آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

علی بن حسین موسوی بغدادی مشهور به سیدمرتضی علم‌الهدی ‌(355-436 ه‍ . ق) از متکلمین برجسته جهان تشیع است. سیدمرتضی درفقه، اصول، لغت‌ ‌و شعر نیز دارای تخصص‌ و تبحراست. برجسته‌ترین استاد وی شیخ مفید‌است. کتاب «الذخیره فی علم‌ الکلام» ‌از جمله کتب کلامی وی است‌ که تتمه‌ی کتاب «الملخص فی اصول‌الدین»‌می‌باشد. در ترجمه‌ی کتاب سعی شده است در عین توجه به الفاظ ‌و ‌عبارات از ترجمه‌ی تحت‌اللفظی پرهیز شود. کتاب دارای چهار باب است. در باب اول، نبوت به طور ‌مطلق و ‌این که ‌انبیاء قبل و ‌بعد‌ از ‌نبوت مرتکب هیچ معصیتی نمی‌شوند، ‌مطرح می‌گردد. همچنین شریف ‌مرتضی در‌ این باب دیدگاه یهود‌‌ پیرامون امتناع نسخ را ابطال می‌کند ‌و نظریه‌ی مشهور به «صرفه»‌را‌ مطرح می‌کند. در‌باب دوم، وجوب امامت به طور ‌مطلق، امامت امیرالمؤمنین(ع)‌ و ‌باقی ائمه (ع) ‌و ‌عدم مشروعیت غیر‌ ایشان‌ ثابت‌‌ می‌گردد. شریف مرتضی همچنین در این باب، کفر محاربین با امیر‌المؤمنین را اثبات می‌کند. در باب سوم که وعید سمعی است بیان می‌کند که این بحث نقلی است نه عقلی. و بر عقاب شخص فاسق یقین وجود ندارد. همچنین اثبات می‌کند که شفاعت پیغمبر(ص) تنها در ساقط کردن عقاب است ونه افزایش ثواب. در باره‌ی اهل آخرت معتقد است تکلیف از آن‌ها ساقط است و اینکه در افعال خود مختار هستند. وی عذاب قبر را جایز می‌داند و استحاله‌ی آن را رد می‌کند. ایمان را تصدیق قلبی تعریف می‌کند و کفر را دقیقاً مقابل آن می‌داند. در باب چهارم، وجوب امر به معروف را مقید به واجبات می‌داند و معتقد است علت نهی از منکر، زشتی منکر نیست. همچنین شش شرط را برای نهی از منکر لازم می‌داند. وجایز می‌داند در برخی زمان ها، سرزمینی نه دار اسلام باشد نه دار کفر. در باره‌ی ریشه‌ی زبان‌ها می‌گوید: محال است ابتدای زبان از سوی خدای متعال توقیفی باشد. نسبت دادن القاب محض را به خداوند، عقلاً جایز نمی‌داند. اسم هایی مانند «اسبق»، «اقدم»، «لم یزل»، «سیّد به معنای مالک»، «ماجد» «رائی»، «فرد»، «منفرد» را بر خداوند حمل می‌کند. و صفاتی همچون «دار»، «طبیب»، «متیقّن» «متحقق»،«فهم» و «فطن» را از الله تعالی سلب می‌کند.

