آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

آیه 35 سوره نور:”اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ ۖ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لَا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَیٰ نُورٍ ۗ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ ۚ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ”که معروف به آیه نور است، یکی از آیات مهم قرآن کریم است که به‌طور گسترده در مراجع تفسیری و دینی بحث شده است. این آیه به‌ویژه در مباحث عرفانی و کلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و تفسیر آن می‌تواند ابعاد جدیدی از فهم الهیات اسلامی را روشن کند. آیه نور به عنوان یکی از آیات غرر در بحث توحید الهی در قرآن، مفهومی عمیق و چندلایه دارد که علاوه بر بعد ظاهری، از ابعاد باطنی و معنوی نیز برخوردار است. درک صحیح و دقیق این آیه نه‌تنها برای فهم قرآن بلکه برای تبیین مفاهیم عرفانی و کلامی در اسلام ضروری است آلوسی و بروسوی هر دو از چهره‌های برجسته و تقریباً هم‌عصر در عرصه تفسیر قرآن به شمار می‌آیند، اما دیدگاه‌های کلامی و عرفانی آنها در تفسیر آیه نور متفاوت است. آلوسی، به‌عنوان یکی از مفسران شناخته‌شده اهل سنت، عمدتاً از منظر فقهی و کلامی به تفسیر قرآن پرداخته و تفسیرهای او تحت تأثیر اصول کلامی اهل سنت قرار دارد. در مقابل، بروسوی به‌عنوان یکی از مفسران برجسته در دایره تفکر اهل سنت، با نگاهی عرفانی و کلامی و تا حدودی فلسفی، تفسیرهایی ارائه داده است که عمیقاً با مفاهیم عرفانی اسلامی پیوند دارند. مقایسه و تطبیق این دو دیدگاه می‌تواند برداشتی جدید بر چگونگی تفسیر آیه نور را شامل شود و تأثیرات تفاوت‌های کلامی و عرفانی را در برداشت از این آیه روشن نماید. تحقیق حاضر با مقایسه و تطبیق آراء مفسران برجسته‌ای چون آلوسی و بروسوی در تفسیر آیه نور، به‌طور ویژه به شفاف‌سازی تفاوت‌های تفسیری میان دو مکتب مختلف کلامی و عرفانی کمک می‌کند. این تحقیق در فهم عمیق‌تر تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی و عرفانی بر تفسیر قرآن مؤثر واقع می‌شود. روش این تحقیق، روش تحلیلی تطبیقی است که در آن صرف مقایسه بروندادهای تفسیری این دو مفسر لحاظ نمی‌شود؛ توضیح مطلب آنکه علاوه بر مقایسه بروندادهای تفسیری این دو مفسر، تأثیرگذاری مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی و عرفانی آنها که نقش پررنگ‌تری را در روند برداشت‌های تفسیری‌شان از آیه‌ی واحد ایفا می‌کند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این روش به‌وضوح تفاوت‌ها و شباهت‌های تفسیری نمایان می‌شود و همچنین با مقایسه دیدگاه‌های مختلف، فهم عمیق‌تری از مفاهیم آیات قرآن حاصل می‌شود. این روش به گسترش گفت‌وگو و تبادل علمی میان مکاتب مختلف تفسیری (عرفانی و کلامی) کمک می‌کند. در تحلیل تطبیقی، ممکن است پیش‌فرض‌های تأثیرگذار مفسر بر تفسیر، موجب برداشت‌های متفاوتی شود که در نتیجه خود را آشکار می‌سازد؛ ضمن بیان این نکته که تفاوت‌های زبانی و فرهنگی میان مفسران می‌تواند بر تفسیر تأثیر بگذارد.

دریافت لطایف معنایی قرآن کریم در تمام عرصه­های هدایتی کلام وحی با گستره­ی اعتقادات، احکام، اخلاق و مسائل فردی و اجتماعی کوششی فراگیر از سوی دانشمندان مسلمان است. تلاش­هایی که گاه به صورت مستقل و در عنوان تفسیر انجام گشته و گاه در خلال آثار اخلاقی و عرفانی متبلور شده است. تفسیر روح المعانی به عنوان یکی از تفاسیر ارزشمند سده­های متأخر اسلام با رویکرد جامع و جلوه­های اشاری قابل توجّه است. نسبت صوفیانه به آلوسی، تأثیر باورهای صوفیانه او در تفسیر روح المعانی، جایگاه تفسیر او در میان تفاسیر قرآن، تأثیری که تفاسیر پس از او از روح المعانی پذیرفته‌اند و کاربرد رویکرد صوفیانه در تفسیر او، مطالعه روی این تفسیر با نگاه تأثیرپذیری از رویکرد صوفیانه را ضروری می‌کند. بررسی‌هایی که بر تفاسیر انجام می‌شود در دو قالبِ بررسی پیشاتفسیری و از نوع روش تفسیری، منبع و مبانی در تفسیر و مسائلی از این دست است. گونه دیگر بررسی محتواهای تفسیری است. نوشتار پیش رو که موضوع بازشناسی پردازش اشاری تفاسیر عارفان در تفسیر روح المعانی را دنبال کرده از جنس مطالعه نوع دوم است و قصد دارد تا چگونگی بازتاب و تبیین تفاسیر عارفانه توسط آلوسی را بررسی کند. در راستای این هدف با رویکردی توصیفی تحلیلی ابتدا شیوه‌های بیان اقوال عرفانی در تفسیر روح المعانی را استخراج می‌کنیم. پس از آن مفاهیم و اصطلاحات مهم نزد صوفیه را استخراج و بررسی می‌کنیم که کدام یک در تفسیر آلوسی به کار رفته و در آخر نیز خوانش آلوسی از این گزاره‌ها را بیان خواهیم کرد. در راستای رسیدن به این هدف گزاره‌هایی را توصیف و بخشی را تحلیل می‌کنیم.

