آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فطرت، اصلی حیاتی در جهان‌بینی اسلامی است. تأثیرات متعدّد آن در مباحث فلسفی از جمله فلسفۀ دین، فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ تاریخ، معرفت‌شناسی و مسئله شناخت، فلسفۀ تعلیم و تربیت، فلسفۀ حقوق و فلسفۀ سیاست حکایت از جایگاه و اهمّیت آن دارد. از این رو شهید مطهّری از اصل فطرت به عنوان «اصل مادر» در فرهنگ و معارف اسلامی یاد کرده و در آثار گوناگون خود به بررسی آثار و لوازم فطرت در انسان پرداخته‌است و آن را در ادامۀ حرکت جوهری عمومی هستی می‌داند. با این حال وی گذشته از استناد به آیات و روایات، کمتر به اثبات عقلی اصل فطرت پرداخته‌است بلکه به ذکر روش کلّی آن (که به زعم نگارنده می‌توان آن را بر مبنای الگوی استنتاج بهترین تبیین دانست) اکتفا نموده‌است. در این پژوهش تلاش شده‌است به روش توصیفی-تحلیلی و با جمع‌آوری اطّلاعات و تحلیل آنها، ابتدا چیستی فطرت و فطریّات انسانی بررسی شود و سپس وجود فطرت در انسان ثابت گردد؛ به این نحو که توجیهات مختلفی که برای وجود گرایش‌های انسانی در انسان مطرح شده‌است، مورد تحلیل قرار بگیرد و تبیین شود. سپس کوشش شده‌است برخی از آثار و نتایج فطرت بررسی گردد؛ از جمله استدلال فطرت در خداشناسی، تأثیر فطرت در معرفت‌شناسی و مسئلۀ شناخت، فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ تاریخ، فلسفۀ تعلیم و تربیت و جامعه‌شناسی.

چکیده (فارسی): معرفت گزاره ای یا تجربی و پسین است و یا غیر تجربی و پیشین. تجربه ارتباط علّی صاحب معرفت گزاره ای با مصادیق موضوعِ گزاره است به نحوی که خود واقعیتِ محکی گزاره ، علّت به وجود آمدن باور می گردد. معرفت پیشین آن معرفتی است که توجیهش بی نیاز از تجربه باشد. اگر قضیه ای به نحو پیشین معلوم باشد, امکان معرفت پسین به همان قضیه وجود ندارد و بالعکس معرفت پیشین به قضیه پسین ممکن نیست. از آنجا که واقعیات عینی همه جزئی و متشخص اند, معرفت به هیچ گزاره ای با سور کلّی از راه تجربه توجیه نمی شود و کلی بودن یک گزاره نشانة پیشین بودن حدّ اقل بخشی از توجیه آن است. می توان وجود باورهای پیشین را از دو را ه نشان داد: نخست آنکه تجربه هیچگاه نمی تواند قضایای با سور کلّی را توجیه کند. از اینرو معرفت به گزاره هایی از این دست بی نیاز از وجود توجیه پیشین نیست. دوم آنکه اصل امتناع جمع نقیضین, نمی تواند از راه تجربه توجیه شود. زیرا هر قضیه تجربی خود به این اصل نیازمند است. از اینرو یا باید این اصل را کنار گذاشت و یا توجیه پیشینِ آن را پذیرفت. تمایز پیشین، پسین با تمایز تحلیلی، ترکیبی و تمایز ضروری، ممکن همواره عجین بوده است. تلقی های مختلفی از تحلیلیّت وجود دارد ولی بنا به معنای برگزیده قضایای ترکیبی پیشین وجود دارند. مراد از ضرورت قضیه صدق آن در همه عوالم ممکن است و مستلزم یقینی بودن آن نیست. گزاره های پیشین همه ضروری اند و هر چند گزاره های ضروری تجربی وجود دارند, اما برای ضرورتشان نیازمند توجیه پیشین اند. مثالهای نقض کریپکی چیزی بر خلاف این نظر را نمی توانند افاده کنند. منبع پیشینِ توجیه همانا تأمّل بر صفات است. اصل امتناع جمع نقیضین اصلی بدیهی است و تنها با تأمل بر صفات وجود و عدم می توان درستی این اصل را فهمید. رمز بداهت این اصل در یافت بی واسطه و مستقیم هستی و طردِ آن نسبت به عدم است. قضایای حساب هم به دلیل ماهیت اعداد به بداهت بر ما معلومند. توجیه پیشین هر چند خطاناپذیری غیرنظام مند ندارد, امّا از خطای نظام مند مصون است. همچنین خودِ توجیه پیشین در معرض ردّ تجربی نیست, هر چند کذب گزاره های پیشین ممکن است با تجربه معلوم شود.