علی بن حسین موسوی بغدادی مشهور به سید مرتضی علم‌الهدی ‌(355-436 ه‍ . ق) از متکلمین برجسته شیعه است. کتاب پیش رو ‌از جمله کتب کلامی وی است‌ که تتمه‌ی کتاب «الملخص فی اصول‌الدین»‌ می‌باشد. ایشان در این کتاب به رد عقاید بکریه، اهل تناسخ، ابوهاشم و ابو علی جبایی، نظّام و برخی از بزرگان معتزله می پردازد. برخی از عقاید ایشان به ترتیب آنچه در ابواب و فصول کتاب آورده شده عبارتند از: متولد بودن افعال ما، مجاورت میان دو جوهر بدون لزوم ترکیب، بطلان وجود قدرت بدون مقدور و وجوب تقدم قدرت بر فعل، بطلان تکلیف مالا یطاق و بدل، بیان شرایط تکلیف از جمله وجود لطف در آن، مکلف بودن کافر، عدم وجود دلیل عقلی بر صحت یا استحاله فنای جوهر، فنای جواهر به ضد خود و صحت اعاده جوهر، اعتقاد بودن علم، بطلان تقلید در مسائل اعتقادی و وجوب تفکر در شناخت خدا، وجوب لطف بر خداوند و اینکه توفیق و عصمت نیز لطف اند، نیکویی عقاب مکلف حتی بدون لطف به او، عدم وجوب فعل اصلح بر خدا در غیر دین، نیکو بودن الم به شرط خالی بودن از ظلم و مفسده، ذکر وجوهی که فرد را مستحق عوض از جانب خدا میکند، این که دردی را که خداوند ابتداً و بدون سبب طبیعی در کسی قرار بدهد عوضِش بر اوست و حدود نیز اینگونه اند، عوض تمکین مضاری که ظلم نیستند بر خدا نیست، عوضی که استحقاق آن فوری است و مستحق بتواند آن را در خواست کند قابل اسقاط و إبراء می باشد، امور حرام رزق نیستند زیرا منع آن ضروری است، هیچ دلیلی بر دوام ثواب و عقاب نیست مگر اجماع و سمع، عقاب کفر دائم است ولی عقوبت گناهان دیگر دائم نیست و احباط باطل است.

نظریه حد وسط ارسطویی یکی از مهم ترین مبانی اخلاق ارسطویی است که بسیاری از اندیشمندان و فیلسوفان اخلاق در دوره های طولانی عصر اندیشه فلسفی بر آن تاکید نموده اند. به این نظریه انتقاداتی شده که بسیاری از آنها ناشی از عدم فهم صحیح در تبیین حد وسط از دیدگاه ارسطو است. در این مقاله ضمن تبیین مفهوم حد وسط از دیدگاه ارسطو، بین دو مورد تفاوت گذاشته شده است:1. حد وسط حقیقی به عنوان فضیلت کامل و جامع همه فضایل؛2. حد وسط در افعال و انفعالات به عنوان یک قاعده کلی عملی جهت تعیین حد وسط های جزیی برای رسیدن به حد وسط حقیقی.چون مفاهیمی مانند سعادت و فضیلت ارتباط مستقیمی با تبیین این نظریه دارد این دو مفهوم از نظر ارسطو مورد بررسی قرار گرفته است.

چکیده (فارسی): مطالعه تطبیقی دو کتاب ارزشمند شفاء و اشارات در فهم تفاوت دو نظام منطقی نه بخشی و دو بخشی بسیار با اهمیت است. شیخ در منطق شفاء آراء منطقی را به تفصیل طبق ترتیب ارسطویی آورده است و به شرح و تفصیل و نقد آراء منطق دانان پرداخته است. مقدمه چینی های مفصل، تکرار مباحث، اختصاص یک فن به مبحث مقولات و توجه ویژه به منطق «ماده» نیز از خصوصیات مهم شفاء است. اما در آخرین اثر خود، الاشارات و التنبیهات، با تغییر در جایگاه کلیات خمس و آوردن آن در نهج دوم به عنوان مقدمه مبحث تعریف، توجه ویژه به مباحث الفاظ و مباحث حدود، حذف مقولات و فشرده کردن منطق به روش ایجاز گویی ، نیاوردن مقدمه های مفصل و برخی مطالب فرعی و نیز حذف بسیاری از نقل و نقد اقوال، منطق جدیدی را تدوین کرده است. اشارات همچنین حاوی تعاریف دقیق تری برای «منطق»، «دلالات سه گانه»، «لفظ مفرد» و «لفظ مرکب»، «ذاتی»، «عرضی» و «قضیه» می باشد. اهمیت یافتن هویت صوری منطق، اسلوب آموزشی بهتر، بازنگری در تقدیم و تأخیر تعاریف «مفرد» و «مرکب» و همینطور، «کلی» و «جزئی» نیز از اختصاصات اشارات است. تغییر در اصطلاحات منطقی، مانند بکار بردن اصطلاح «ترکیب خبری» به جای «قول جازم» علامت تجدید نظر شیخ در اصطلاحات منطقی شفاء و وسواس در کاربرد اصطلاحات منطقی در اشارات است. شفاء و اشارات، از ابعاد مختلفی تفاوت دارند که مهمترین آنها بعد روش شناختی و رویکرد شیخ به مباحث می باشد. منطق دو بخشی، از حیث توجه به ترتیب منطقی مباحث نیز، دقیق تر از منطق نه بخشی است.

