آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فهم اجتماعی نصوص از دیدگاه شهید صدر، نظریه‌ای فقهی-سیاسی است که ساحت‌های مختلف زندگی سیاسی-اجتماعی و اقتصادی فرد مسلمان را دربرگرفته است و او به‌دنبال فهم نصوص شرعی، با تکیه بر ظهورات غیرلفظی است. وی ذهنیت هماهنگ، بر پایه ارتکازات عمومی میان خردمندان از افراد نوع خویش را در فرایند فهم دلیل وارد و پس از فهم لفظی و تعیین دلالت‌های وضعی و سیاقی نصوص، دریافت اجتماعی را بر آن حاکم ساخته و مفهوم غایی نص را در بستر ارتکاز اجتماعی مشترک موجود، که متناسب با مناسبت حکم و موضوع است، ارائه کرده است. با پذیرفتن این نظریه می‌توان مراد شارع در حوزه تکالیف فردی و موقعیت خاص راویان را بدون وارد شدن به ورطۀ قیاس، با استناد به قرینه ارتکاز و فهم اجتماعی، به گستره نظریه‌ای فقهی سیاسی تبدیل کرد. پژوهش حاضر با کاربست روش تحلیل اسنادی، چارچوب نظری خاص خود را برای تقریر اندیشه فقهی سیاسی شهید صدر معرفی کرده است.

باور به الهی بودن چیستی و ماهیت وحی، یکی از مباحث مهم دین‌شناسی است. الهی بودن یا بشری بودن الفاظ و محتوای قرآن کریم از روز نخست نزول، مورد هجمه قرار گرفته است و امروز نیز این مسیر توسط دگراندیشان مسلمان و غیر مسلمان ادامه یافته است. شهید صدر از برجسته‌ترین متفکران است که با کمک علم اجمالی و نظریه احتمال توانست یقینی بودن استقراء را به اثبات برساند. نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این روش نوپدید در الهی بودن قرآن پرداخته است و توانست با پیمودن پنج گام «مشاهده حسی و تجربی پدیده‌ها»، «ارائه فرضیه»، «راستی آزمایی فرضیه»، «نتیجه‌گیری غیر یقینی» و «نسبت سنجی و یقینی شدن استقرا» با استفاده از نظریه احتمال و شواهد پنج‌گانه«درس نیاموختگی پیامبر»، «انتخاب بهترین شخصیت برای پیامبری»، «تفاوت قرآن با کلام رسول اکرم»، «عدم اختلاف در قرآن» و «تحدّی»، الهی بودن قرآن را موجه و یقین‌آور ارزیابی نماید.

از جمله محورهای مناقشه بین اخباریان و اصولیان در موضوع حجیت قرآن کریم، آیات متشابه است؛ به اذعان اخباریان، غیر از محکمات که تنها شامل آیات صریح‌الدلاله می‏گردد سائر گونه‏های دلالت آیات و از جمله ظواهر، مندرج در مفهوم مشتابه‌اند و یا حداقل احتمال آن منتفی نیست. بنابراین، عمل به ظواهر، یا عمل به متشابه است که به‌تصریح خود قرآن کریم ممنوع است و یا اندراج آن محتمل بوده و در نتیجه، حجیت آن مشکوک است. اکثر اصولیان در مسألۀ حجیت ظواهر به این مناقشه ورود کرده و از ادعای اخباریان، پاسخ داده‌اند؛ از منظر اصولیان، عدم صدق متشابه بر ظاهر، واضح است و ازاین‏رو، ظواهر قرآن کریم، متشابه نیستند و عمل بدان‏ها مانند عمل به دیگر ظواهر خواهد بود. از میان اصولیان معاصر، شهید صدر تلاش نموده به تفصیل بیشتر پاسخ اخباریان را بدهد و از زوایایی جدید به این مسأله نگاه کند. به اعتقاد ایشان، اصولیان در مقام پاسخ از روش عرفی فاصله گرفته و خود را به زحمت انداخته‌اند و نیز از این‌که تشابه مورد ادعا در استدلال، تشابه مصداقی است، تا حدودی غفلت شده است. هم‏چنین، اخباریان برخلاف مشی و منش خویش تفسیر روایی آیه را رها کرده و به سبک اصولی استدلال نموده‌اند؛ با این‌که مطابق برخی روایات، آیه درصدد بیان تیپ‏بندی اشخاص عصر نزول است نه تقسیم‏بندی آیات و نیز در ادعای این‌که قرآن برای غیرمعصوم قابل فهم نیست، تحت تأثیر جریان باطنی‏گرا و اهل غلو، قرار گرفته‌اند.

