جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

إن هذه الفصول المنضویه تحت عنوان « من قضایا الفکر الدینی» إن هی الا محاولات للنظر فی بعض مجالات الفکر الاسلامی مند بدایاته الی العصر الحدیث و ذلک بالوقوف عند علامات ممیزه له و دون اللجوء الی السرد التاریخی و تقصی الاحداث الحافه بنشأۀ الافکار او تفصیل القول فیها.

این پژوهش به بررسی دیدگاه‌های دو اندیشمند برجسته معاصر عرب، محمد عابد الجابری و محمد ارکون، پیرامون مسئله غیب و امرغیبی پرداخته است. این دو متفکر، با تأملی نقادانه در بازخوانی میراث اسلامی، خوانشی متفاوت از این مسئله داشته‌اند که رابطه میان دین و عقل را به‌طور بنیادین تحت تأثیر قرار می‌دهد. از آنجا که اندیشه‌های جابری و ارکون در حوزه‌های فکری و فلسفی در جهان اسلام تأثیر گسترده‌ای داشته‌اند، درک عمیق نحوه مواجهه آن‌ها با مفهوم غیب و امرغیبی می‌تواند رهیافتی به یکی از مبانی معرفت‌شناسی جابری و ارکون باشد، چرا که دیدگاه آن‌ها درباره غیب، نقش مؤثری در چارچوب عقل‌گرایی و غیب‌زدایی از دین ایفا کرده است. این مطالعه، با تمرکز بر آثار مکتوب این دو متفکر و با رویکردی مقایسه‌ای، تلاش کرده است تا به فهمی دقیق‌تر در مقوله غیب و امرغیبی از منظر ایشان بپردازد. جابری و ارکون هر دو نگرشی عقل‌گرایانه اتخاذ کرده‌اند و به تبیین جایگاه عقل در دین پرداخته‌اند؛ اما این تفسیرها، اغلب به تضعیف ابعاد غیبی دین و غیب‌زدایی از آن منجر شده است. از جمله، مفاهیمی چون وحی، بهشت، جهنم و سایر آموزه‌های غیبی دین از دیدگاه آن‌ها مقولاتی فراتر از دسترس عقل بوده و بازتعریف آن‌ها در راستای تضعیف اعتقادات غیبی صورت گرفته است. این دو متفکر به استقلال کامل عقل باور دارند و نقش عقل را فراتر از هرگونه محدودیت دینی می‌دانند. این رویکرد، که به عقلانیت مدرن نزدیک است، در بسیاری از موارد منجر به قداست‌زدایی از مفاهیم غیبی و ایجاد زمینه‌ای برای بازنگری انتقادی در سنت‌های اسلامی شده است. در نهایت، این پژوهش با تأمل در اشتراکات و اختلافات دیدگاه‌ها، تصویری جامع از مسئله غیب و امر غیبی در پروژه نقد عقل عربی جابری و نقد عقل اسلامی ارکون، نقش عقل در تفسیر مفاهیم غیبی و جایگاه غیب و امر غیبی در بازخوانی میراث اسلامی ارائه می‌دهد.

این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه‌های محمد عابد الجابری و علامه طباطبایی درباره عقلانیت شیعه می‌پردازد. مسئله اصلی تحقیق، تفاوت این دو رویکرد در توصیف ماهیت و ساختار عقلانیت شیعه و ارزیابی انتقادی ادعای الجابری در نسبت دادن عقلانیت شیعه به هرمس‌گرایی است. در این راستا، مقاله تلاش می‌کند با تکیه بر آثار این دو متفکر و با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی، وجوه تمایز و نقاط ضعف و قوت هر دیدگاه را آشکار سازد. پرسش اصلی پژوهش این است که تمایز نگاه الجابری و علامه طباطبایی در تبیین عقلانیت شیعه چیست و کدام رویکرد، بازنمایی دقیق‌تری از واقعیت فکری تشیع ارائه می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از دیدگاه علامه طباطبایی، عقلانیت شیعه بر دو بنیان اساسی استوار است: نخست، کرامت ذاتی انسان که بر عقل و فطرت الهی او مبتنی است و زمینه رشد و هدایت را فراهم می‌آورد؛ دوم، هدایت امامان معصوم که عقلانیت را در مسیر صحیح خود هدایت می‌کنند و انسان را از انحرافات بازمی‌دارند. بر این اساس، عقلانیت شیعه نه تنها مستقل از آموزه‌های هرمسی است، بلکه نظامی منسجم و الهام‌گرفته از تعالیم وحیانی و معصومین دارد که آن را از دیگر نظام‌های فکری متمایز می‌سازد. مقاله در نهایت نشان می‌دهد که تحلیل الجابری از عقلانیت شیعه، به‌ویژه در نسبت آن با هرمس‌گرایی، فاقد استحکام نظری و ناسازگار با مبانی فکری تشیع در اندیشه علامه طباطبایی است.