موضوع جستار حاضر «تجرد برزخی» است و شیوه تحقیق مبتنی بر أخذ روی آورد میان رشته ای با تاکید بر روش عقلی در مقام اثبات و داوری است. تجرد را انحاء و مراتبی است؛ «تجرد برزخی»، مرتبه ای از تجرد را گویند که حد واسط میان تجرد محض و مادی صرف بوده و در عین برخورداری از آثار مادی، اصل ماده را فاقد است. عالم مثال از مراتب واقع در نظام هستی(مثال منفصل) و قوه خیال از مراتب نفس آدمی(مثال متصل)، مجرد به «تجرد برزخی» اند. نزد فیلسوفان مشایی، چون ابن سینا، میرداماد و لاهیجی، قوه خیال، مادی و عالم مثال فاقد صورت برهانی است. فخر رازی در نسبتی ناروا ابن سینا را قایل به تجرد خیال می داند. به عقیده نگارنده، رازی، خود نخستین فیلسوف مسلمانی است که بر تجرد خیال دلیل آورده است. سهروردی و ابن عربی، به رغم پافشاری بر عالم مثال، تجرد قوه خیال را منکرند. شیخ اشراق گویا نخستین فیلسوفی است که به تفصیل از احکام عالم مثال و به تعبیر وی اشباح مجرده سخن به میان آورده است. ابن عربی نیز در توصیف عالم مثال، بیش و کم موفق است؛ هر چند حضور برهان در کلمات وی اندک است. صدرالمتا لهین بر خلاف جمهور از یکسو مراتب تجرد نفس را از هم بازشناخت و از سوی دیگر، «تجرد برزخی» مثال منفصل را به اثبات رساند. از متاخران، سبزواری و از نوصدرائیان، علامه طباطبایی و دیگران، مطلق «تجرد برزخی» را پذیرفته اند. پاره ای از نتایج و آثار قول به «تجرد برزخی» عبارتند از:1- بقای نفوس غیر بالغ به مرتبه تجرد عقلانی 2- تجرد نفوس حیوانات تام الوجود 3- تصحیح معاد جسمانی و احوال اخروی 4- حشر نفوس حیوانات و...

حقیقت وجود آدمی همان نفس و روح او می باشد که در بدو تولد، پاک و خالی از هر صورتی است، اما این نفس و لوح دل با هرآنچه که می بیند، حس یا ادراک می کند، منفعل و متأثر می شود، رنگ می پذیرد و به شکل و صورت همان شی در می آید. با توجه به این که آدمی موجودی مکلف است و با اختیار خویش تصمیم می گیرد و عمل می کند اما در عین حال منفعل و متأثر از کردار خویش است، پس در نفسش از تمامی آنچه که متأثر می شود، صورتی حاصل می شود و صبغه ای بر جانش نقش می بندد که بر اثر تکرار مداوم آن عمل، صورت آن تبدیل به ملکه ای راسخه در نفس می شود که چون آدمی به سرای آخرت منتقل شود و حجاب ماده و طبیعت از مقابل چشمان حقیقت بینش کنار رود، چیزی ندارد جز نتایج اعمالش که منقش بر لوح دلش شده اند و همان ها را متجسم می بیند؛ حال اگر اعمال آدمی مطابق با فرامین الهی و حق و حقیقت باشد، آنها را به صورت حور و قصور و نعمت های بهشتی مشاهده می کند و اگر آن نفس تعلق به دنیای مذموم داشته باشد و ملکات نفسش پلیدی و ظلمت گناهان باشد، پس به همان ها واگذار می شود و آنها را به صورت صور موحشه ی قبیحه ی عذاب آور تجسم می کند و طبق روایات آن کس اگر از شیعیان گنه کار و اهل توحید باشد که دشمنی با ولایت اهل بیت(ع) نداشته، بعد از تحمل عذاب از آتش دوزخ خارج می گردد و به بهشت وارد می شود، اما اگر از کفار و دشمن ائمهی معصومین باشد، پس در جهنم مخلد خواهد ماند.

