آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از گزاره‏های بسیار مورد توجه در فلسفه اسلامی، به‏ویژه در بحث طبیعیات، بحث مکان و به تبع آن بحث خلأ است؛ به‏طوری‏که همواره این پرسش، ذهن را مشغول می‏کند که: آیا خلأ و ملأ وجود دارند؟ و اگر وجود دارند، آنها غیر از مکان هستند یا منطوی در مکان شده‏اند؟ این مقاله درصدد است به این پرسش‏ها پاسخ دهد: اولاً، خصوصیات و ویژگی هریک چگونه است؟ ثانیاً، وجود و عدم وجود آنها، با کدام ادلة‌ عقلی قابل اثبات است؟ همواره دو تلقی از مکان وجود داشته است: یکی اینکه مکان، سطح خارجی جسم است و دیگر اینکه مکان، ابعاد سه‏گانه‌ طول، عمق و عرض فضایی را داراست که جسم در آن واقع می‏شود. اما این پرسش مطرح است که: آیا جسم دارای ابعاد سه‏گانه است؟ اگر هست، مکانی که ابعاد سه‏گانه دارد، آیا جمیع ابعاد جسم را من جمیع الجهات دربرمی‌گیرد؟ به عبارت دیگر، آیا جسم من جمیع الجهات در مکان قرار دارد یا بعدی از ابعادش در بعدی از ابعاد مکان قرار می‌گیرد؟ اغلب فیلسوفان اسلامی، خلأ را انکار می‌کنند، ولی برخی دیگر درصدد اثبات آن هستند. این مقاله از نوع تحقیقات بنیادی بوده، روش پاسخ‌گویی به پرسش‌های آن، تحلیلی ‌ـ ‌توصیفی است. همچنین شیوه‌ گرد‌آوری اطلاعات به صورت اسنادی و گزارش‏های علمی بوده است. نتیجه‌ این پژوهش آن است که ابن‏سینا مکان را سطح خارجی جسم محوی یا سطح داخلی جسم حاوی به شمار می‏آورد و در هر حال این مکان چیزی جز متمکن نیست که یا حاوی و یا محوی است. بنابراین، وی نمی‌تواند خلأ را به عنوان محیطی که از هرگونه ماده خالی باشد، بپذیرد. ابن‌سینا بطلان خلأ را بر سه اصل استوار ساخته است: 1. فاقد ابعاد بودن خلأ؛ 2. فرض بی‌نهایت بودن آن؛ 3. اثبات بطلان حرکت در محیط لایتناهی.

ریاضت از ­ مفاهیم محوری مطرح در عرفان است. در عرفان اسلامی ریاضت یکی از ارکان سلوک و یوگا هم یکی از چهار راهی است که بگودگیتا برای رسیدن به رستگاری پیشنهاد نموده است که به عنوان راه ریاضت مشهور است. نوشتار حاضر به دنبال بررسی ساختار، کارکرد و هدف ریاضت در اندیشه ­های ابن ­سینا و پتنجلی، و تفاوت­ها و شبا­هت ­های موجود میان اندیشه ­های این دو تن و نیز مقایسۀ ساختار کلی ریاضت از منظر آن‌ها است نه انطباق یک‌یک مفاهیم و مسائلی که هر یک از این دو طرح کرده­ اند. شباهت­ ها و تفاوتی­ هایی میان یوگا و ریاضت در عرفان اسلامی- در اینجا به‌طور خاص در اندیشه­ های ابن‌سینا- در شکل و در هدف آن وجود دارد که با روش تحلیلی‌توصیفی بدان پرداخته ­ایم.

در میان فیلسوفان مسلمان ابن‌سینا توجه خاصی به مسئله معاد دارد به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا نمود او بیش از همه حکمای مسلمان به تقسیم نفوس انسانی در آخرت و مراتب سعادت و شقاوت ایشان پرداخته است. ابن‌سینا در پنج اثر از آثار خویش شش تقسیم‌بندی ارائه نموده است که در متن مقاله به تفصیل به آنها پرداخته شده است. علاوه بر اهمیت خود این تقسیم‌بندی‌ها، در دل این تقسیم‌بندی‌ها نکات و مطالب تازه‌ای در مسائل معاد برای ما روشن می‌شود که شیخ هنگام بحث از معاد به تصریح به آنها نپرداخته است. از جمله اینکه: ابن‌سینا منکر معدوم شدن نفوس ناقصه پس از مرگ است، او مهم‌ترین عامل در نیل به سعادت یا شقاوت را نظر می‌داند نه عمل، ابن‌سینا در در مسئله نجات یک فیلسوف بسیار خوش‌بین است اما در عین حال خلود برخی نفوس در عذاب را نفی نمی‌کند، افلاک در معادشناسی ابن‌سینا نقش مهمی دارند و ... نوشتار حاضر با شیوه تحلیلی ـ توصیفی شش تقسیم مذکور و نکات قابل استنباط از آنها را در دو بخش و ذیل عناوین مشخص مورر بررسی قرار داده است.

