تحلیل انتقادی خوانش نومعتزلیان جهان عرب از میراث عرفان اسلامی با تأکید بر جابری، حنفی، ابوزید | کتابخانه مجازی الفبا

فهرست چکیده أ‌ مقدمه 1 الف: طرح کلی رساله 4 بیان مسئله 4 سؤالات اصلی و فرعی 6 پیشینه 6 چارچوب نظری 9 روش تحقیق این رساله 13 اهداف 13 نوآوری 14 ضرورت انجام تحقیق 14 ب: مفهوم شناسی 14 سنت 14 تجدد 15 چالش سنت و تجدد 15 جریان تجدد دینی روشنفکران اسلامی 16 عرفان یا تصوف 17 جریانشناسی 18 تعریف جریان شناسی 18 عرفان عملی 18 عرفان نظری 19 مقام فنا و مقام بقاء بعد الفناء 20 ج: معرفی اجمالی سه اندیشمند مطرح اعتزال نو 21 عابد الجابری 21 حسن حنفی 22 نصر حامد ابوزید 23 نومعتزلی بودن سه اندیشمند مورد بحث این رساله 24 ادبیات نظری تحقیق 26 نگرشی به جریان اعتزال نو 27 1-معرفی اجمالی مکتب معتزله 27 2-شکلگیری اعتزال نوین 28 3-آراء و ویژگی کلی اندیشه نومعزلیان 29 4-خوانش اعتزال نو از میراث عرفان اسلامی 31 فصل سوم: 34 تحلیل انتقادی خوانش جابری از میراث عرفان اسلامی 34 نگاهی به پروژه جابری 35 تبیین اجمالی مبانی معرفتی عابد الجابری در پروژه نقد عقل عربی 37 گفتار اول: جریانشناسی تاریخی تصوف 38 جابری و جریانشناسی عقل عربی 39 معرفی عصر تدوین: تفکیک معقول و لامعقول دینی(عقل مستقیل)از دیدگاه جابری 39 مسیر ورود عرفان وارداتی به اسلام: مکتب حرّان 40 الف: مسیر اول عرفان وارداتی در اسلام: فلسفه و تصوف در مشرق 41 ب: مسیر دوم عرفان وارداتی در اسلام: فلسفه و تصوف در اندلس 42 تفاوت دو مسیر عرفان وارداتی: 44 ظهور میراث صوفی فارسی پیش از اسلام در عصر اموی 45 یکی از نشانههای وارداتی بودن تصوف، ظهور زهد در فرهنگ عربی اسلامی از مناطق فارس است. 45 در اینجا به بیان خلاصهای از گفتار اول میپردازیم: 48 نقد 49 الف: نقد مبنایی 49 1-بنیاد معارف اسلامی برخاسته از عصر تدوین است. 49 ب: مغالطهها 50 1-نفوذ مرکز صائبی حران ومترجمان آن در عصر تدوین و تحریف معارف اسلامی 50 2-نقد وارداتی بودن عرفان 51 ج: تناقضات نظری 56 آیا در اندیشه جابری، تضاد نظامهای معرفتی، به معنای تضاد نظام فکری اندیشمندان است؟ 56 د: نقدهای مبتنی بر سوء فهم(نقصانهای شناختی) 57 1-نقد خوانش جابری از ابن حزم، ابن باجه، ابن طفیل و ابن رشد 57 2- زهد نمونهای از عرفان وارداتی 60 گفتار دوم: رویکرد و روش عرفان اسلامی از دیدگاه جابری 61 الف: رویکرد عرفان اسلامی از نگاه جابری 62 معنای عرفان از نگاه جابری 62 دو بعد مختلف عرفان از دیدگاه جابری 63 الف: تصوف نظری 64 1-اصول تصوف پیش از اسلام(هرمسیه) از نگاه جابری 64 رؤیای هرمسیه در مورد مبدأ و معاد: 66 شباهت عرفان اسلامی با نحلههای عرفانی پیش از اسلام 66 2-اصول تصوف