آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: اطلاق و نسبیت اخلاق از مباحث مهمی است که در حوزه فلسفه از دیر باز مطرح بوده و نگاه اندیشمندان زیادی را به خود معطوف ساخته است. برخی، مقهور یافته‌هایی همچو تفاوت فرهنگ‌ها، جوامع، آداب و رسوم و حتی سلایق فردی شده و هرگونه عام گرایی و اطلاق در حوزه قواعد و احکام اخلاقی را نفی کرده و به نفع نسبی گرایی گام برداشته‌اند. در مقابل گروهی نسبیت را نه تنها خلاف یافته‌های عقلی دانسته، بلکه اعتقاد به آن را به ضرر افراد و مصالح عام اجتماعی می‌دانند. برخی نیز همچو فیلسوفان مسلمان با تکیه بر اعتقادات دینی و دریافت‌های عقلی، احکام اخلاقی را کاشف از واقع دانسته و جعلی بودن این اصول را منکرند. آیت الله جوادی آملی به عنوان مفسر حکمت متعالیه و فیلسوف اسلامی، با توسل به علم بشری و نحوه تحصیل آن، کلیت و جاودانگی اصول و احکام اخلاقی؛ هرگونه نسبیت در اخلاق و البته در شناخت انسانی را نفی کرده و با ارجاع امکان شناخت احکام اخلاقی به تجربه بشری، علمی بودن آن و همچنین، برهان پذیری و استدلال پذیری اصول اخلاقی را اثبات کرده‌اند. این رساله بر آن است که با ذکر مولفه‌های اصلی نسبی‌گرایی اخلاقی، دلایل و استدلالات آیت الله جوادی آملی را در نقد این مولفه‌ها تشریح کرده، و با توسل به مبانی اخلاقی ایشان مبنی بر واقعی و رئال بودن اصول و احکام اخلاقی، مستندات مشارالیه بر اطلاق و کلیت این اصول را تبیین کند؛ و در نهایت مستندات ایشان را مورد ارزیابی قرار دهد. ماحصل این ارز یابی، اولاً عدم وجود خارجی کلی بما هو کلی است چرا که، آنچه که در خارج وجود دارد مصادیق جزئیه و شخصی است نه کلی که به آن تمسک شده است و ثانیاً، تعریف جامع‌الاطرافی از فطرت که در اثبات اصول و قواعد اخلاقی به آن تمسک شده، وجود ندارد و بر اساس تعریف آیت الله جوادی آملی از فطرت، نهایتاً می‌توان قواعد اخلاقی را به صورت درون دینی به اثبات رساند و اخلاق جهان شمول در این استدلال دچار تزلزل خواهد بود. کلید واژه‌ها: نسبی‌گرایی اخلاقی، نسبی‌گرایی معرفتی، واقعیت اخلاقی، واقعیت و ارزش، اصول اخلاقی.

بیش از سالیانی است که نزاع علم و دین و نوع رابطه آن دو، اندیشه متفکران دینی را به خود جلب کرده است و میان تحلیل‌گران به ویژه فیلسوفان دین از اهمیت بالایی برخوردار است؛ در جهان غرب بعد از دوره رنسانس، این مباحث به یک چالش جدی میان متفکران تبدیل شد و مورد توجه آنها قرار گرفت. این دغدغه در جهان اسلام به گونه‌ای دیگر، توجه متفکرانی مانند آیت‌الله جوادی آملی و دکتر نصر را (با مطرح کردن علم دینی)، به خود جلب کرده است. استاد جوادی آملی جداانگاری علم و دین را محصول تصوری نادرست از علم و دین و تبیین نسبت واقعی علم و دین را در گرو تعیین جایگاه عقل در درون هندسه معرفت دینی می‌دانند. در این دیدگاه، عقل همگام با قرآن و سنت، تأمین‌کننده‌ی معرفت دینی است و از این رو، معرفت عقلانی و دانش علمی از قلمرو معرفت دینی بیرون نبوده و هرگز در مقابل دین قرار نمی‌گیرد. به همین جهت، علم یکسره دینی شده و چیزی به نام علم غیردینی وجود نخواهد داشت. دکتر سید حسین نصر- یکی از مدعیان سنت گرایی در جهان معاصر، در باب علم و دین و نسبت این دو با هم - علم دینی را با رویکرد علم قدسی مطرح می‌کند و راه‌ نجات‌ انسان‌ دنیای‌ مدرن را بازگشت‌ به‌ سنت‌ و معنویت‌ می‌داند. ایشان فرآیند تولید علم دینی را در کنار نهادن انفعال در مقابل علوم غربی و تهیه جهان‌بینی اسلامی براساس منابع اسلامی و شناخت عمیق علم غربی با احیای علوم سنتی می‌داند. نظرات این دو فیلسوف در ارتباط با رابطه علم و دین نزدیک به هم بوده و می‌توان گونه‌ای تطبیق میان‌شان برقرار نمود.