ابن‌سینا در باب امکان شناسایی ذات اشیاء دو گونه سخن گفته است: در مواردی معرفت به ذات اشیاء و یافتن فصول محصِّل آنها را امری ممکن و درعین‌حال سخت و دشوار دانسته و در مواردی دیگر معرفت به ذوات و یافتن فصول آنها را امری ناممکن و دایره شناسایی انسان را محدود به ادراک لوازم و اعراض شیء دانسته است. برای رفع این تعارض باید به مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی بوعلی سینا توجه کرد. یافته این تحقیق آن است که از یک‌سو طیف فاعل‌های شناسا از حیث نیل به مراتب معرفتی حس و تخیل و یا ارتقا به مرتبه تعقل و از سوی دیگر بساطت یا ترکیب متعلق شناخت در فلسفه شیخ‌الرئیس، طیفی از انسان‌ها را تشکیل می‌دهد که امکان شناسایی ذات اشیاء برایشان محال یا ممکن است. نیل به مرتبه شناخت عقلی از سویی و ترکیب بیشتر در متعلق شناخت از سوی دیگر، ادراک را ممکن می‌سازد و بازماندن در مرتبه حس و خیال و هم‌چنین بساطت متعلق شناخت، به امتناع ادراک منتهی می‌شود.

ابن‌سینا در کنار مباحث نظری دربارۀ تجربه، در علوم طبیعی از جمله پزشکی، زیست‌شناسی و هواشناسی نیز به صورت عملی تجربه را به کار برده ‌است. او در مباحث نظری، احکامی را ناظر به شرایط حصول، مؤلفه‌ها و کارکرد معرفت تجربی بیان کرده ‌است که از جملۀ آنها می‌توان به لزوم مشاهدۀ حسی همراه با تکرار، یقینی بودن و کلیت مشروط معرفت تجربی و استفادۀ برهانی از معرفت تجربی اشاره کرد. اما بی‌توجهی نسبت به کار‌بست عملی تجربه توسط ابن‌سینا، ما را از رسیدن به تصویر دقیق تجربه نزد او محروم خواهد ساخت. خطا‌پذیری معرفت تجربی و تأکید فراوان بر مشاهدۀ نظام‌مند، دو حکمی هستند که ابن‌سینا در مباحث کاربردی خود به آنها پرداخته و در مباحث نظری او کمتر مورد توجه بوده ‌است.

از مشهورترین و مهم‌ترین آموزه‌های متافیزیک سینوی، طرح تمایز میان وجود و ماهیت است: تمایزی سرنوشت‌ساز و مناقشه‌برانگیز؛ از یک سو این تمایز، راه را برای طرح برخی نو‌آوری‌های فلسفی می‌گشاید و از سوی دیگر، موجبِ انتقادات جدی به فلسفه ابن‌سینا می‌شود. اما پرسشی جدی که میان مفسران ابن‌سینا تا به امروز مورد مناقشه بوده، آن است که آیا این تمایز، تمایزی ذهنی است یا هستی‌شناختی و در شق دوم آیا مدلولی غیرماهوی دارد؟ در این نوشتار پس از ترسیم محل نزاع، نشان داده می‌شود که گرچه تمامی دعاوی متافیزیکی ابن‌سینا بر تحقق مدلول غیرماهوی برای وجود مبتنی نیست، ولی پاره‌ای دعاوی و عبارات او متضمن تحقق وجود به عنوان حقیقتی غیرماهوی است. سپس با تمرکز بر عروض به عنوان مفهومی کلیدی در تبیین نحوه تحقق وجود و ماهیت در خارج، نشان داده می‌شود که در دستگاه اندیشه سینوی گرچه این مفهوم، مستلزم وابستگی وجود به عنوان عارض به ماهیت به عنوان معروض نیست، ولی دارای نقائصی در تبیین است که منجر به عدم پذیرش مدلول مستقل برای وجود می‌شود.

نظام هیئت بطلمیوسی برمبنای اعتقاد به وجود هشت فلک ،شکل گرفته بود که در محاسبات علم هیئت و نجوم مورد استفاده قرار می گرفت . فیلسوفان نخستین مسلمان (فارابی و ابن سینا ) ، فلک دیگری بر این مجموعه افزودند که برآن ، نام « محدد الجهات » نهادند. براهین فیلسوفان در بحث افلاک ، جمله ، مربوط به این فلک است و در اثبات وجود سایر افلاک ، برهانی اقامه نکرده اند .به نظر می رسد که ابطال نظام بطلمیوسی ،خللی به وجود این فلک وارد نمی سازد ،زیرا اساسا این فلک در آن نظام وجود نداشته است و فلاسفه به علل فلسفی قائل به وجود چنین فلکی شده اند . پرسشی که در این مقاله در پی یافتن پاسخ آن هستیم ، این پرسش است که فیلسوفان ، چه نیازی بهم این فلک داشته اند و چرا قائل به آن شده اند ؟ در حقیقت در فلسفه این فیلسوفان ،این فلک دارای دو وظیفه اصلی است :اولا) تعیین کننده جهات اصلی ، یعنی فراز و فرود ( فوق و تحت ) به شمار می آید . جهات اصلی در بحث مکان طبیعی و حرکت طبیعی اشیاء مورد استفاده قرار می گیرند و ثانیا ) این فلک حافظ مطلق است و زمان از حرکت آن پدید می آید . در این مقاله با بررسی دلایل فیلسوفان برو جود این فلک و ذکر نظرات جدید در مورد زمان و مکان ، به نقد و بررسی فلک محددالجهات پرداخته ایم و نشان داده ایم که چگونه می توان احیانا همچنان از دیدگاه آنان دفاع کرد و نیز چرا وچگونه، با توجه به نظریات جدید علمی و نظریه نسبیت ، دیدگاه آنان قابل دفاع نخواهد بود .