ی­تردید عقل در ایجاد و توسعه معرفت و بتبع آن در معرفت دینی نقش اساسی دارد. شکل گیری فهم از دین و شریعت نیز به عقل بشری مرتبط است و نوعی همبستگی میان دین و عقل برقرار است. اما اندیشمندان در چگونگی، حدود و ارتباط آن با معرفت وحیانی اختلاف نظر دارند. در این تحقیق، دیدگاه محمد عابد الجابری که از جمله جریانات فکری نوین معاصر است با دیدگاه علّامه طباطبائی به صورت تطبیقی در این زمینه‌ها مدنظر بوده تا ظرفیت‌های هر کدام برای پاسخ­گویی به مسائل اجتماعی و سیاسی در حوزه دین سنجیده شود. بر این اساس، موضوع پژوهش این چنین سامان یافت؛ «بررسی تطبیقی مبانی عقلانیت از نگاه علّامه طباطبائی و محمد الجابری». روش توصیفی-تحلیلی در آثار هر دو اندیشمند پیشرفته و شاخصه‌های مؤثر در عقلانیت هر کدام را احصاء نموده. یافته‌های تحقیق نشان داد که مبانی عقلانیت عبارتند از: در اندیشه الجابری، فرهنگ، جامعه، تاریخ در تکون عقل اصالت داشته و منحصر در آنهاست ولی در نگاه علّامه طباطبائی، دین، وحی و فطرت توحیدی اصالت داشته و نقش فرهنگ، جامعه و تاریخ در تکون عقل در چارچوب دستگاه آفرینش و تحت هدایت الهی نقش ایفا می‌نمایند.

پس از ضعف تمدن اسلامی و در مقابل شروع فرآیند رشد و توسعه در کشورهای غربی، متفکران اسلامی به موضوع تمدن، چیستی و عوامل تأثیرگذار در آن بیشتر از همیشه توجه کرده و در قیاس با تمدن غربی رویکردهای جدیدی نسبت­ به تحولات جوامع اسلامی و شاخص‌های تمدن ساز آن مطرح کرده‌اند. محمد عابد جابری از اندیشمندان و متفکران معاصر است که تحت تأثیر روند تحولات جوامع غربی به تحلیل و بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی تاریخ اسلام پرداخته است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی بر­مبنای مطالعات کتابخانه‌ای، به این سؤال اصلی پرداخته است که مؤلفه‌های تمدن ساز از دیدگاه جابری کدام است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که جابری در بررسی تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی به نقش کلیدی سه عنصر، غنیمت و قبیله عنایت دارد و درصدد است با رویکردی انتقادی به تحلیل تحولات سیاسی معاصر جهان اسلام بپردازد. از دیدگاه جابری راهکار پیشرفت جوامع اسلامی در گرو فهم مقتضیات زمانه، سازگاری با مفاهیم دنیای مدرنیته مانند دموکراسی، نوگرایی و عقل سیاسی است.

