آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بحث قلمرو دین یکی از مباحث مهمی است که در طول سالیان متمادی، مورد بحث دانشمندان بوده است. در کشور ما نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این بحث کاربرد بیشتری پیدا کرد. اصل و چگونگی حکومت‌دینی و اسلامی‌سازی علوم دو نمونه از مواردی است که مبنای آن در قلمرو دین مشخص می‌شود. دو اندیشمند معاصر که در این زمینه تلاش علمی و عملی فراوانی داشته‌اند، آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مصباح یزدی هستند. از همین رو با نگاه توصیفی، تحلیلی و انتقادی این دو دیدگاه را بررسی می کنیم. در تقریر رایج از آیت الله جوادی، همه علوم در «قلمرو دین» جای می‌گیرند. همه علوم را به شرط علم بودن(نه صرف فرضیه یا گمان)، یا استنباط از متون دینی و اسلامی دانسته است. در برخی موارد حجیت علوم و مبتنی بودن بر فلسفه اسلامی را، دلیلی بر دینی بودن این علوم می‌دانند. به نظر نگارنده، تقریر رایج، به دلیل استنادات ناقص، نادیده گرفتن برخی عبارت‌های دیگر، عدم دقت در عبارات، عدم تفکیک مقام بحث، مقدم کردن مباحث علم دینی بر تعریف دین و عدم توجه به مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختیِ آیت‌الله جوادی، تقریر صحیحی نیست. با بررسی جامع و منظومه‌وارِ این دیدگاه، به این نتیجه رسیده‌ایم که قلمرو دین، محدود به اموری است که مربوط به سعادت انسان است. تعریف ایشان از دین و مبانی ایشان چنین نتیجه ای را تایید می‌کند. مباحثی که ایشان در علم دینی مطرح کرده‌اند نیز با این نتیجه قابل جمع است؛ درنتیجه تقریری که از دیدگاه ایشان در این پایان نامه مطرح شده است، با تقریر رایج متفاوت است. آیت‌الله مصباح نیز قلمرو دین را محدود به اموری می‌دانند که مربوط به سعادت انسان است. برخی از اشکالات در دیدگاه ایشان قابل پاسخگویی است. اشکالاتی مانند محدود شدن دین در گزاره‌های دستوری، سکولار شدن دین، خروج بسیاری از گزاره‌های متون دینی از قلمرو دین، تشخیص ندادن گزاره‌هایی که مربوط به سعادت انسان است، حق نداشتن دین در ورود به گزاره‌های ارزشی و انحصار قلمرو دین به روش نقلی. برخی اشکالات دیگر از نظر نگارنده بر دیدگاه ایشان وارد است. مانند مطلوب نبودن تعریف دین حق با نگاه برون دینی و مبهم بودن معنای «تأثیر مستقیم در سعادت» در تعریف دین. چگونه می‌توان «تاثیر مستقیم» را از «تاثیر غیر مستقیم» شناخت؟ همه این اشکالات غیر از اشکال انحصار در روش، در دیدگاه آیت‌الله جوادی(با تقریری که در این پایان‌نامه مطرح شده است) نیز وجود دارد. برای اسلامی سازی باید مبانی علوم انسانی اسلامی را تولید کرد، علوم موجود را شناخت و به نقد آن علومی که مرتبط با قلمرو دین هستند پرداخت.

در نظام اعتقادي شيعه «علم امام» از ويژگي‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زيرساختي و بنيادي بر ديگر ويژگي‌هاي امامت، مانند نصب الهي و عصمت دارد و ازجمله امتيازاتي است که امامت با آن مورد سنجيده مي‌شود. شيعيان از بدو پيدايش مسئله امامت تاکنون به علم امام نظر ويژه داشته‌اند و با رويکردهاي گوناگون درباره کمّ‌ وکيف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصيت‌های کلامي معاصر علامه مصباح يزدي است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفي قابل‌توجهي به‌ يادگار گذاشته و آراء کلامي او مدنظر ويژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. اين جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کمّ ‌وکيف علم امام را که اخيراً به يکي از آموزه‌هاي اعتقادي چالش‌برانگيز روز تبديل شده است با توجه به آثار به ‌يادگار مانده از ايشان مطالعه و بررسي کند تا کمّيت وکيفيت علم امام که براساس بيان ايشان علاوه بر استدلالات عقلي با روايات نيز همخواني دارد به‌طور ويژه نمايان گردد و از اين رهگذر، رويکرد کلامي ايشان و پاسخ به بعضي از شبهات مربوط به علم امام نيز به اجمال مطمع‌نظر قرار گيرد.

