آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

حدوث العالم، نوشته افضل‌الدين، عمر بن على بن غيلان بلخى، از دانشمندان اوايل قرن ششم هجرى است. اين كتاب، به زبان عربى و رد بر رساله‌اى از ابن سينا با نام «رسالة الحكومة فى ابطال حجج المثبتين للماضى مبدأ زمانيا» است و براى اثبات آغازدار بودن جهان و حوادث آن مى‌باشد. مؤلف، در مقدمه، مسئله حادث بودن جهان را يكى از اساسى‌ترين پايه‌هاى دين و شناخت آن را يكى از با اهميت‌ترين وظايف مسلمين دانسته است. وى، در بخش اول، به استدلال براى اثبات حادث بودن جهان و نقض كلام ابن سينا پرداخته است. او، نخست، اعتراضات ابن سينا را بر ادله حدوث جهان ذكر كرده و به يكايك آنها پاسخ داده و سپس خود، دليلى ديگر (غير از ادله‌اى كه مورد اعتراض ابن سينا واقع شده است)، بر اثبات حدوث جهان اقامه نموده است. وى، در بخش دوم، شبهاتى را كه باعث اعتقاد به قدم جهان شده، ذكر كرده و به تك تك آنها پاسخ داده است. به اعتقاد وى، همه شبهات مزبور مبتنى بر پنج اصل است كه سه‌تا از آنها على الاطلاق باطلند و عبارتند از: قدم زمان، قدم ماده و لازمه وجود خداى تعالى بودن وجود جهان و يكى از آنها، مطلقا حق است و عبارت است از: منزه بودن خداى تعالى از تغير و حلول حوادث در وى و يكى از آنها، بر اساس يك معنا باطل و بر پايه معنايى ديگر حق است و آن، عبارت است از: واحد بودن خدا از هر جهت كه اگر مراد از «هر جهت»، اين باشد كه او فقط ذات است و داراى علم و قدرت و هيچ صفت ديگرى نيست، اين، باطل است و اگر مقصود، اين باشد كه‌او شریک و مثل ندارد، اين، حق است؛ البته معتقدين به قدم جهان، به هر يك از دو اصل مزبور (اصلى كه مطلقا حق است و اصلى كه بنا بر يك معنا حق و بنا بر معنايى ديگر باطل است)، مقدمات باطلى را ضميمه كرده و به نتيجه باطلى رسيده‌اند.

کشور ایران از نظر تمدن مادی و معنوی بی‌گمان یکی از غنی‌ترین کشورهای دنیاست. مظاهر و نهادهای تمدن معنوی را می توان در معماری کشف شده جستجو کرد و تجلی تمدن‌های مادی در آثار و شخصیت‌های اندیشمند مشاهده می‌شود. یکی از این شخصیت‌های برجسته که سهم شایانی در این تمدن دارد، ابن سیناست، که یونسکو به مناسبت هزارمین سالگرد تولدش مدالی ضرب کرده است که در یک روی آن نوشته شده «ابن سینا (1037- 980)، یونسکو (1980)» و در پشت آن نیز عبارتی به عربی و لاتین از ابن سینا ثبت شده که معنایش چنین است : «در سلامت و بقای نوع بشر همکاری کنید». این توجه جهانی به خاطر اندیشه‌ها و میراث سترگ اوست که در این رساله گوشه‌هایی از آن را بازگو کرده‌ایم. بدیهی است که او در چندین زمینه صاحب نظر و اندیشه است. ولی تمرکز این رساله بر جنبه سیاسی این اندیشه‌ها بوده است. این متفکر از نظر سیاسی معتقد به این بود که اصلاح شهریاران مهمترین عمل سیاسی است. ولی در نظام اندیشگی او بیشتر اصلاح از پایین به بالا مورد توجه قرار می‌گیرد. از این رو برای تربیت جامعه از حوزه فردی شروع می‌کند و آنگاه به خانواده و اجتماع می رسد. به نظر ابن سینا فلسفه وجودی اولت و کار ویژه اش رساندن فرد و اجتماع به سعادت است. هم از این روی بخش عمده‌ای از اندیشه‌های او به بررسی رابطه سیاست و اخلاق مربوط می‌شد.