درباره هنر دینی و به‌ویژه هنر اسلامی سؤالات متعددی در کانون هنرپژوهی معاصر قرار دارد. یکی از این سؤالات دربارة چیستی مبانی هنر دینی است. این سؤال از آن حیث مهم است که با وجود برخی نوشته‌های معاصر که معتقدند این مسئله در نزد متفکران مسلمان در سده‌های پیش مطرح نبوده است، دیرینه‌ای قوتمند دارد. مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش دو منظر مختلف را مقایسه کرده است: دیدگاه ملاصدرا به‌عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف مسلمان در سده‌های اخیر و بورکهارت، فیلسوف معاصر غربی، که با علاقه و جدیت به هنرپژوهی فلسفی در هنر اسلامی پرداخته است. حاصل این مقایسه چنانکه خواهیم دید، نتایج مشترک در نگاه توحیدی و تمرکز بر حیث وجودی هنر، با دو روش‌شناسی متفاوت است: روش پدیدارشناسی در بورکهارت، که آشکارگی وجود را به‌مثابة چیستی هنر در لابه‌لای جلوه‌ها، رنگ‌ها و مقدارها در آثار هنر اسلامی گزارش می‌کند؛ و روش سلوک حکمی صدرا که مساوقت وجود و زیبایی را در نگاه هنرمند و ناظر هنر اسلامی تحلیل می‌کند.

رساله قواعد راهنمای ذهن مربوط به آثار دوره جوانی دکارت است که تا قاعده 8 برخی مبانی نظریه حقیقت و خطا را مطرح نموده، نظیر ابتناء حقیقت بر شهودِ واضح و متمایز و استنتاح قیاسی که اقتباسی از نظریه هندسی تحلیلی وی است. اما در قاعده 12 به نحو مبسوط به چگونگی ارتکاب خطا در مجموعه قوای آدمی پرداخته است. از آنجا که بحث خطا در کتاب اصول فلسفه و رساله گفتار در روش راه بردن عقل و اعتراضات و تأملات نیز مورد توجّه این فیلسوف قرار گرفته، تلاش گردید در این مقاله نگاهی جامع به نظریه دکارت در باب خطا و حقیقت، البته با تمرکز بیشتر بر قاعده 12 رساله قواعد راهنمای ذهن، صورت پذیرد و مورد نقادی قرار گیرد. جمله نقدها مربوط به نظریه صدق دکارت است که وی معتقد است صرفا ادراک واضح و متمایز صادق و ورای آن در دایره خطا قرار می گیرد.وی این اصل را برهان پذیر و یا فطری دانسته است.در این مقاله وجوه مختلف این نظر مورد واکاوی قرار گرفته و نشان داده شده حتی در حوزه ریاضیات که مورد توجه جدی دکارت و در واقع نماد تفکر واضح و متمایز نزد اوست این اصل به عنوان امر فطری قابل قبول نیست مگر دکارت آنرا به عنوان اصل موضوعه سیستم فلسفی خود بپذیرد.عدم کرانمندی اراده نیز امکان دیگر خطا را فراهم می کند دلیل محض بودن اراده کفایت ندارد اما توجه به خصوصیت ذاتی اراده که کاستی بردار نیست قابل توجه می باشد.نظریه مدرج دانستن تصورات و واقعیات در بخشهای مختلف اراء او بویژه در اثبات صانع و در باب بینهایت مورد بررسی قرار گرفته اما به نظر می رسد در سیستم فلسفی دکارت قابل اثبات نیست مگر به عنوان اصل موضوعه در نظر بگیرد.