اصلاح اخلاق، اعم اکتساب فضایل اخلاقی و زدودن رذائل اخلاقی است. برای تحقق اصلاح اخلاق، عوامل درونی و عوامل بیرون از نفس انسان مؤثرند. از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی راهکار درونی اصلاح اخلاق چیست؟ یعنی فارق از عوامل بیرونی، ایشان چه عامل یا عوامل درونی را برای اصلاح اخلاق ارائه می‌نمایند؟ در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی آثار آیت الله‌مصباح یزدی بررسی شده و راهکار درونی اصلاح اخلاق از آن استخراج شده است. فرآیند اصلاح اخلاق در یک تشبیه، مانند تحقق یک فعل بسیط است. مراحل تحقق فعل بسیط اختیاری عبارت است از بینش، گرایش و اراده انجام عمل. اصلاح اخلاق نیز مراحل فوق را دارد. در ضمن به یک مرحله مقدماتی به نام یقظه هم نیازمند است. مرحله بینش متشکل از بینش نسبت به متعلقات ایمان، رابطه خود با خدا، هدف، فواید تزکیه، رذایل و فضایل و همچنین نسبت به تکالیف الهی است. این بینش‌ها، گرایش به هدف و گرایش به فعل را ایجاد خواهد کرد. تحقق این گرایش‌ها، مسبب اراده و در نتیجه اعمال مورد نیاز جهت اصلاح اخلاق می‌شود. این اعمال عبارتند از اعمال عمومی جهت اصلاح اخلاق، و اعمال اختصاصی ویژه هر یک از فضایل یا رذایل.

سلوک، حرکت انسان براي رسيدن به خداست و حاصلِ رفتارها و ملکات نفس مي‌باشد. علم اخلاق در تلقي آيت‌الله مصباح، به رفتارهاي ارادي و صفات اکتسابي انسان به‌اعتبار ميزان قرب و بُعد آنها نسبت‌به خداي متعال مي‌پردازد. عرفان عملي علم منازل و مقامات نفس براي رسيدن به فناست. پس اخلاق اسلامي و عرفان عملي، در هدف تقارب دارند؛ اما تحليل نحوة سلوک براي رسيدن به هدف، در اين دو علم متفاوت است. ازاين‌رو سلوک در اخلاق و عرفان عملي نيازمند مقايسه است و مسئلة اصلي اين مقاله را تشکيل مي‌دهد. اين نوشتار ويژگي‌هاي اخلاق و عرفان عملي را توصيف مي‌كند و با روش مقايسه‌اي به تحليل جايگاه سلوک در آنها مي‌پردازد. برخي از مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش عبارت‌اند از: 1. علم اخلاق در موضوع و مسائل، گسترده‌تر از عرفان عملي، و در هدف مساوي با آن است؛ 2. حقيقت سلوک در عرفان عملي از ابتدا کاملاً هويداست؛ اما در اخلاق، سلوک به‌تدريج جايگاه خود را به دست مي‌آورد؛ 3. سلوک در نظرية اخلاقي آيت‌الله مصباح با سلوک عرفاني مشابهت زيادي يافته است.

پاسخ‌گويي به شبهات اعتقادي و دفاع از کيان فکريِ اسلام، همواره کانون توجه انديشمندان اسلامي بوده است. آيت‌الله مصباح که از فيلسوفان و متکلمان برجستة دوران معاصر جهان اسلام است داراي روشي بديع و کارآمد در مواجهه با شبهات ديني و اعتقادي است. در اين مقاله با روشي توصيفي ـ تحليلي به بررسي روش‌شناسي آيت‌الله مصباح در پاسخ به شبهات اعتقادي مي‌پردازيم. بدين منظور، پس از معناشناسي شبهه و تبيين اهميت پاسخ به شبهات، به تحليل مراحل هفتگانة آن پرداخته و روش مورد بحث را بر مسئلة حقوق زن تطبيق مي‌کنيم. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که با گذر از مراحل فهم شبهه با قطع‌نظر از حب و بغض، تقرير و تحليل دقيق شبهه، تبارشناسي شبهات، توجه به منشأ و علل پيدايش شبهه، توجه به پيامدهاي شبهه، نقد ادله و مدعا و تبديل تهديد به فرصت، مي‌توان از ظرفيت عقلانيت فکر شيعي در رويارويي با شبهات، بيشترين بهره را برد و به درک عميق‌تر لايه‌هاي ژرف معارف اسلامي دست يافت.