در اسلام از نگاه جابری 67 دو نقطه شروع اندیشه متصوفه:اندیشه هرمسی عدم امکان توصیف خداوند و اندیشه اتصال به خداوند 67 2-1: دوگانه هرمسی ظاهر و باطن 68 برتری حقیقت بر ظاهر و بنای ظاهر بر شرک خفی نزد علمای صوفیه 68 دیدگاه افسانهای عرفان نظری نسبت به عالم از نگاه جابری 69 برتری علم باطنی امت آخرالزمان بر امت صدر اسلام، ادعایی نادرست از دیدگاه جابری 69 2-1-1. تأویل و استفاده ابزاری شیعه برای اثبات حقانیت خود 71 2-1-2. تفاوت شطح با تأویل از نگاه جابری 71 2-2. نزد شیعه و متصوفه، ولایت اصل و نبوت فرع آناست 72 2-2-1. عرفان شیعی: امام، محور است. 72 2-2-2. عرفان صوفی: ولایت محور است. 73 لازمه برتری کارکردی انبیاء بر اولیاء: نبوت فطری و نبوت اکتسابی 74 دیدگاه ابن عربی در نبوت تشریعی و نبوت عام و سازمانیکردن آن 75 ب: بعد معرفتی عرفان عملی 77 دیدگاه افسانهای عرفان عملی نسبت به عالم از نگاه جابری 77 اخلاق فناء منجر به فناء اخلاق میگردد 78 اصول اخلاق فناء 78 معنای فناء و انواع آن 79 تلازم اخلاق فناء با اسقاط تکالیف شریعت 80 ابن عربی و اسقاط تکالیف شرعیه 81 زهد نمونه عرفان وارداتی 82 همراه بودن شطح با ادعای حلول یا اتحاد با خداوند 83 جمع بندی 83 نقد 87 الف: نقدهای مبنایی 87 1- از نگاه جابری، معرفت برخاسته از فرهنگ است. 87 2-ابتنای عقل عربی بر پایه اخلاق: 89 ب: مغالطهها 89 1-نقد اتهام هرمسگرایی به عرفان اسلامی 89 2-در فلسفه هرمسی خدا و انسان هردو به صورت واحدی هستند. 91 3-جایگاه حقیقت در نزد متصوفه و شیعه برتر از جایگاه شریعت و ظاهر است. 94 4-حقیقت تأویل و شطح یک حقیقت سوبژکتیویسم و شخصی است. 96 5-در تأویل عرفانی آراء آماده وجود دارد که معنای متن، به سوی آن منصرف میشود. 98 6-افضلیت کارکردی انبیاء و نبوت و ولایت اکتسابی 101 7-در شطح گویا صوفی خداشده یا خداوند در او حلول کرده و تبدیل به او شده است. 103 ج: نقصانهای شناختی 105 1-نقد جابری بر برتری علم باطنی امت آخرالزمان نسبت به امت صدر اسلام 105 2-نقد اندیشه فناء 107 3-تمایز قائل شدن میان عرفان سنی و شیعی در اندیشه امامت 108 4-ولایت انسان را به فناء اخلاق و اسقاط تکالیف شرعیه میرساند. 109 5-نقد اصول اخلاق فنا 110 6-اخلاق فنا قائل به اسقاط تکالیف شرعیه است. 111 7-مخالفت امر تکوینی با تشریعی و غلبه اول بر دوم در نظر ابن عربی 112 8-نقد معرفتی زهد به عنوان عرفان وارداتی 118 9-عارف بلحاظ عرفان عملی "انا"ی خود را حقیقت یکتای عالم میگیرد. 