نداشته و براساس شاخص هاى سبک شناسى نظیر شاخص طول آیات و سور به طبقه بندى چهار دوره اى از سور قرآن براساس سه دوره مکى و یک دوره مدنى اقدام نموده است. پیش فرض او این است که با گذر رسالت، طول آیات و سور افزوده مى شده است. به طور طبیعى، این سؤال مهم جلب نظر مى کند که بلاشر با چه دلیل و توجیهى از این شاخص در تاریخ گذارى بهره برده و اصولا اعتبار و کارایى علمى این روش تا چه اندازه است؟ این پژوهش با روش توصیفى به نقد و بررسى معیار طول در تاریخ گذارى قرآن با تأکید بر تحقیقات بلاشر پرداخته است؛ در نهایت، استثنائاتى در این بین شناسایى گردید که از میزان اعتبار شاخص طول در تاریخ گذارى کاست.