معاد جسمانی، از مطالب بحث برانگیز و حسّاسیت‌زا در طول تاریخ تفکّر فلسفی و کلامی در حوزۀ اندیشۀ اسلامی بوده است. ریشۀ نزاع و کشمکش‌ها به آن‌جا بر میگردد که متون دینی دربارۀ کیفیت، معاد دارای ظواهر متشابه است و ارجاع آنها به محکمات، به رسوخ در علم نیازمند است. بدون شک، رسوخ نسبی در علم، نیازمند آراسته بودن به مبادی عقلی مبتنی بر نظام و دستگاه متقن معرفت‌شناختی است، تا مانع آن شود که در تبیین کیفیت معاد جسمانی از جادۀ صواب به دامن مادّه‌گرایی و دنیاگروی، مسیر تغییر نکند. بدون این سرمایه، تعبّد به ظاهر مجمل نقلیات و چشم فروبستن از تحلیل و تبیین دربارۀ کیفیت معاد، سالمترین راه می‌باشد. بسیاری از کسانی که دربارۀ متون معاد، ظاهر نقل را گستاخانه حمل بر معاد جسمانی به معنای عنصر دنیوی کرده‌‌اند، در امر مبدأ چنین جسارتی را به خرج نداده و متون را بر غیر معنای لفظی آن حمل کرده‌اند. ابن‌سینا، آگاهانه درصدد است متون دینی را در نظریۀ معاد خود مدّ نظر داشته باشد. تفصیل نظریۀ خویش را در رسالۀ «اضحویه»، بدون پرده و با تحلیل وافی به نگارش سپرده است. در دو اثر دیگر خود، یعنی «النجات» و «الشفاء» عبارتی را عیناً تکرار کرده که دستاویز قائلان به معاد عنصری گشته و آن را هم مؤیّد خویش دانسته‌اند! هم روش معادپژوهی عقلی را به کلّی مسدود دانسته و به نقل و تعبّد محوّل کرده‌اند. برخی از تفکیکیان، مضاف بر این، بر همین شاخه با شعف به فلسفه‌‌‌‌ستیزی نیز پرداخته‌اند. دستیابی به نظر دقیق ابن‌سینا، ما را به آستانۀ فهم روشمند متون دینی، نزدیک و شبهۀ فلسفه‌ستیزان و استفاده‌های نابهنجار را خواهد زدود.

مسئله­ی علم باری­تعالی قبل و بعد الایجاد اشیاء یکى از عمیق ترین و غامض‏ترین مسائل فلسفى و کلامی در تاریخ تفکر اسلامی بوده است. شیخ الرئیس، علم باری­تعالی به ماسوی قبل و بعد الایجاد اشیاء را به واسطه­ی صور مرتسمه و علم حصولی می داند. علامه خفری با دقت نظر و ارائه دلایل متقن، با رد صور مرتسمه و با مطرح کردن علم کمالی اجمالی و تفصیلی، بیان می­کند که علم باری­تعالی عین ذات و ذات واجب به اعتبار ذاتش، منشأانکشاف تمامی موجودات بوده و عین آن چیزی است که در خارج ایجاد کرده است؛ پس تمامی ممکنات به اعتباری علم الهی و به اعتباری معلوم الهی­اند. خفری اعتقاد به صور مرتسمه را مستلزم محل واقع شدن، منفعل شدن و استکمال ذات به وسیله صور مرتسمه دانسته است. نگارنده معتقد است که صدرالدین شیرازی در مسئله­ی علم باری­تعالی قبل و بعد الایجاد اشیاء از آراء علامه خفری تاثیر پذیرفته است.

این‌که انسان فرهیخته چگونه انسانی است و با چه معیارها و ویژگی‌هایی می‌توان چنین انسانی را به عنوان محصول تعلیم و تربیت محک زد، همواره سوال اساسی برای فیلسوفان بوده است. فیلسوفان تربیتی نیز در پاسخ به این سوال گاه به طور مستقیم وگاه از طریق بیان انتظارات خود از محصول تعلیم و تربیت اظهار نظرکرده‌اند. هدف پژوهش حاضر، معرفی انسان فرهیخته از دیدگاه ابن‌سینا و نقد مبانی فلسفی آموزش‌وپرورش ایران دربارهی انسان فرهیخته از دیدگاه وی است. دراین پژوهش از روش فلسفی (بررسی تحلیلی، انتقادی و استنتاجی) به منظور پاسخ به سوالات پژوهش استفاده شده است. در پژوهش‌حاضر به منظور شناسایی تصویر انسان فرهیخته در نظام آموزش و پرورش‌کشور، سند تحول آموزش‌وپرورش به‌منزلهی مهم‌ترین سند معرف این نظام مورد توجه قرارگرفته است. مبانی فلسفی تربیت، ویژگی‌ها و مختصات هر دو دیدگاه درباره انسان فرهیخته به طورتفضیلی و در قالب عناوین متعدد مطرح گردیده و مورد نقد