121 د: تناقضات نظری 122 1-نقد دیدگاه جابری در رد تأویل 122 2-بحران فکری عقل عربی به جهت تضاد نظامها و حرکت درجازدن آن از نگاه جابری 123 ب: روش عرفان اسلامی در اندیشه جابری 126 الف: خوانش جابری از روش عرفان اسلامی 126 ضعف روشی علوم بیان و جایگزینی تصوف بجای آن پس از عصر تدوین 126 روش عرفان اسلامی 127 روش ابن عربی: تمسک به ظاهر و پایبندی به آن در عین تمسک به باطن 129 روش عرفان : مماثلت یا قیاس عرفانی 129 اتحاد منهج بیان و عرفان، قدم اول برای فهم روش عرفان 129 بیان محیالدین عربی از روش "اعتبار" عرفانی 131 تبیین اعتبار عرفانی و مکانیسم مماثلت 131 خاستگاه ادعای مماثلت و انواع آن 133 ویژگیها و تفاوتهای اعتبار عرفانی و قیاس فقها 134 روش پیشنهادی ابن عربی برای درک معنای قرآن 135 حجاب بودن ابزار عقل نزد متصوفه 136 ب: روش جابری در خوانش میراث اسلامی و نقد آن 137 در پایان این گفتار به خلاصه و چکیدهای از آراء محمد عابد الجابری در این گفتار میپردازیم: 139 نقدهای روششناختی 141 1-نقد روشی اتهام هرمسگرایی به عرفان اسلامی 141 2-عدم اعتنا به دنیا وپیشرفت و توسعه آن در عرفان اسلامی 142 3-یکی از موانع ترقی عقل عربی، عقل شهودی است و این مشکل مهمتر از سکولاریسم است. 143 4-روش اعتبار عرفانی یا مکانیسم مماثلث ضعیفترین نوع قیاس است. 145 5-اتهام عدم نیاز تأویل به قرینه 146 6-برخلاف اعتقاد صوفیه فهم صحابه کاملترین و صحیحترین فهم نسبت به انسانهای بعد است. 147 7-برتری معرفت عقلی بر معرفت عرفانی 147 8-الغاء عقل توسط عرفان از طریق سحری و افسانهای اش 149 9-عدم اعتبار عقل به عنوان یک منبع معرفتی 150 گفتار سوم: پیامدهای غیرمعرفتی عرفان اسلامی 153 الف: پیامدهای اخلاقی: 153 معنای نفس در علم اخلاق 153 لزوم استاد(شیخ) در اخلاق فناء و ادب صحبت با او 155 اخلاق فناء و مقامات عرفانی 156 1-توبه 156 2-مقام خوف و رجاء 157 3-الزهد 158 4-توکل 158 5و6- مقام رضا و لزوم جبر، مقام محبت و اسقاط تکلیف 160 ب: پیامدهای اجتماعی 161 سیطره عرفان وعقل مستقیل بر جامعه اسلامی و رکود و عدم پیشرفت آن 162 ج: پیامدهای سیاسی 162 تفاوت سیاسی دو جریان عرفانی شیعه و متصوفه در اسلام 163 عقل سیاسی هرمسی مبنای نظریه امامت شیعه 164 پیوند تأویل با اغراض سیاسی 165 سیاست عامل گسترش تأویل عرفانی 165 پیوند نظام تکوینی و نظام سیاسی در تصوف 166 در پایان این گفتار به بیان خلاصهای از این گفتار میپردازیم. 167 نقد 169 الف: نقد مبنایی 169 1-اتهام حلول شیخ در مرید به وزان حلول خداوند در شیخ 169 2-سیاسی بودن تأویل عرفانی 170 ب: مغالطه ها 170 1-انسانهای غیر گناهکار ، مطابق اصل هرمسی-مسیحی باید توبه کنند. 171 2-سیطره عقل مستقیل منجر به رکود جامعه اسلامی و عدم پیشرفت آن شد. 173 3-عقل سیاسی هرمسی مختار عامل تأسیس اندیشه امامت 177 ج: سوء فهم(نقصانهای شناختی) 179 1-اطاعت کورکورانه از استاد 179 