آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نویسنده محترم مقاله «نگرش انتقادى...» با هدف بررسى و تحقیق از عقب ماندگى علمى و صنعتى جامعه اسلامى به تحلیل فلسفه در میان مسلمانان پرداخته و از آنجا که فلسفه خاستگاه علوم و فنون در زمانهاى متاخر بوده، به این سؤال که چرا جوامع ما به لحاظ علمى عقب مانده است پاسخ گفته و ریشه آن را در وحدت فلسفه با دین و در نتیجه تقدس و قداست فلسفه و عدم نقد پذیرى و ثبات آن دانسته است. به نظر مؤلف محترم این اتحاد هم به گوهر دین آسیب رسانده و هم به فلسفه صدمه اساسى زده است. این نوشتار در صدد پاسخ به بعضى از شبهات نویسنده مقاله فوق مى‏باشد. از این رو نخست‏بگونه‏اى خلاصه و به عنوان مقدمه به سابقه رابطه دین و فلسفه در عالم اسلام و چالشى که میان به اصطلاح «متدینان و فیلسوفان‏» و به تعبیر دیگر «نص گرایان و عقل گرایان‏»، اشاره‏اى نموده و سپس به پاسخ مواردى از نقدهاى نویسنده محترم پرداخته است.

فلسفه مانند سایر علوم از راه تکامل منابع علم یعنی عقل، خیال، وهم و حس تکامل می­یابد، هرچقدر انسان­ها بتوانند از داده­های عقلی و حسی و سایر ادراکات، فهم دقیق­تر و عمیق­تری داشته باشند و دستاوردهای جدید را به معلومات پیشین خود و صورت­های علمی پیوند بزنند به فهمی عمیق­تر و دقیق­تر نایل می­شوند فلسفه نیز از این قانون استثناء نیست. از این رو سیر فلسفه خواه در شرق و یا در غرب سیر تکاملی است. این سیر در فلسفۀ اسلامی با نهضت ترجمه آغاز و با اضافه شدن موضوعات و مسایل زیادی در عالم اسلام به آن توسط فیلسوفان مسلمان و تحلیل­های متفاوت از گذشتگان به سیر تکاملی خود ادامه داد. اما در یک مقطع این تحول، بالنده شد بگونه­ای که جهت گیری در فلسفه اسلامی از ذهن به عین و عالم خارج تغییر کرد و بر اساس اصالت وجود مسایلی حل و فصل شد که قبل از آن فیلسوفان قادر به حل و تفسیر آن نبودند.

از آنجا که عالمان دینی و فقیهان بیشتر به روایات فقهی و احکام رسیده از رسول خدا (ع) و اهل البیت (ع) توجه داشته و روایات در آن زمینه را به صورت موضوعی نگاشته­اند، اما در خصوص روایات معارفی، کاری کلی انجام شده است؛ لذا بایستگی تبویب و تفصیل روایات معارفی به گونۀ موضوعی احساس شد و در این راستا مجموعه­ای پیرامون روایات کتب اربعه (یعنی: اصیل­ترین کتاب­های حدیثی شیعه) تدوین گردید. موسوعۀ معارف اهل البیت (ع) در بردارندۀ مجموع روایات معارفی کتب اربعه بوده و بگونۀ موضوعی در حوزۀ مسایل عقیدتی، اخلاقی و فلسفۀ فقه و اخلاق؛ با بیش از چهل هزار عنوان و در مجموعۀ دوازده جلدی تدوین، تنظیم و ارائه شده است.