نوع بشر در طول تاریخ پیوسته با موضوعاتی رو به رو بوده است که بر فرایند حیات تاثیر بسزایی داشته وزندگی اش را جهت و معنا بخشیده است.بدون تردید از اهمّ این موضوعات پدیده مرگ و پایان حیات است، پدیده ای که هیچ انسانی را از آن گریزی نیست و آرزوی جاودانگی همواره در طول تاریخ اندیشه انسان را درگیرکرده است. در این نوشتار سعی برآن است تا دیدگاه متفکران و ژرف اندیشان ادیان و مکاتب مختلف از جمله دو فیلسوف بزرگ استاد شهید مطهری و علامهجوادی آملی را در مورد اثبات حیات پس از مرگ با تکیه بر باور به خدا یا به عبارتی خداشناسی مورد بررسی قرار دهیم و جدیدترین نکات تحقیقاتی در خصوص مرگ، حیات پس از مرگ و تجربه های نزدیک به مرگ را بررسی کنیم. امید است بتوانیم در این پژوهش برای شناخت این جنبه از دریای وجودی انسان روزنه ایی را بگشاییم.

قضایاى اوّلى، که از مهم ترین اصول اوّلیه مقدّمات برهان به شمار مى روند، نقشى اساسى در نظام معرفت شناسى مبناگرا ایفا مىکنند. برخى از حکما قائل هستند که این قضایا قابل اقامه برهان نیستند. در این مقاله، نظر آیت اللّه جوادى آملى مبنى بر استدلال ناپذیرى قضایاى اوّلى مورد بررسى قرار گرفته است. البته، چون این نظر را نخست فخر رازى و ملّاصدرا مطرح کرده اند و سپس آیت اللّه جوادى آملى آن را تکمیل کرده و به اشکالات واردشده بر آن پاسخ داده است، گذشته از بررسى تفصیلى نظر آیت اللّه جوادى آملى، دیدگاه فخر رازى و ملّاصدرا را نیز به اجمال بررسى کرده ایم. در پایان مقاله حاضر، به این نکته اشاره شده است که هیچ وجهى براى اولى الأوائل بودن اصل امتناع تناقض وجود ندارد.

علم و دانش دارای عناصر و مؤلفه های گوناگونی چون مبـانی، موضـوع، مسـائل، روش، هـدف، موضوع و ... است كه هر يك در هويت و ماهيت علم، نقش اساسی دارنـد. ايـن عناصـر، هـم در ماهيت علم دخيل اند وهم در هويت و ويژگی های آن. يكی از آثـار هويـت بخشـی ايـن عناصـر، نقش آنها در دينی بودن يا غير دينی بودن علم است. هويت دينی یا سكولاری علم بر ايـن عناصـر استوار است؛ به عبارت ديگر دينی یا سكولاری بودن علم، وابسته به اين عناصر است و هـر كـدام از عناصر، سهم ونقش خاصی در دينی بودن يا سكولار بودن علم دارند. بنابراين يكی از عناصر و مؤلفه های مهم و اصلی علم، مبـانی و پايـه هـای علـم اسـت. ايـن عنصر كه يكی از معيارهای دينی بودن يا سكولار بودن علـم اسـت، سـهم جـدی و نقـش تعيين كننده ای در هويت و ويژگی علم دارد. مبانی وپايه هـای علـم را مـی تـوان در مبـانی هستی شناختی، دين شناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و ... دسته بندی كرد كـه مبـانی انسان شناختی ازجمله آنهاسـت. در بـاب انسـان شناسـی، مسـائل گونـاگونی مطـرح اسـت؛ ازجمله ماهيت و حقيقت انسان، منزلت انسان درنظام هستی، جايگاه فـرد و افـراد انسـانی، جايگـاه عقـل و دانـش انسـان و ... كـه ازديـدگاه انسـان شناسـی سـكولار در اومانيسـم و انسان محوری، اصالت فرد، عقلگرايی، علـم گرايـی و ... ظهـور يافتنـد كـه در ايـن مقالـه ضمن نقد و بررسی مبانی انسان شناختی علم سكولار، به تبيـين مبـانی انسـان شـناختی علـم دينی همچون ماهيـت انسـان در انديشـه اسـلامی، منطـق تفسـير انسـان، منزلـت الهـی آن، كرامت ذاتی، خدامحوری و ... بر اساس انسان شناسی دينی خواهيم پرداخت. اين مبانی از جهات گوناگونی مانند غايات و اهداف، موضوع و نوع مسائل، روش، نظريـه پـردازيهـا، كاركردها و... در علوم به ويژه علوم انسانی تأثيرگذارند.