تفسیر موضوعی، به عنوان راهکار پیشنهادی شهید صدر برای مواجهۀ فعال با قرآن و کشف نظریۀ آن دربارۀ موضوعات و مسائل مختلف، مراحل مختلفی دارد که محور اصلی آن، استنطاق از قرآن است. به رغم مقبولیت گستردۀ این راهکار نزد قرآن پژوهان معاصر و تولید آثار فراوانی با رویکرد تفسیری، پاره ای از کمبودها در آن وجود دارد که «قرآنی بودن نتیجۀ تلاش پژوهشگر» را زیر سؤال می‌برد. با وجود تلاش ‏های برخی از صاحب نظران برای اصلاح و تکمیل این رویکرد؛ به‏ دلیل عدم تمرکز بر نقاط کانونی در چالش‏ های تفسیر موضوعی، خوانش ‏های انتقادی نسبت به فرایند استنطاق و نیز فرایندهای پیشنهادی برای تحقق نظریه‏ پردازی قرآنی، توفیق کامل نیافته است. این مقاله با بهره‏ گیری از روش‏های توصیف، تحلیل و استنتاج، به این امر می ‏پردازد که انفعال در برابر موضوع و مسئله، فقدان طرحی جامع برای مراجعه به همۀ قرآن و عدم تبیین جایگاه عترت در فهم قرآن، سه آسیب کلیدی هستند که برای رفع این آسیب‏ ها لازم است اولاً پیش از ورود به تفسیر، پارادایم موضوع و مسئله به قرآن عرضه شود؛ ثانیاً با عدم اکتفا به بررسی کلیدواژه‏ها و فرمول‏ها، دلالت‏ یابی جامع قرآنی با مطالعه و استنتاج از همۀ آیات قرآن صورت گیرد؛ ثالثاً در مقام فهم ابتدایی آیات و نیز تکمیل و توسعۀ مفاهیم حاصل از مطالعۀ قرآنی و شناخت ابعاد عملی مربوطه به روایات مراجعه شود.

شهید صدر بی‌تردید از پیشگامان نظریه‌پردازی قرآنی در دوره معاصر است. او دستیابی به نظریات قرآن را مستلزم استنطاق کلام الهی می‌داند. تعبیر «استنطاق» هرچند خاستگاهی روایی دارد و همواره در ادبیات دینی مورد استفاده اندیشوران بوده است، اما در اندیشه شهید صدر اصطلاحی خاص و مفهومی کلیدی است که نظریه‌پردازی قرآنی براساس آن صورت می‌گیرد. نظر به اهمیت این مفهوم در شناخت دیدگاه شهید صدر نسبت به نظریه‌پردازی قرآنی، پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به تبیین مؤلفه‌های مفهومی «استنطاق قرآن» در اندیشه او پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد استنطاق قرآن از نظر شهید صدر به لحاظ هدف، موضوع و روش، مقوله‌ای متفاوت از تفسیر و تأویل قرآن است و محصول آن در حوزۀ مدلول‌های اشاری کلام الهی قرار می‌گیرد. همچنین این مفهوم متوقف بر مؤلفه‌هایی چون پرسشگری، تطبیق، تاریخ‌مندی، پایان‌ناپذیری، دوسویگی، شعورمندی، قضاوت‌گری و وحدت متن و مفسّر است که توجه به ماهیت، نقش و نسبت‌های‌ آنها، ابعاد پنهان دیدگاه شهید صدر در نظریه‌پردازی قرآنی را روشن کرده و امکان طراحی مدل نظریه‌پردازی قرآن براساس دیدگاه‌های او را فراهم می‌آورد.

در کتاب پیشرو «علوم قرآن» شهید سید محمد باقر الصدر (قدس سرہ)سعی بلیغی برای معرفی کاملتر قرآن و ابراز اھمیت آن نموده است. همچنین به نقش قرآن در اصلاح انسان و روش بهرہ مندی بهتر از قرآن پرداخته است. نسبت به امر اول به بررسی نام های مختلف قرآن وعلوم وابسته به آن پرداخته و با ذکر آیات و روایات به اهمیت تامل و تفکر در قرآن بر کلام الهی و وحیانی بودن قرآن تاکید نموده است. پس از آن اعتراضات مستشرقین را به صورت مدلل ردّ نموده و با ذکر نمونه های از اعجاز قرآن واضح نموده که این کتاب الهی است وبالاتر از کلام بشر می باشد تا قاری قرآن با این حقیقت آشنا شده واهمیتش برایش روشن گردد و در سایه آن با ایمانی راسخ و اعتمادی کامل آن را در زندگی خود اسوه قرار دهد. در مرحله دوم مصنف به منظور ایجاد اطمینان در خواننده نقش کلیدی قرآن را روشن نمودہ وتغییراتی را که با کاشت بذر توحید در دل مسلمانان باعث بنیانگذاری تمدن بزرگ اسلامی در مدت کوتاه شد، بیان داشته در حالی که دنیای غرب با وجود تمام پیشرفت های فرهنگی خود در تجربه ای مساوی شکست خورده است. همچنین مصنف روش فهم قرآن و استفاده بهتر از آموزه های آن را ارائه نموده و بدین جهت تفسیر و تاویل و موارد کاربرد آن را بیان داشته است، نیز شرایط لازم یک مفسر را مورد بررسی قرار داده تا بدین وسیله بتوان آموزه ها و تعالیم قرآنی را به روشی منطقی و آسان بفهمد.

بررسی حکم عقل در خصوص شک در تکلیف الزام اور از سوی خداوند، یکی از موارد مهم در فقه اسلامی است. در این خصوص نظر رایج بین اصولیان قایل شدن به برایت عقلی به استناد قاعده قبح عقاب بلابیان می باشد. با این وجود، شهید ایت ال... صدر ( ره)، مخالف قاعده فوق و قائل به لزوم احتیاط می باشند، دیدگاه شهید صدر تحت عنوان نظریه حق الطاعه مورد توجه و نقد دانشمندان قرار گرفته است. در این تحقیق با روش کتابخانه ای برانیم تا به بیان دیدگاه شهیدصدر، نقدهای پیرامون ان از جمله نقد ایت ال... املی لاریجانی، ایت ال... فاضل لنکرانی و وحید بهبهانی و پاسخ های مطرح شده، بپردازیم.