یکی از مولفه های اساسی مکتب سلفیه تلقی خاص ایشان از صفات خبریه الهی است. این تفسیر منحصر به فرد که تحت عنوان مکتب اثبات صفات ارائه می شود ضمن عدم همخوانی با آراء و بیانات سلف واجد نوعی جزم اندیشی افراطی بوده و مجالی را برای تخطئه اعتقادی مخالفین سلفیه فراهم آورده است.در نوشتار حاضر رویکرد تفسیری ابوالثناء محمود آلوسی در مبحث صفات خبریه به عنوان محملی برای سنجش پایبندی وی به مکتب سلفیه مطرح شده است.آلوسی از رویکرد تفویض معانی صفات خبریه به عنوان رای مشهور سلف دفاع نموده و مراد بودن ظواهر صفات خبریه را به علت لوازم فاسدی چون تجسیم مردود می شمارد.وی در کنار اصالت دادن به مکتب تفویض تاویلات شائع و مجمع علیه سلف در تفسیر آیات صفات را نیز مقبول می داند.نگارنده بر این باور است که تفسیر آلوسی از صفات خبریه نه تنها قرابتی با مکتب اثبات مورد ادعای سلفیه ندارد بلکه نشانگر موافقت اصولی وی با مکتب کلامی متاخرین اشاعره است،هر چند آزاد اندیشی فقهی و کلامی آلوسی تمایزاتی جزئی را در این حوزه رقم زده است.

مقایسۀ کلی یا جزئی بین دو تفسیر در زمره نقدهای پژوهشی قرآنی عصر حاضر به‌شمار می‌آید. با عنایت به این‌که تفسیر روح المعانی اثر آلوسی، مفسر معروف قرن سیزده را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی، متکلم به‌نام قرن شش پنداشته‌اند، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مسئلۀ جسم‌انگاری خداوند را از دیدگاه رازی و آلوسی مورد مقایسه قرار دهد. و چنین نتیجه گرفته است که رازی و آلوسی هر دو خداوند را از جسمیت منزه می‌دانند، با این تفاوت که رازی بر محال بودن آن تصریح کرده است و برای اثبات نظریه خود دلایل عقلی ارائه داده است، ولی آلوسی منزه دانستن خداوند از تجسیم را به این دلیل پذیرفته است که روش بسیاری از علمای برجسته اسلام است و به محال بودن آن هیچ‌گونه تصریح و یا اشاره‌ای ندارد. ثانیا، رازی بحث را در مورد آیات موهم تجسیم، به‌گونه‌ای برگزار کرده است که نشان‌دهندۀ برتری تأویل به سبک معتزله می‌باشد. آلوسی مواردی را که در آیات به خداوند نسبت داده شده‌اند، می‌پذیرد ولی تعیین مراد از آن را به خداوند تفویض می‌کند. هرچند در مواردی نیز گرایش به تأویل دارد. در پاره‌ای از موارد نیز دیدگاه مورد پسند رازی را مورد نقد نموده است.

آلوسی یکی از مفسرین بنام اهل سنت است که تفسیر او در میان تفاسیر عامه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. او به تعصب مشهور بوده؛ اما به نقل روایات اهل بیت علیهم السلام همت گماشته و از این آبشخور هدایت بهره برده است.مقاله حاضر ضمن استخراج روایات اهل بیت علیهم السلام از تفسیر روح المعانی آلوسی، گونه به کارگیری آنها را بررسی و تقسیم بندی میکند و چنین نتیجه میگیرد که این بهره وری به گونه های مختلفی نمود یافته است. گاهی آلوسی روایت امام را بر سایر احادیث ترجیح میدهد و زمانی از آن بهره وری تأییدی میکند . در این گونه بهره وری ممکن است کلام امام با سخن رسول خدا، صحابه و تابعین تأیید شود و یا روایت معصوم را به عنوان مؤید سخن خود نقل کند و ... بر این اساس نگارنده مهم ترین این کاربردها را عرضه نموده تا والایی جایگاه عترت در این تفسیر نمایان شود.