فلسفه اولی احکام کلی هستی را به روش عقلی مطالعه می‌کند و به تعبیری هستی‌شناسی عقلی است. از سوی دیگر، با مطالعه‌ای نه‌چندان گسترده و عمیق می‌توان به این حقیقت دست یافت که بخش قابل توجهی از آموزه‌های نهفته در قرآن و حدیث به معرفی هستی مربوط می‌شود و می‌توان این بخش از دین را هستی‌شناسی دینی نامید. این وضعیت نقطه‌های مشترکی را میان دین و فلسفه ایجاد می‌کند. پرسش این است که فیلسوفان مسلمان با این بخش از معارف دین چه مواجهه‌ای دارند. پاسخ این پرسش، تلاش برای ایجاد رابطه‌ای دوسویه میان اندیشه‌های فلسفی و آموزه‌های دینی است. در این نوشتار، واکنش‌های نظری درباره چگونگی بهره‌گیری فلسفه از معارف نظری دین بررسی و با استناد به چندین نمونه نشان داده می‌شود که معارف نظری دین در غیر مقام داوری و قضاوت، نه‌تنها ظرفیت به‌کارگیری را دارند، بلکه کم و بیش مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

حکمت متعالیه پس از زمان ملاصدرا به عنوان مکتبی در فلسفه اسلامی شناخته شد که نوآوری‌های صدر المتألهین پایه گذار آن بود. این مکتب فلسفی پس از وی مورد توجه قرار گرفت و اندیشمندان گرایش گسترده‌ای به آن نشان دادند. مباحث نفس یا انسان‌شناسی در حکمت متعالیه جایگاه ویژه‌ای دارد؛ نوع رابطه نفس و بدن، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس، اتحاد نفس و قوای آن، استکمال جوهری نفس و چگونگی معاد آن از جمله نوآوری های صدرا در این حوزه است. مباحث نفس‌شناسی دارای تاثیرات مهمی در مباحث خداشناسی، معرفت‌شناسی و توجیه معاد است؛ گرچه این مباحث بیشتر به ارسطو نسبت داده می‌شود ولی انسان‌شناسی همواره در بستر فلسفه اسلامی در حال تکامل بوده است. فلسفه‌های امروزی گردش اندیشه فیلسوفان به تعبیر و تلقی که از انسان دارند را به خوبی نشان می‌دهد. انسان دارای بعدی فراتر از جسم است که او ار از دیگر موجودات هستی متمایز می‌کند (بنابر نظر حکمت متعالیه). این بعد فراتر را فلاسفه «نفس» می‌نامند به تعبیر دقیق‌تر «کمال اول برای جسم طبیعی آلی که افعال حیات را انجام می‌دهد». همین‌طور انسان دارای بدنی است که حالات خاص ماده را دارا بوده و از جنس آن است. چگونه انسان که حقیقت یگانه‌ای است در عین یگانگی نفس و بدن دارد (دارای دو جنبه است)؟ اگر هر یک از نفس به عنوان امری مجرد یا بدن به عنوان امری مادی انکار شود، پرسش از رابطه نفس و بدن بسیار منتفی خواهد بود. مادی گرایان انکار جوهری ماوراء الطبیعه می‌کنند (مورفی، 1393) و عده‌ای انکار تحقق ماده (یوسفی، 1394، ص53). دشواری مسأله زمانی خود را نشان می‌دهد که نفس به عنوان جوهری مجرد و بدن نیز به عنوان امری مادی پذیرفته شود. پرسش اینست که چگونه از امری مجرد و امری مادی حقیقت واحد انسان تشکیل شده است؟ به عبارت دیگر رابطه نفس و بدن چگونه توجیه می‌شود تا در عین دوگانگی، وحدت حقیقت انسان نیز حفظ شود؟ پاسخ صدرا به این پرسش و تفسیر و تحلیل آن، کاملا با دیگران متفاوت است به دیدگاه صدر المتألهین در مورد رابطه نفس و بدن بسیار پرداخته شده است (در بخش پیشینه مفصل خواهد آمد) بسیاری از تحقیقات انجام شده نظریات قبل از صدرا را واکاوی کرده و با تبیین نهایی دیدگاه ملاصدرا تحقیق فلسفی خویش را خاتمه داده‌اند. تحقیقات یاد شده گاه تنها جنبه ترویجی داشته و گاهی نیز وجه پژوهشی؛ گاه تطبیقی و گاه غیر تطبیقی بوده است (مقصود 28 پایان‌نامه‌ای است که در مسأله رابطه نفس و بدن اعم از حکمت متعالیه و غیر آن نوشته شده است که در بخش پیشینه به آن اشاره خواهد شد). اما پژوهش حاضر در صدد است تا با قرار دادن نظریه صدر‌المتألهین به عنوان نقطه آغازین، به سیر تحول، تکامل یا اشکالات وارد شده به این دیدگاه در فلاسفه بعد از وی بپردازد. بدین سان تمایز پژوهش با دیگر عناوین مشابه آشکار می‌شود؛ نظریه صدر المتألهین چون ناظر به دیدگاه‌های قدما نیز بوده، اگر با نظریات پس از زمان صدر المتألهین و بلوغ حکمت متعالیه سنجیده شود دیدی گسترده‌تر و جامع‌‌تری نسبت به مسأله رابطه نفس و بدن حاصل خواهد کرد. دیدگاه ملاصدرا پیچیدگی هایی دارد که هنوز راه را برای ادامه کار فلسفی باز گذاشته و بررسی دیدگاه فلاسفه پس از ملاصدرا و نگاه آنان به این مسأله مسیر را برای رسیدن به راه حلی کارآمدتر نشان خواهد داد. به همین‌جهت در این رساله دیدگاه‌های ناظر به نظریه صدر المتألهین را که پس از این حکیم بزرگ مطرح شده اند، چه موافق و چه مخالف، بررسی خواهد شد؛ در زمینه دیدگاه‌های مخالف تنها به فلاسفه اکتفا نشده و به متکلمان یا محدثانی که ناظر به دیدگاه صدر المتألهین سخن گفته اند نیز توجه خو.اهد شد. لازم به ذکر است حتی موافقان صدر المتألهین در تمام جوانب با وی همراه نبوده و در مبانی، ادله یا حتی نتیجه نهایی نیز با نظریه ملاصدرا اختلافات جزئی دارند. در راستای تحقیقات انجام شده می‌توان موافقان و مخالفانی که نظریات آنان به درستی در دسترس ما قرار گرفته‌اند را چنین برشمرد: عبدالرزاق لاهیجی (لاهیجی، 1383،ص164)، فیض کاشانی (فیض کاشانی، 1428ق، ج2، ص312)، قاضی سعید قمی (قاضی سعید قمی، 1415، ج1، ص527-528)، علامه مجلسی (مجلسی، 1403ق، ج58، ص1-20)، مدرس طهرانی (مدرس طهرانی، 1378، ج2، ص102)، ملاهادی سبزواری (سبزواری، 1369، ج5، ص180)، علامه طباطبائی (طباطبائی، 1997م، ج1، ص365، ج14، ص285)، علامه حسن‌زاده آملی (حسن‌زاده، 1379، ص257) (فیاضی، 1389، ص146).

در سیر تکاملی اندیشه فلسفی مسلمین، صدرالمتألهین توانست بسیاری از معضلات اقطاب خود ازجمله در علم‌النفس را برطرف کرده، طرح نوینی از آن ارائه نماید. بدیهی است نفس‌شناسی ملاصدرا نیز بر مبادی و اصول فلسفی او استوار شده است. این پژوهش به ­دنبال تبیین تأثیر نظریه حرکت جوهری صدرا – به ­عنوان یکی از اصول بنیادین فلسفی‌اش- بر مختصات و تفاوت‌های نفس‌شناسی او می‌باشد. ازجمله این تأثیرات می‌توان به مباحث حدوث و بقای نفس، حقیقت نفس، تحول در برخی براهین تجرد نفس، رابطه نفس با بدن، رابطه نفس با قوای آن، اتحاد عاقل و معقول، موت طبیعی و اخترامی، ابطال تناسخ، تجرد قوه خیال و معاد جسمانی اشاره کرد.