2-نقد مقام زهد 181 3-به اعتقاد متصوفه لازمه توکل، ترک تدبیر مستقل است که خلاف ضرورت اسلام است. 181 4-مقام رضا و لزوم جبر 183 5-رابطه محبت خداوند و اسقاط تکلیف 184 جمعبندی فصل 186 فصل چهارم: 190 تحلیل انتقادی خوانش حنفی ازمیراث عرفان اسلامی 190 مقدمه: 191 نگاهی اجمالی به مبانی فکری حسن حنفی 192 جهت بکارگیری لفظ آگاهی در پروژه حنفی 194 نقدی بر عنوان پروژه علوم تصوف حسن حنفی 196 گفتار اول: جریان شناسی تاریخی تصوف 197 مقدمه 197 تبیین مراحل آگاهی تاریخی(عینی) وطریقتی(ذهنی) و تطبیق آنها بر یکدیگر 197 تبیین مراحل آگاهی عینی 199 1-آگاهی تاریخی (مراحل شکل گیری و تکمیل علوم تصوف) 199 مراحل شکل گیری آگاهی تاریخی 201 الف: تبیین حوزهها و انواع مختلف علوم تصوف مؤثر در شکلگیری اولیه آگاهی تاریخی 201 ب: طبقات عرفا مؤثر در شکل گیری آگاهی عینی 203 ج: آگاهی تاریخی عینی 204 2-آگاهی نظری 205 3- آگاهی عملی 207 مراحل تصوف عملی شکلگرفته در چارچوب آگاهی عملی تاریخی 207 4-آگاهی علمی 212 در پایان این گفتار به خلاصه و چکیدهای از آراء حسن حنفی در این گفتار میپردازیم: 212 نقد 213 الف: نقد مبنایی 213 تصوف تماما یک انعکاس اجتماعی نسبت به تجمل گرایی و مقاومت سلبی نسبت به حب دیناست. 213 ب: نقصانهای شناختی 214 1-قول و فعل صوفی موضوع حدیث است 214 2- اولین کسی که تصوف نظری را پایه گذاری کرده ابن مسرّه (269-319ق)است. 215 ج: مغالطهها 216 علم سیره همان حقیقت محمدیه است. 216 گفتار دوم: رویکرد و روش عرفان اسلامی از دیدگاه حنفی 216 مقدمه: درآمدی برمبانی اندیشه حنفی و نسبت آن با علم عرفان 216 الف: رویکرد عرفان اسلامی از نگاه حسن حنفی 217 معنای کلمه تصوف و تعریف آن 217 شاخصه صوفیه: 218 آگاهی ذهنی و عینی 219 1-آگاهی عینی 219 1-1: آگاهی تاریخی 219 1-2: آگاهی نظری 220 1-3: آگاهی عملی 220 انسان کامل همان الله است. 221 کلام صوفی همان کلام اشعری است. 221 1-4:آگاهی علمی 221 2-آگاهی ذهنی 222 تصوف اخلاقی 223 تصوف روحی 223 تصوف فلسفی 224 تصوف عملی 225 اشتباهات صوفیه: 225 در پایان این گفتار چکیدهای از آراء حسن حنفی را در این گفتار بیان خواهیمکرد: 226 نقد 227 الف: نقد مبنایی 227 1-مراحل تصوف ( تصوف اخلاقی و روحی و فلسفی و عملی) 228 2-نگاه اومانیستی حنفی به عرفان و اخلاق 229 ب: تبیین مغالطه ها 229 1-تصوف درتمام مقدمات و نتایج توهم است. 229 2-آغاز انحراف تصوف نظری از امور غیبی و خیالی است. 231 3-علم کلام و تصوف نظری غایت واحد یعنی الله دارند 232 4-تصوف همان مسلک کلامی اشعری است. 232 5-علوم تصوف نظری، سحری است، تصوف نظری شامل نجوم و طلسمات و دعاها و..میشود. 