صدرالمتالهین درباره مسائل جوهر و عرض همانند بسیاری از مسائل فلسفه اسلامی دارای نظرات خاصی است، اما در بسیاری از نوشته های خود بر اساس نظرات عام فلسفی بحث می کند و محقق را پیرامون نظر نهایی خود به اشتباه می افکند. این مقاله در صدد است تا بیان کند که در بحث اقسام جواهر نظر صدرا آن است که جوهر، جنس الاجناس نبوده، اقسام جوهر نیز هیچ کدام از قبیل ماهیات نیستند، بلکه اختلاف آنها به وجود و نحوه وجود آنها باز می گردد. ماهیات اموری هستند فارغ از آنکه جسم یا عقل یا برزخ میان آنها باشند.نفس انسانی نیز به واسطه سعه وجودی خود می تواند از عالمی به عالم دیگر قدم گذارد و با حرکت جوهری و اشتداد مرتبه وجودی خود، با محسوس و متخیل و معقول متحد شود. بنابراین، نفس نیز از سنخ ماهیات نیست. صورت جوهری نیز که عین فعلیت و هویت اشیاء است، از سنخ وجود است. هیولا تنها جوهری است که به روشنی مشخص نیست که صدرالمتالهین آن را از سنخ ماهیات می داند یا خیر.همچنین این مقاله به نظر ملاصدرا پیرامون تعریف جوهر و عرض، اقسام جوهر و میزان در تشخیص جوهر از عرض می پردازد.

قاعده «الحق ماهیته انیته» از قواعد مهمی است که فیلسوفان اسلامی از جمله: فارابی، ابن سینا، بهمنیار، غزالی، شیخ غزالی، شیخ اشراق، خواجه طوسی، ابهری، کاتبی قزوینی، علامه حلی، ملاصدرا، علامه طباطبایی، استاد مطهری، به تحلیل، تبیین و اثبات آن پرداخته اند. در اثبات این قاعده، فیلسوفان بسیاری از جمله ابن سینا (چهار دلیل) به بیان دلایل متعددی پرداخته اند. البته معدودی از فیلسوفان نیز به نفی این قاعده پرداخته اند که مهمترین آنها فخر رازی است. و بقیه مخالفان نیز استدلالی فراتر از استدلالهای فخر رازی ندارند. ولی مخالفت با این قاعده به مذهب جمهور متکلمین بر می گردد که البته فیلسوفان بر رد آنها دلایل محکم و متینی ذکر کرده اند. این قاعده بر مبانی فلسفی مهمی چون قواعد اصالت وجود، وحدت وجود و بساطت وجود استوار است و دارای آثار و لوازم زیادی از جمله موارد ذیل می باشد: خداوند بسیط الحقیقه است و بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس بشیء منها. خداوند بسیط است و بسیط ترین موجود نیز می باشد زیرا نه تنها اجزاء مقداری و اجزاء خارجی و اجزاء عقلی ندارد بلکه وجود و ماهیت نیز ندارد. خدا جنس مشترکی با هیچ موجودی ندارد و هیچ جهت امکان در ذات مقدس او راه ندارد زیرا امکان مربوط به ماهیت است. اثبات توحید ذاتی نیز از لوازم این قاعده است. جهت و یا جهات نقص نیز در و راه ندارد زیرا هر موجودی سبب یا علت یا زمان و مکان می خواهد ولی واجب چون ماهیت ندارد پس نقص ندارد. هیچگونه عدمی نیز در ناحیه ذات مقدس او راه ندارد. او معلول چیزی نیست زیرا هر چیز دارای ماهیت معلول است و او ماهیت ندارد. ذات خداوند محض است؛ یعنی حقیقت وجود است نه مفهوم وجود؛ زیرا این مفهوم در همة موجودات زائد بر ذات است. خداوند وجود ذهنی ندارد و فقط وجود عینی خارجی است و هرگز کسی به کنه ذات او پی نمی برد زیرا ماهیت ندارد تا به ذهن کسی بیاید و ما تنها مفاهیم اسماء و صفات الهی را می شناسیم نه حقیقت آنها را. و می یابیم که ماهیت جولانگاه علم حصولی است نه حضوری، پس علم حصولی به خداوند ممکن است نه علم حضوری. خدا هم چنان که حیثیت تعلیلیه ندارد حیثیت تقییدیه نیز ندارد. و تمام قضایای مربوط به خدا، ضروریه ازلیه اند که مهمتر از ضروریه ذاتیه و وصفیه است.