ابن‌سینا یکی از چهره‌های پرفروغ علمی است که بسی بیش‌تر از قرن خود زیست، عمری کوتاه داشت(۳۷۰ ـ ۴۲۸هـ) اما تبحر او در علوم گوناگون و ارائه آثار متنوع از موسیقی و ریاضیات تا قانون در طب و الهیات و منطق و طبیعات و... همگی وجه تسلط وی بر حکمت نظری و علوم مختلف را نشان می‌دهد، اما این حکیم در قلمرو حکمت عملی نیز نظریاتی بدیع داشته است، آنجا که در کتاب نفیس اشارات و تنبیهات، در فصول آخر به بحث سعادت و بهجت و مقام عارفان می‌پردازد، هم تفکر عمیق وی را در این عرصه نشان می‌دهد و هم روح منزه او را در این ساحت نمایان می‌کند. از طرف دیگر او صرفاً فیلسوفی بنشسته در عزلت خویش و زندگی با کاوش‌های نظری نبود، بلکه در سیاست، دستی داشت و در دربار سلاطین زمان، اکثراً به جهت نیاز آنان به طبابتاو در امر وزارت، حضور یافت.

مسئلۀ اساسیِ این پژوهش بررسیِ تأثیر یا عدمِ تأثیرِ تحقیقات فلسفی در صدورِ احکامِ فقهی و هدف از آن، اثباتِ این تأثیر با مطالعۀ موردیِ مسئلۀ «وحدتِ وجود» در حکمت متعالیه است. برخی فُقها در احکامِ مربوط به «کافر» و همچنین در احکام کتب «ضِلال»؛ به مسئلۀ وحدتِ وجود و قائلینِ به آن پرداخته‌اند و در بابِ مشروعیّت یا عدمِ مشروعیّتِ چنین دیدگاهی به داوری نشسته‌اند و به‌تبعِ آن احکامی را در بابِ قائلینِ آن، صادر کرده‌اند. در این مقاله به روشِ توصیفی-تحلیلی آشکار می‌شود اجتهاد فقها در این باب، تابعی از نحوه مواجهه و مفاهمه فقهای صاحب رأی با آرای فلسفی است. بر این اساس، پس از ذکر نمونه‌هایی از داوری فقهای چند سده اخیر و ایضاح پیش‌فرض‌های فلسفی یا عرفانی نهفته در آن، نسبت تقریر صدرالمتألهین از مسئلۀ وحدتِ وجود با دیگر تقریرها روشن و ثمره پذیرش یا عدم پذیرش آن در داوری فقها معین شده است. در این مقاله آشکار می‌گردد اولاً تقریرِ صدرالمتالهین از وحدت وجود از تقریر عرفانی آن متمایز است و ثانیاً پذیرش این تقریر می‌تواند دوگانگی و غیریت میان توحید فقها و عرفا را رفع نموده؛ و با معاضدت تحقیقات فلسفی حکمت متعالیه، اجتهاد فقها از انتساب بلاوجه صفت کفر و ضلال منزه گردد

نویسنده در این کتاب طی پنج فصل ابعاد نظری "کانت" را در باب روش ریاضی، بررسی و تحلیل نموده است. در بخشی از مقدمه می‌خوانیم: "کانت برای ریاضیات روشی خاص قایل بوده که متافیزیک را در آن راه نیست. در نظر وی، درست است که ریاضیات از قضایای تالیفی ما تقدم بهره می‌جوید و اگر چنین نبود، نه علمی توصیفی بود و نه دارای ضرورت و کلیت اما ریاضیات، شیوه و روش خاصی دارد که اکسیوماتیک بودن، ساختنی بودن، ابتنا بر تعاریف و بهره‌گیری از برهان به جای استدلال نطقی، از خصوصیات منحصر به فرد روش ریاضی است". مباحث کتاب عبارت‌اند از: "ویژگی‌ ساختنی بودن ریاضیات"، "تاثیر شناخت ریاضی در روش ریاضی"، "مبانی روش ریاضی کانت"، "اصول متعارف ریاضیات" و "برهان".