قرارگرفته است. یافته‌های به دست آمده نشان دادکه در حوزه هستی‌شناسی، ابن‌سینا مفهوم انسان فرهیخته را با مفاهیمی چون: خداوند به عنوان مبدأ خالق هستی، حاکمیت نظام علیت بر جهان هستی، غایتمندی در نظام هستی، اعتقاد به سلسله مراتبی بودن نظام هستی و پیدایی کثرت در عوامل هستی در یک مجموعه می‌نگرد؛ در قلمرو معرفت‌شناسی ابن‌سینا، انسان فرهیخته را در گسترهی هستی می‌نگرد: چنین انسانی در این قلمرو، به دنبال کسب معارف وعلوم است که او را به سعادت و نیکبختی برساند، از عقل، استدلال، شهود، عرفان و الهام به عنوان ابزارهای متنوع کسب معرفت بهره می‌برد. ابن‌سینا در حوزه ارزش‌شناسی، تصویری‌که از انسان فرهیخته ارائه می‌دهد شامل موجودی دارای جمیع‌صفات واوصاف واجب‌الوجود، موجودی دارای اراده واخلاق تغییرپذیر، ارزش‌های سلسله مراتبی و پذیرای زیبایی به عنوان امری عینی است. سرانجام در قلمرو انسان‌شناسی وی انسان فرهیخته را به‌منزلهی موجودی واجد اصالت روح، اجتماعی، متفاوت ازنظر برخورداری از عقل، برجستگی وجه عرفانی در رسیدن به کمال نهایی، تفوق لذایذ معنوی وعقلی بر لذایذ جسمانی و شهوی به تصویر می‌کشد. یافته‌های به دست آمده از مبانی فلسفی هستی‌شناسی انسان فرهیخته سند شامل مولفه‌های زیر می‌باشد: جوهر هستی در جهان خداوند است؛ هستی واقعیت دارد؛ خداوند مبدأ وغایت هستی است؛ خداوند خالق جهان و مالک، مدبر و رب حقیقی همه موجودات عالم است؛ هم مبدأ ومقصد جهان هستی خداوند است؛ فرد فرهیخته با این مسائل اصلی آشنا شده و در رفتار وکردار خود نیز عامل به این موارد است. مهم‌ترین مسائل اساسی مبانی معرفت‌شناسی شامل موارد زیر می‌باشد؛ انسان توانایی شناخت را دارد، معرفت انسان نسبی است، معیار اعتبار علم انسان، مطابقت با مراتب گوناگون واقعیت است. حواس، عقل، شهود، وحی و الهام به عنوان ابزارهای شناخت انسان هستند. عقل به عنوان مهم‌ترین ابزار شناخت انسان است، انسان در شناخت اشیاء و پدیده‌ها و جهان هستی با محدودیت‌هایی مواجه است. مبانی‌انسان‌شناسی انسان فرهیخته سند نیز شامل مولفه‌های زیر می‌باشد: انسان مخلوق خداوند، و موجودی مرکب از جسم و روح است. حقیقت انسان، روح او است. انسان مجموعه‌ای از استعدادها و توانایی‌ها است و به عنوان اشرف مخلوقات هستی از قدرت تفکر و تعقل برخورداراست. او موجود برگزیده خداوند است؛ موجودی اجتماعی است؛ دارای اراده و اختیار بوده و در مقابل کارهایش مسئول است. همچنین عمده‌ترین مباحث اساسی مبانی ارزش‌شناسی انسان فرهیخته سند شامل مولفه‌های زیر می‌باشد: قرآن، مبانی دین اسلام وآموزه‌های ائمه‌اطهار (ع)، قانون اساسی، سند چشم‌انداز، رهنمودها و دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری در تربیت چنین انسانی به عنوان منبع تعیین ارزش‌ها می‌باشد. ارزش‌ها ثابت، مطلق و غیروابسته به افراد هستند؛ دارای سلسله مراتب هستند؛ آن‌چه که اهمیت بیشتری دارد، ارزش‌های معنوی است. مقولات ارزشی نظیر؛ تولّی و تبرّی، امر به معروف و نهی از منکر، اعتدال، عدالت، رأفت، احسان، گذشت و بخشش، توجه به هنر و زیباشناسی در تربیت انسان فرهیخته مورد توجه بوده است. نتایج بررسی نشان دادکه مبانی فلسفی تربیت در هر دو دیدگاه در بستر دینی؛ یعنی اسلام شکل گرفته است، در نتیجه در هر دو دیدگاه، بنیان‌های نظری در تربیت انسان فرهیخته آموزه‌های دینی و قرآنی بود. بررسی مبانی فلسفی تربیت نشان دادکه تصویرانسان فرهیخته را نمی‌توان تنها ذیل مبحث مبانی انسان‌شناسی مشاهده کرد. این تصویر در سند در لابه لای مباحث حوزه‌های هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و ارزش‌شناسی قابل بازیابی است. از نقاط مشترک هر دو دیدگاه این است که، هدف غائی از تربیت انسان فرهیخته، رسیدن به قرب الهی است و بر تربیت فردی دیندار، با ایمان، با اخلاق و درستکار، معتقد به قرآن وآموزهای دینی و سنت رسول اکرم (ص) تأکید شده است. در نظام تربیت سینوی، رشد و توسعه ذوق و رفتارهای هنری، توجه به نیازهای اجتماعی، بالابردن شناخت و آگاهی افراد تربیت یافته در ارتباط با ارزش و قداست کار و معاش حلال، موردتأکید جدی قرارگرفته است. همچنین نتایج پژوهش نشان دادکه انسان فرهیخته سینوی در ویژگی‌ها و مختصاتی نظیر: داشتن نگرش غیر ابزاری به دانش، حرفه‌گرایی و فراگیری شغل، ابعاد تربیت، مراحل تربیت، دانش و معلومات، عقلانیت، تفکر انتقادی، جامعیت ویکپارچگی متمایز از انسان فرهیخته سند آموزش وپرورش است. در نظام تربیتی سینوی تربیت عرفانی (کشف و شهود) نقش برجسته‌ای دارد. در تربیت انسان فرهیخته سینوی اهداف واسطه‌ای به وضوح مشخص و قابل تحقق است. نقد انسان فرهیخته سند آموزش‌وپرورش ایران بر اساس آرای ابن‌سینا نشان دادکه معیارها، شاخص‌ها و ویژگی‌های بیان شده با توجه به شرایط و مقتضیات زمان در جایگاه متفاوتی با نظر ابن‌سینا قرار دارد. ریشه اصلی این تفاوت به نوع نگاه ابن‌سینا به هستی، ماهیت انسان، رابطه انسان با خدا باز می‌گردد. از دیگر تفاوت آن‌ها این است که ابن‌سینا به انسان بیشتر از زاویه عقل می‌نگریسته وگوهر انسان را همان عقل او می‌دانسته‌اند، در نتیجه انسان تربیت یافته در نظام تربیتی سینوی عقل‌گرا و انسان فرهیخته سند واقع‌گرا می‌باشد. درنظام تربیت سینوی اهداف: زیستی- جسمانی، اعتقادی- اخلاقی، فرهنگی- هنری (موسیقی و ادبیات عرفانی)، عقلانی، اقتصادی و اجتماعی به عنوان اهداف واسطه‌ای (میانی) در تربیت انسان فرهیخته مورد توجه قرارگرفته است. در سند ساحت‌های شش‌گانهی: اعتقادی، عبادی و اخلاقی، اجتماعی وسیاسی، زیستی و بدنی، زیباشناختی و هنری، اقتصادی و حرفه‌ای و علمی و فن‌آوری جهت رسیدن به حیات طیبه به عنوان اهداف میانی درنظرگرفته شده است. در هر دو دیدگاه اهداف اعتقادی، عبادی و اخلاقی، اجتماعی، زیستی و جسمانی و هنری مورد توجه بوده است. در نظام تربیت سینوی تربیت حرفه‌ای، هنری و زیباشناختی وعقلانی از ویژگی‌های برجسته و مثبت آن است. و در سندآموزش وپرورش با توجه شرایط و مقتضیات زمانی و نیازمندی‌های جامعه کنونی تربیت در بعد علمی و فن‌آوری انسان فرهیخته از نکات مثبت و برجسته آن است. با توجه به ارزش دیدگاه ابن‌سینا دربارهی انسان فرهیخته و امکان به‌کارگیری آرای او در باب تربیت انسان فرهیخته درآموزش و پرورش ایران، ضروری است که در بازنگری مبانی نظری سند آموزش‌وپرورش آرای ابن‌سینا مورد توجه جدی قرار گیرد.

رسالۀ اَضحویّۀ ابن‌سینا در‌بر‌دارندۀ دیدگاه هرمنوتیکیِ خاصّی در باب گزاره‌های اعتقادی قرآن و روایات است. وی در این رسالهآورده است که این گزاره‌ها را عموماً باید به معنای حقیقی گرفت نه به معنای مَجازی، امّا ظاهر این گزاره‌ها برای رسیدن به اعتقادات واقعی برای خواصّ حجّت نیست، زیرا دست شرع از آشکار ساختن حقایق اعتقادی برای عموم بسته است. این مقاله به گزارش، تحلیل و نقد این دیدگاه که به یک معنا چالشی بزرگ در برابر امکان تولید علم دینی نیز هست، اختصاص دارد. دیدگاه یادشده که دستاویزِ مخالفان ابن‌سینا هم قرار گرفته است، افزون بر اشکالاتی که خود بدان‌ها مبتلاست؛ با دیگر آرای ابن‌سینا نیز سازگار نیست و او در آثار بعدی خود بر آن پایدار نمانده است.