بخشی از متون دینی از رابطه‌ میان برخی از افعال انسان و پدیده‌های زیست محیطی خبر داده‌اند که این ارتباط به صورت عادی و با دانش‌های طبیعی و تجربی تبیین پذیر نیستند. با توجه به اصل علیت و تأکید دین بر عقلانیت، لازم و ضروری است تا به بررسی رابطه میان افعال انسان و آثار زیست محیطی و کیفیت تأثیر این افعال پرداخته شود، لذا هدف این تحقیق تبیین معقولیت رابطه برخی از افعال انسان با محیط زیست است که در ظاهر و به صورت عادی و طبیعی نامرتبط تلقی می‌شوند. برای نیل به این هدف، در این پژوهش مسأله محور نگارنده با تحقیق کتابخانه‌ای اطلاعات مورد نیاز را گردآوری کرده و با تحلیل عقلی و نقلی، مقایسه‌ای و انتقادی به تبیین و تحلیل مسأله و فروع آن پرداخته است. در این تحقیق با تأکید بر دیدگاه آیت ‌الله جوادی ‌آملی روشن شد، نه تنها امکان تأثیر افعال انسان‌ها در عالم طبیعت به صورت فراطبیعی و غیر عادی وجود دارد، بلکه این تأثیر فراطبیعی محقق هم شده است. صورت باطنی افعال انسان، نفس مجرد و خواست و اراده الهی از جمله علل و عوامل معنوی و فراطبیعی هستند که در پی افعال انسان، بر محیط زیست اثر گذاشته و موجب پیدایش آثار طبیعی زیست محیطی می‌شوند.

عقل از واقعیت‌های جهان هستی و هویت‌بخش انسان است که چه در علم و چه در آموزه‌های دینی بر آن تأکید شده است. عده‌ای به رغم پذیرش عقل، پای آن را در راه کشف معارف و اثبات حقایق، لنگ می‌بینند؛ و در مقابل، عده‌ای دیگر که اکثر متدینان نیز از آن جمله‌اند، جایگاه مهمی برای عقل در جهان هستی و در نظام معرفتی انسان قائلند. حال جای این سؤال است که تلقی این دو گروه از عقل چیست که یکی برای آن جایگاهی قائل نیست و دیگری برای آن، جایگاه واالایی در نظر می‌گیرد. این تحقیق در پی پاسخ به این مسأله است، اما از دو منظر: دیدگاه آیت‌الله جوادی به عنوان نماینده فلسفه اسلامی و دیدگاه استاد محمدرضا حکیمی به نمایندگی از مکتب تفکیک در مقابل آن. تحقیق به شیوه توصیفی‌ـ‌ تحلیلی انجام شده است. استاد حکیمی بنا به قرائت خاصی که از عقل دارند، عقل فطری را کاشف حقایق و جزئیات و نور مجرد و خارج از حقیقت انسان می‌دانند؛ اما برای عقل بشری به‌تنهایی سهمی در فهم معارف دینی قائل نیستند. در مقابل، آیت‌الله جوادی عقل را همگام با نقل (کتاب و سنت)، تأمین‌کننده معرفت دینی می‌دانند و آن را در کنار نقل، تأمین‌کننده بعد معرفت‌شناختی دین به شمار می‌آورند.