 آیه ولایت به اعتقاد شیعه و بسیاری از دانشمندان اهل سنت در باره حضرت علی (ع)، هنگامی که در حال رکوع انگشتر خویش را به سائل بخشیدند، نازل شده و نزد شیعیان از آیات مهم اثبات کننده امامت و حاکمیت حضرت علی (ع) به شمار می رود. استدلال شیعه به این آیه بر اثبات امامت و حاکمیت حضرت علی (ع) با اشکالات متعددی از جانب دانشمندان اهل سنت مواجه شده که هریک از آنها در کتاب های تفسیری و کلامی تشیع به تفصیل مطرح و جواب هایی کامل به آنها داده شده است. تنها موردی که در بسیاری از کتاب های شیعه مطرح نشده و در مواردی که مطرح شده نوعا، به نظر نگارنده، با جواب های کافی و کامل همراه نبوده، اشکال مهم آلوسی، عالم و مفسر بزرگ اهل سنت، بر استدلال شیعه به این آیه، در زمینه اثبات امامت حضرت علی (ع)، مبنی بر لزوم نفی امامت سایر امامان شیعه (ع) در استدلال شیعه به این آیه است. در این مقاله تلاش شده است پاسخی کامل و مبسوط به این اشکال داده شود.

عقیده نبوّت و امامت از اصول اساسی باورهای اسلامی به شمار می‌آید؛ زیرا این دو اصل ارتباطی مستقیم با هدایت انسان و برپایی نظام حقّ الهی در زمین دارند. نبوّت، اصل پیوند میان آسمان و زمین را شکل می‌دهد و امامت ادامه همان هدایت پس از ختم رسالت‌هاست؛ امری که موجب تداوم دین و حفظ تعالیم آن می‌شود. از همین‌رو، ضرورت دارد این دو اصل در پرتو اندیشه قرآنی به‌صورت تحلیلی و مقایسه‌ای مورد مطالعه قرار گیرد. با وجود آنکه پژوهش‌های کلامی درباره این دو اصل فراوان است، مطالعات قرآنیِ مقایسه‌ای میان اهل‌سنّت و شیعه همچنان محدود مانده است؛ به‌ویژه در زمینه تحلیل متون تفسیریِ برجسته‌ای که روش هر یک از دو گروه را در فهم آیات نبوّت و امامت بازتاب می‌دهد. نیاز به پژوهشی که تفسیر تحلیلی را با نقد مقارن درهم آمیزد، از آن جهت مطرح می‌شود که چنین رویکردی تفاوت‌های روش‌شناختی در استخراج مفاهیم اعتقادی از قرآن کریم را آشکار می‌سازد. در این راستا، مسئله اصلی پژوهش آن است که مطالعات تفسیریِ مقایسه‌ای تاکنون نتوانسته‌اند بنیان‌های روش‌شناختی و اعتقادیِ مورد اتکای اهل‌سنّت و شیعه را در فهم آیات نبوّت و امامت بر اساس اندیشه قرآنی به‌درستی بیان کنند. از این‌رو پرسش اساسی چنین طرح می‌شود: تفسیر روح‌المعانی و تفسیر الأمثل چگونه به دو عقیده نبوّت و امامت پرداخته‌اند؟ و نقاط توافق و اختلاف روش‌شناختی و اعتقادی میان آن دو در بهره‌گیری از متن قرآن برای ساختن تصویر اعتقادی اسلامی چیست؟ بر این پایه، پژوهش حاضر با عنوان «عقیده نبوّت و امامت در اندیشه قرآنی: مطالعه تطبیقی در تفسیر روح‌المعانی آلوسی و تفسیر الأمثل ناصر مکارم شیرازی» درصدد پر کردن این خلأ علمی است؛ از رهگذر تحلیل مقایسه‌ای میان مفسّری از اهل‌سنّت، یعنی آلوسی، که از نمایندگان برجسته گرایش سلفی در قرن سیزدهم هجری به شمار می‌رود، و مفسّری از شیعه، یعنی ناصر مکارم شیرازی، که در تفسیر الأمثل رویکردی عقلانی و اجتماعی عرضه کرده است. بنابراین، این پژوهش می‌کوشد ویژگی‌های اندیشه قرآنی درباره نبوّت و امامت را نزد این دو مفسّر تبیین کند و نیز نقاط اشتراک و افتراق اعتقادی و تفسیری میان آن‌ها را روشن سازد؛ تا در نهایت بتواند به تقویت فهم مشترک از متن قرآن در چارچوبی علمی و بی‌طرفانه کمک کند. همچنین باید توجه داشت که دامنه این پژوهش به پیامبران اولوالعزم محدود شده است؛ به سبب محدودیت حجم تحقیق و نیز عدم امکان بررسی همه پیامبران به‌صورت فراگیر. افزون بر این، پیامبران اولوالعزم صاحبان شریعت بوده‌اند و مطالعه آنان ارتباط بیشتری با تحلیل عقیده نبوّت از نگاه قرآنی در چارچوب مقایسه‌ای دارد.