مساله کثرت یا وحدت نفس انسانی از جمله مسائلی است که خاستگاه آن در آثار دو فیلسوف بزرگ یونان، افلاطون و ارسطو یافت می شود. افلاطون که با دو نگرش متفاوت به بررسی موضوع می پردازد در نهایت کثرت نفس را می پذیرد و ارسطو که قسمت پذیری و تکثر نفس را غیرمنطقی می بیند به دنبال نقد نظر افلاطون، سرانجام نظر خود را مبنی بر وحدت نفس اعلام می دارد. ارائه تقسیمی ثنائی از نحوه وجود نفس ناگزیر فلاسفه را به سمت پذیرش یک نظر و رد نظر مقابل سوق می دهد. بدین لحاظ دو فیلسوف مشائی عالم اسلام و مسیحیت یعنی ابن سینا و توماس آکوئینی به نظریه وحدت نفس متمایل می شوند با این تفاوت که موضع ابن سینا به دلیل ارائه نظریه ای به ظاهر متناقض نیازمند تحلیل است، تناقضی که ناشی از تاکید مکرر بر وحدت نفس انسانی از یک سو و اسناد افعال انسان به سه نفس از سوی دیگر است و با تحلیل دیدگاه او در دو مقام تعریف و تحقق (ماهیت و وجود) قابل رفع است؛ اما آکوئینی که با صراحت و حساسیت بیشتری نسبت به ابن سینا به بررسی مساله می پردازد، ضمن نقد آراء مخالف از جمله رای افلاطون، با ارائه ادله متعددی برتری نظر ارسطو بر افلاطون را مدلل می سازد.

ابن سینا فیلسوفی اثرگذار در فلسفه اسلامی است، قرن ها پس از او بسیاری از فیلسوفان مسلمان و حتی متکلمان خود را شارح اندیشه های او می دانستند. ابوعلی سینا برای اثبات معاد روشی کاملاً عقلی برمی گزیند و از راه اثبات تجرّد نفس، دلیلی بر بقای آن اقامه می کند. به عبارت دیگر، او برای اثبات معاد روحانی صرفأ به عقل استناد می کند و روش فلسفی را کاملاً ممکن می داند، اما برای اثبات معاد جسمانی به وحی استناد می جوید و کمیت عقل را در این میدان لنگ می داند. وی درکل پیرامون مباحث نفس و معاد از استدلال عقلی و فلسفی مدد می گیرد و جز در مواردی که مرتبط با معاد جسمانی است، به متون دینی استناد نمی کند. او به معاد روحانی و جسمانی اعتقاد دارد، ولی صرفأ به بررسی فلسفی معاد روحانی می پردازد و معاد جسمانی را به دین واگذار می کند، تصویری که او از معاد روحانی به دست می دهد، بر فیلسوفان پس از او بسیار اثرگذار بوده است. در این مقاله کوشیده شده-است دیدگاه ابن سینا پیرامون معاد مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

مسئله سعادت و رستگاري انسان از مهمترين دغدغه‌هاي ذهني بشر است. نظامهاي ديني و فكري مختلف با توجه به جهانبيني خاص خود، سعي كرده‌اند پاسخي شايسته به اين مسئله مهم بدهند. ابن سينا از جمله متفكراني است كه ديدگاهي بديع در اينباره دارد. در نوشتار حاضر كوشش بر تبيين اين مسئله است كه ديدگاه ابن سينا دربار‌ه رستگاري چيست و با كداميك از نظريه‌هاي نجات مطرح در الهيات امروزي قابل تطبيق است؟ پور سينا نجات انسان را در دستيابي به فضايل و احتراز از رذايل، كسب معرفت عقلي و رسيدن به كمال قوه عاقله، اتحاد با مجردات و فرمانبرداري از پيامبران و شرع مقدس ميداند. او قائل به نجات حداكثري است و اكثريت انسانها را شايسته ورود به بهشت و نجات از عذاب ميداند. با توجه به آراء ابن سينا، دين اسلام برگزيده‌ترين دين است اما پيروان ساير اديان نيز ميتوانند بر اساس معرفت عقلاني و تزكيه نفس به مراتبي از رستگاري نائل شوند؛ بدينسان ديدگاه وي درباره رستگاري به نظريه شمولگرايي نزديك ميشود اما برخلاف شمولگرايان كه دايره نجات انسان را به دين محدود ميكنند، ابن سينا نگاهي فرا ديني دارد و براي رستگاري سه ضلع ترسيم ميكند: عقل، اخلاق و دين.