233 ج: سوء فهم(نقصانهای شناختی) 234 1-برترین علوم، مشاهده از روی عین الیقین است که علم مقربین است. 234 2-تأویل خروج لفظ از معنای حقیقی به معنای مجازی است 235 3-تصوف قائل به حلول است. 236 د: تناقضات نظری 238 1-تصوف عملی بازتاب تصوف نظری است. 238 2 -انسان کامل همان الله است. 239 3- هیچ پیامبری برتر از پیامبر دیگر نیست. 240 ب: روششناسی پروژه علوم تصوف حسن حنفی 241 1- خوانش حنفی از روش عرفان اسلامی 241 2- روش خوانش حنفی از عرفان اسلامی 242 روش پژوهش حسن حنفی در پروژه نوسازی علوم دینی 242 چارچوب پدیدارشناسی هگل مبنای خوانش حنفی از عرفان اسلامی 244 نگاهی به مکتب پدیدارشناسی 245 تبیین روش هوسرل 246 تبیین روش هگل 247 نقد روشی خوانش حنفی از عرفان اسلامی 249 رویکرد اومانیستی فلسفه هگل 249 در پایان این گفتار به بیان خلاصهای از این گفتار میپردازیم: 250 نقد روششناسی 250 1-عرفان عقل گریز است. 250 2-تصوف عکس العملی در برابر فقه است 251 3-صوفی علومش را از کشف میگیرد و نه روایت 251 4-استفاده از روش پدیدارشناسی هوسرل و هگل در خوانش عرفان اسلامی 252 گفتار سوم: پیامدهای غیرمعرفتی عرفان 253 الف : پیامدهای اخلاقی: 254 ب: پیامدهای اجتماعی 254 جامعه نخبگانی صوفیه 254 بدن انسان و بدن جامعه 255 سلوک و طریقت 255 ج: پیامدهای سیاسی 256 مقام صدق و مقابله با نفاق سیاسی 256 نگاه تصوف به وطن 256 غلبه حزن و خوف، قبض و ستر و تفرقه بر ملت مصر 256 شیوه تعامل با حاکمان جور 257 رابطه عرفان و انقلاب اسلامی 258 نقد 259 الف: نقدهای مبنایی 259 ب: مغالطهها 259 1-نخبگان تصوف رهبران جامعه مثالی اند که تحققی ندارد. 259 3-صوفیه به جای بیعت با اکراه با رهبر مسلمین با شیخ خود بیعت میکنند. 261 ج: نقصانهای شناختی 262 2- وجدان عربی به تفرقه بیش از جمع و اتحاد نزدیکتر است. 262 4-مسئول ظلم ظالمان انحراف مردم است و نفرین ظالم جایز نیست. 262 1-عدم نگاه انقلابی در تصوف عملی 264 2-فرار از واقعیت وعدم مسئولیت پذیری صوفیه 265 7-تجویز برخی محرمات 267 نقد کلی به خوانش حنفی از عرفان اسلامی 270 جمع بندی نقدها 270 فصل پنجم: 273 مقدمه 274 گفتار اول: جریان شناسی تاریخ عرفان اسلامی از دیدگاه نصرحامد ابوزید 275 تاثیرگذاری ابن عربی بر آیندگان و تاثیر پذیری از پیشینیان 275 علت بازخوانی و به صحنهآوردن ابن عربی در جهان امروز 275 تاریخ از افق اکنون 276 نقش غزالی اشعری و و ابن عربی درایجاد انحراف نسبت به نگرش به قرآن 276 ارتباط تصوف با جریان فکری اشاعره در فهم متن قرآن 277 بستر پذیرش وحی از نگاه ابوزید 277 در پایان این گفتار به خلاصه و چکیدهای از آراء ابوزید در این گفتار میپردازیم: 278 نقد 279 الف: نقد مبنایی 279 نگاه تاریخی در جریانشناسی عرفانی 279 ب:مغالطهها 280 1-بسیاری از متصوفه، متن قرآن را در جامعه بشری مهجور کردند 280 2- اکثر متصوفه قرآن را ابزاری برای جدایی از خود و دنیا و رسیدن به گوینده قران معرفی کردند. 