از جمله مباحث مربوط به اسلامي‌سازي علوم، تأثير بحث قلمرو دين بر چگونگي اسلامي‌سازي علوم است. نظر به تفاوت ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي و آيت‌الله مصباح يزدي دربارة گسترة دين، اين مقاله، به دنبال مقايسة تأثير عملي اين اختلاف‌نظر، بر فرايند اسلامي‌سازي علوم است. اين مقاله با رويكرد تحليلي و واكاوي اسنادي به بررسي موضوع در سه مقام انتخاب مسئله، فرضيه‌يابي و داوري مي‌پردازد. نتيجة‌ پژوهش حاكي از آن است که در فرايند اسلامي‌سازي، طبق هر دو مبنا، بايد از طريق ادلة عقلي، نقلي و تجربي، مسائل و مبادي علوم را اثبات يا نقد کرد. اما بر‌خلاف ديدگاه آيت‌الله جوادي، از نگاه آيت‌الله مصباح، برخي از اين موارد، با اينكه بايد مورد استفاده قرار گيرند، اما ديني نيستند.

در اسلامی‌سازی علوم، رویکردهای گوناگونی مطرح است. برخی رویکرد حداقلی، برخی میانی و برخی نیز حداکثری است. لازمه برخی از این رویکردها، پالایش و تهذیب علوم موجود و حفظ هویت آن علم است. لازمه برخی دیگر، تأسیس علم جدید است. رویکرد تأسیسی، رویکردی است که در علم دینی اصالت را به معارف و آموزه‌های نقلی و پشتوانه‌های متافیزیکی در تولید علم دینی می‌دهد و یا بر توجه توأمان به روش‌های مختلف در کسب معرفت تأکید دارند. در تأسیس علم جدید، توجه جدی به مبانی و جهان‌بینی اسلامی و اصلاح آن بر اساس جهان‌بینی اسلامی ضروری است. افزون بر این، علم جدید باید از منابع معرفتی و روش متنوعی بهره‌مند باشد. نقد عالمانه علوم موجود و تحول در روش علمی از لوازم تولید علم جدید دینی است که از آن به رویکرد «تأسیسی» یاد می‌شود. استادان ارجمند، حضرات آیات جوادی و مصباح در تفسیر علم دینی، رویکرد تأسیسی و فرامبناگرایی را پذیرفته‌اند.

در قالب پی دی اف

مبناگرایان، باورها را به دو دستۀ پایه و غیرپایه تقسیم می‏کنند و باور پایه را باوری می‏دانند که برای توجیه آن نیازی به باور دیگر نیست. در میان باورهای پایه، باورهای وجدانی جایگاه بسیار محکمی دارند و یکی از مبانی معتبر معرفت شناخته شده­اند. در حالی که عقل­گرایان حداکثری مثل دکارت، باورهای وجدانی را خطاناپذیر می­دانند، عقل­گرایان معتدل مانند لارنس بونجور، امکان وقوع خطا را در وجدانیات می­پذیرند. بونجور در تبیین چگونگی توجیه باورهای وجدانی، نظریه «آگاهی سازنده» را ارائه می­کند. آگاهی سازنده از نظر او، حالتی غیرمفهومی­ است که با فرایند توصیفی به باور وجدانی تبدیل می­شود. در میان فیلسوفان مسلمان معاصر، آیت‏الله مصباح یزدی توجیه باورهای وجدانی را به دلیل انتساب مستقیم آنها به علم، حضوری می­داند و به خطاناپذیری آنها معتقد است. این نوشتار با رویکردی تحلیلی سعی دارد تا دیدگاه آیت‏الله مصباح یزدی، از مبناگرایان مسلمان و بونجور، از مبناگرایان غربی را دربارۀ خطاپذیری یا خطاناپذیری وجدانیات تبیین کند و از این راه بر اساس فلسفۀ اسلامی، ایرادهای عمده­ای را که در میان فلاسفۀ غرب بر خطاپذیری باورهای وجدانی مطرح شده است، پاسخ دهد.