آن گونه که از آثار و اندیشه های استاد شهید، مرتضی مطهری (ره) برمی آید اخلاق مجموعه ای از باید و نبایدهاست که در حوزه رفتار فردی و اجتماعی انسان مطرح می شود. اخلاق، ریشه در فطرت آدمی دارد و از آن جایی که احکام عقلی براساس حسن و قبح ذاتی افعال اند عقل آدمی قادر است این باید و نبایدها را تشخیص دهد. و البته ملاک کلی فعل اخلاقی، این است که با کرامت و شرافت انسانی سازگار باشد. اخلاقی شدن مبتنی بر اختیار آدمی است و اولین مرحله آن، خودشناسی است، البته اخلاقی بودن در صورتی ارزش-مند است که بر پایه خداباوری باشد و در حقیقت دین، پشتوانه اخلاق است. از آن جایی که روابط انسان تحت چهار حوزه (رابطه با خود، رابطه با خدا، رابطه با انسان های دیگر و رابطه با محیط زیست) می گنجد، اخلاق نیز در این حوزه ها وارد می شود.این حوزه های اخلاقی با هم تنیدگی و پیوستگی فراوانی دارند، و بر یکدیگر تأثیر می گذارند و از هم تأثیر می پذیرند. در حوزه رفتار با محیط زیست، اصل بر این است که عناصر هستی را دارای مرتبه ای از شعور و به عنوان نعمت الهی مقدس بشماریم. رابطه اخلاقی با خداوند تحت دو مقوله کلی شناخت و عبادت خداوند می گنجد؛ عبادت مفهوم فراخ دامنی است که می تواند تمام حرکات و سکنات آدمی را تحت پوشش خود قرار دهد و به تعبیر دیگر، آدمی می تواند تمامی اجزای زندگی خود را به مصداقی برای رابطه با خداوند تبدیل کند. رابطه اخلاقی انسان با خود، مهم ترین بخش ارتباط او را تشکیل می دهد و توفیق یا عدم توفیق برقراری رفتار اخلاقی در سایر حوزه های ارتباطی، بستگی کامل به ارتباط فرد با خویشتن دارد. آدمی در قبال افعال و اندیشه هایش در مورد خود مسئول است و مهم ترین وظیفه اخلاقی او درباره خود، شناخت خویشتن (خودشناسی) است که این امر به احساس کرامت انسانی می انجامد؛ احساسی که محوری ترین اصل در اخلاق اسلامی است. هم چنین خودشناسی ارتباطی تنگاتنگ با خداشناسی دارد و یافتن خود و خدا همواره لازم و ملزوم یکدیگر بوده اند. باید توجه داشت که آن «خود» انسان که باید شناخته شود و آن «خود» انسان که باید با او مبارزه شود، هر دو مراتب عالی و دانی یک وجودند. رابطه اخلاقی با دیگران نیز به طور کلی دارای اصولی است که در اخلاق عمومی مورد بحث قرار می گیرد، اصولی چون محبت و احترام و عدالت از اساسی ترین مؤلفه های رفتار اخلاقی بین شخصی اند. موقعیت های زمانی و مکانی خاص یا برخورد با افراد خاص، اصول اخلاقی ویژه خود را دارد که اخلاق خصوصی عهده-دار تبیین این بخش از اخلاق است، مهمترین مجموعه هایی که انسان با آنها در ارتباط است خانواده، محیط آموزشی و محیط شغلی است که مورد توجه قرار گرفته است.