بررسی اندیشه‌های مختلف درباره فلسفه و علم گسترده می‌باشد و نسبت فلسفه و علوم و تاثیر هریک بر دیگری در فلسفه اسلامی جایگاه خاصی دارد. در پژوهش حاضر به نظرات علامه جعفری و آیت الله جوادی آملی درباره نسبتی که میان فلسفه و علم وجود دارد پرداخته شده است. مسئله اصلی اینکه از دیدگاه علامه جعفری و آیت الله جوادی فلسفه و علم چیست و نسبت آن دو چگونه است ؟ و فلسفه چگونه در تولید نظریه-های علمی نقش آفرینی می‌کند. با روش توصیفی، تحلیلی نظرات این دو متفکر در مورد فلسفه، علم و علم دینی مورد بررسی قرار گرفته و علامه جعفری از فلسفه انتظارات بالاتری دارد. از دیدگاه ایشان نقش علم در تکامل حیات انسان می‌باشد و علم و دین و فلسفه را از ارکان حیات معقول می‌دانند‌. آیت الله جوادی آملی‌، معتقد است که موضوعات علوم و به تبع، موضوعات مسائل آن‌ها محمول های مسائل فلسفی اند از این‌رو نظام روابط طولی میان مسائل فلسفه (مبادی فلسفی علوم) و مسائل علوم برقرار است و بحث درباره وضع متنوع موجودات و پدیده ها بدون در نظر گرفتن اعتبار وجودی شان امکان پذیر نیست .بنابراین علم اسلامی ره آورد فلسفه الهی است.

یکی از مسائل بحث‌برانگیز در حوزه قرآن‌پژوهی، امکان وجود معانی متعدد در تفسیر یک واژه و نیز حجیت و کیفیت اعتبار شرعی این وجوه معنایی است. در طول قرن‌های گذشته، اندیشمندان اسلامی در صدد پاسخ به این سؤال بر‌آمده‌اند که آیا خداوند از واژگان و عبارات قرآن کریم فقط یک معنا و مفهوم را قصد کرده یا معانی متعددی را از آنها اراده نموده است. اهمیت این مسأله به جهت تأثیر زیاد این مبنا در بررسی معانی قرآنی و کشف مراد الهی از آن است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی و توصیفی به بررسی آرای آیت‌الله جوادی‌آملی درباره چندمعنایی قرآن پرداخته و جایگاه این مبنا را در کنش تفسیری ایشان بررسی کرده است. نتیجه از آن حکایت دارد که در تفسیر تسنیم، اصل امکان استعمال لفظ در بیش از یک معنا پذیرفته شده و این مبنا در تفسیر مشترکات لفظی، مَجازات، کنایات و بواطن آیات قرآن کریم به کار رفته است.

تجرّد یا عدم تجرد نفس، مهمترین مسئله نفس‎شناسی است که تأثیر بسیاری بر دیگر مسائل این موضوع دارد. آیت‌الله جوادی آملی مانند دیگر حکما و به‎ویژه پیروان حکمت متعالیه به تجرّد نفس معتقد بوده و دیدگاه برخی دین‌پژوهان نقل‌گرا را که از جسمانیت نفس دفاع می‌کنند ناتمام دانسته و ادعای خویش را با ادله عقلی متعددی مستند می‎کند. در این تحقیق با روش کتابخانه‎ای آثار متعدد استاد جوادی آملی رصد و ادله ایشان گردآوری شده است؛ سپس با تحلیل توصیفی این ادله تبیین و به دو قسم کلی تقسیم شده‌اند: ادله معرفتی با اقسام «علم حضوری به خود»، «تحصیل علم حصولی توسط نفس»، «ادراک کلّیات» و «اتحاد علم، عالم و معلوم» و ادله غیر معرفتی با اقسام «اشتیاق به زندگی جاوید» و «نفس، منشأ امور ثابت» قابل تحلیل است. متکلمان نقل‌گرا این ادله را مخدوش دانسته و سعی در مناقشه در آنها دارند. نگارنده با تأمل در این مناقشات، به پاسخ‌گویی آنان بر اساس مبانی استاد پرداخته است. در ادامه اشاره‎ای به ادله متعدد و متکثر تجرّد نفس در آثار پیشینیان و برخی کاستی‎های آنها و گذر و تمسک آیت‌الله جوادی آملی از ادله ناتمام، به ادله‌ تامّ شده است. نویسنده معتقد است افزون بر ادله مورد استناد ایشان، ادله دیگری نیز توان اثبات تجرّد نفس را دارد که استاد به آن‌ها اشاره ننموده‌اند.