281 ج: نقصان شناختی 281 تصوف از آستین اشاعره بیرون آمد. 281 د: تناقضات نظری 282 ارتباط بشر با جنّ، مبنای فرهنگی پدیده وحی دینی است. 282 گفتار دوم: رویکرد و روش عرفان اسلامی از دیدگاه نصرحامد ابوزید 283 الف: رویکرد عرفان اسلامی از دیدگاه نصرحامد ابوزید 284 1-نگاه متفاوت ابوزید به وحی و قرآن 285 تطورات نظری ابوزید در مورد وحی 285 انواع وحی 286 آیا ارتباط جبرئیل با محمد صلیاللهعلیهوآله الهام وحیانی بود یا گفتار و قول وحیانی؟ 286 نگاه تاریخمندی به قرآن 287 وحی یک عمل ارتباطی است 288 ترجیح واقعیت بر کشف 288 قرآن مجموعه تجربه پیامبر و جامعه 289 بسط تجربه نبوی 289 ارتباط با جنیان از جنس وحی است 290 2-خوانش ابوزید از عرفان ابن عربی 292 وجه اشتراک گادامر و ابن عربی در نگاه ابوزید 292 نظریه جبری ابن عربی 293 تفاوت معصیت عارف با غیر عارف 294 وعیدهای الهی تخلف پذیر است 294 هستی شناسی ابن عربی 295 هستی شناسی تأویل : هستی تاویل دارد پس شریعت هم تاویل دارد. 295 یکسانی تجربه های عرفانی 295 حیرت و ضلالت از طرف خداست. 296 تفاوت حیرت در عارفان و ظاهرگرایان 296 دو نوع تشریع متنی و تشریع قلبی 297 علت تفاوت ادیان 297 عقل نزد ابن عربی 297 ولایت عامه و ولایت خاصه 297 ضرورت ایمان به ظاهر قرآن 298 قرآن و هستی 298 قرآن، زبان و هستی کاملا با یکدیگر منطبق است. 299 ظاهر و باطن در امر الهی کن 300 حروف مخصوص هر عالم 300 سطوح تأویل و مراد آن نزد ابن عربی 301 تأویل در حرف، ضمیر، ترکیب اسنادی، استعاره 301 تأویل در کلمات الهی 302 نقد 305 الف: نقدهای مبنایی 305 1-تاریخی بودن و محصور زمان و مکان و فرهنگ بودن امور وحیانی و عصری بودن آن 305 2-تنزل وحی و امور وحیانی به متن و جریان قواعد متنی برآن. 307 3-رابطه دیالکتیکی میان واقعیت و وحی و تحمیل کشف برمتن 308 4-تنزل متون الهی به کلام بشری غیر الهی و غیر قدسی، یکسانی تجربه نبوی با دیگران و ساقط شدن از آیات از اعتبار 310 5-تنزل قرآن به گفتمان و گفتار در نظریه نهایی وی. 311 6- نقد کلی آراء ابوزید در نظریه وحی و قرآن 312 7-خداوند به تهدید خود عمل نمی کند. 315 ب: مغالطهها 316 1- انسان کامل در اختیار خود مجبور است اما انسان عادی انسان مجبوراست. 316 2- معصیت عارف، اطاعت از امر الهی است. 317 3-یکسانی تجربه های عرفانی با وجود تفاوت در ادیان 317 4-بسط تجربه نبوی و پلورالیسم دینی 318 5-حیرت و ضلالت عارف 320 6-حقیقت هیچ رنگ و شکلی نمی پذیرد لذا عارف نمی تواند از یقین دم بزند. 321 7-انسان مساوی با عالم و خداست. 322 8-خداوند همان بشر است که صفات نقص از او نفی شده است. 322 ج: نقصانهای شناختی 323 1-ابن عربی خاتم ولایت محمدیه است. 323 2-نگاه سوبژکتیو ابن عربی به هستی و خواب و خیالدانستن آن 323 3-فرق بین انسان کامل و انسان حیوان تفاوت معرفتی است نه تفاوت وجودی(ابوزید1998: 199) 324 4-تقسیم اسماء الهی به جمال و جلال و جلال جمال 324 د: تناقضات نظری 325 1-هستی تاویل دارد پس شریعت هم تاویل دارد 325 2-چالش تنزیه و تشبیه وجه دیگری از چالش محکم و متشابه است.. 325 ب: روش عرفان اسلامی از دیدگاه ابوزید 326 1-بررسی و تحلیل روش ابوزید 326 اهمیت گادامر 326 روش تحلیل متون زبانی در فهم متن قرآن 327 نگاه هرمنوتیک مفسر محور ابوزید 328 روش تحلیل تاریخی اجتماعی ابوزید 328 2-خوانش ابوزید از روش عرفان اسلامی 329 نگاه سوبژکتیو و شخصی به تجربه عرفانی 329 ساختار اندیشه ابن عربی 329 روش عرفان اسلامی وعارفان مسلمان 329 تبیین قیاس عرفانی و تفاوت آن با قیاس فقهی 330 روش ابن عربی در تاویل 330 نقدهای روششناختی 331 الف: نقد روششناختی ابوزید 331 1-نقد نگاه هرمنوتیک مفسر محور ابوزید 331 2-نقد نگاه سوبژکتیو و نسبی گرای ابوزید 332 3-نقد نگاه تاریخی نگری ابوزید 333 4-نقد استفاده از روش تحلیل زبانی در قرآن 334 ب: نقد خوانش ابوزید از روش عرفان اسلامی 334 1-برجستهترین ویژگیهای تجربه روحی و عرفانی، شخصیبودن آن است 334 2-نقد خوانش تأویلی ابوزید از عرفان اسلامی 335 گفتار سوم: پیامدهای غیر معرفتی عرفان اسلامی از دیدگاه نصرحامد ابوزید 336 الف: پیامدهای اخلاقی 336 ب: پیامدهای اجتماعی 336 انفاق مال و عدالت اجتماعی 336 پیامد پژوهش در رابطه دیالکتیک متن و واقعیت 337 ب: پیامدهای سیاسی 337 تأویل موجب تفرقه در صفوف اسلامی نیست بلکه شکاف طبقاتی موجب اختلاف است 337 اندیشه تاسیس دولت باطنی توسط ابن عربی مشابه نظام رهبری و امامت شیعه 338 نقد 339 الف: نقدهای مبنایی 339 ارتباط وحی و واقعیت بعد از پیامبرص بصورت دیالکتیک ادامه پیداکرد بگونهای که معنای قرآن با تغییر فرهنگها تغییر میکند. 339 ب: مغالطه ها 339 تفاوت های تأویلی بذر جدایی و فتنه در امت اسلامی را نمی افکنند. اختلاف در تأویل نتیجه تعدد ایدئولوژی است نه سبب آن. 339 ج: نقصانهای شناختی 340 1-تجربه صوفیانه در فرهنگ اسلامی، نمودار شورشی است بر دستگاهی شدن دین 340 2-خیالی بودن وجود ابن عربی دلالت بر تأسیس یک دولت باطنی مشابه نظام امامان شیعه میکند. 340 جمعبندی فصل پنجم: دستهبندی نقدها 341 خاتمه 344 محورهای پیشنهادی برای تحقیق بیشتر 352 منابع 353 کتب فارسی 353 کتب عربی 358 کتب انگلیسی 367 مقالات 367