محمد عابد الجابری در شمار معدود روشنفکرانی است که دست به کار نظری در خصوص اندیشة اخلاقی در تمدن عربی-اسلامی زده‌اند. مهمترین اثر او پروژة «نقد عقل عربی» است که در ضمنِ چهار جلد ارائه شده است. او در جلد اول و دوم این پروژه به شکل‌گیری و ساختارِ عقل عربی پرداخته و در جلد سوم به سراغ عقل سیاسی در جهان عرب رفته است؛ اما او در جلد چهارم، اندیشة اخلاقی و هنجاری مسلمانان را هم به صورت تحلیلی-توصیفی و هم به صورت تاریخی بررسی کرده است. او به بررسی پنج نظام بزرگ اخلاقی-هنجاری موجود در تاریخ تمدن اسلامی پرداخته که هر یک برآمده از یکی از سنت‌های فکری و فرهنگیِ ادغام شده در درون این تمدن هستند؛ یعنی: 1-سنت یونانی؛ 2-سنت ایرانی؛ 3-سنت صوفیانه؛ 4-سنت ناب عربی؛ 5-سنت ناب اسلامی. او کوشیده در هر یک از این نظام‌های کلان، یک هنجار و ارزشِ محوری کشف کند؛ به این ترتیب او: هنجار محوری اخلاق در سنت یونانی را «خوشبختی»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ایرانی را «فرمانبرداری»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت صوفیانه را «فناء»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ناب عربی را «مروّت»؛ هنجار محوری اخلاق در سنت ناب اسلامی را «عمل صالح یا مصلحت»؛ دانسته است.جابری در تبیین و بررسی سنت ناب اسلامی و هنجار محوری آن از شش دانشمند به ترتیب:1-محاسبی؛ 2-ماوردی؛ 3-راغب اصفهانی؛ 4-غزالی؛ 5-عزبن عبدالسلام؛ 6- ابن تیمیه؛ نام برده و سهم هر کدام را از تلاش در مسیر اخلاق اسلامی و اسلامی‌سازی اخلاق مطرح کرده است، که در نهایت او در این مسیر تنها شخص ممتاز را عزبن عبدالسلام دانسته و عنوان داشته که تنها تلاش او، رنگ و بوی اخلاق ناب و خالص اسلامی دارد؛ و پیرو او در سیاست نیز تنها ابن تیمیه با رنگ و بویی کاملاً اسلامی قدم برداشته است. هدف اصلی این نوشتار بررسی و تبیین دیدگاه محمد عابد الجابری در خصوص سنت ناب اسلامی و هنجار محوری آن است.

بازخوانی فلسفه اسلامی از پیشینه‌ای نیرومند در درون متفکران اسلامی برخوردار نبوده و عمدتا مستشرقان کوشیدند تا خوانشی از میراث عقلی اسلامی صورت دهند. در دوره معاصر برخی از محققان و مورخان جهان عرب، یا تحت تاثیر تلاشهای مستشرقان و یا در پرتو مخالفت با آنان دست به بازخوانی فلسفه اسلامی زدند. خوانش ابراهیم مدکور، مصطفی عبدارازق، فضل‌الرحمان، محمد ارکون، محمد عابد الجابری، و حسن حنفی بخشی از کوششهای محققان عرب در باره جریان فلسفی دنیای اسلام محسوب می‌شود. بازخوانی جابری به سبب خصلتهای خاص این نوع از فهم، یکی از بازخوانی‌های مهم محسوب می‌شود اما در عین حال از اشکالات و اشتباهات بسیاری رنج می‌برد. وی با تدوین آثاری در حوزه فکر و فلسفه اسلامی ، تاثیرات زیادی از خود برجای گذاشته است. مدعیات او در باره دو بخشی بودن فلسفه اسلامی و تاکید بر مشرق و مغرب اسلامی، توجهات و در عین حال نقدهای بسیاری را برانگیخت. وی در بیشتر آثار خود دست به خوانشی انتقادی از فارابی و ابن سینا و بطور کلی فلسفه اسلامی در مشرق زده و آنرا بواسطه طرح نظریه سازگاری دین و فلسفه، در درون رویکرد ایدئولوژیک قرار داده است. در مقابل از ابن رشد به سبب شرح غیر نقادانه ارسطو و بازگشت به عقل ارسطویی دفاع کرده است. جابری دو اثر مستقل در باره بازخوانی و با نام بازخوانی فلسفه در مشرق و مغرب اسلامی تدوین کرده و مشرق و مغرب اسلامی را در دو کتاب خود دو بخش متمایز و حتی کاملا متفاوت پنداشته است. در بازخوانی فلسفه در شرق اسلامی، دست به بررسی و البته کاملا نقادانه سلبی از فارابی، ابن سینا، سهروردی و حتی غزالی زده و مهمرین نقد بر فارابی و ابن سینا را گسست از ارسطو و گرایش آندو به سازگاری بخشیدن میان حکمت و شریعت دانسته است و نتوانست به سبب خوانش نادرست دریابد که شالوده فلسفه فارابی و ابن سینا را همین گسست معرفتی از سنت یونانی و استقلال بخشیدن به فلسفه و تفکر عقلی شکل می‌دهد. جابری بجای خود عقل بر عقل عربی تاکید کرده و نتوانست بنیانهای عقل فلسفی فارابی و ابن سینا را دریابد. پژوهشهای جابری در باره فلسفه اسلامی و بطور خاص در باره ایندو فیلسوف کاستی‌های چشمگیری داشته و بر مفروضات کاملا نادرستی استوار است گرچه پیش از او بسیاری از محققان جهان عرب نیز فلسفه اسلامی را در درون عقل عربی بررسی کرده و بر آن نام مجعول فلسفه عربی داده‌‍اند. آثار و دیدگاههای جابری در باره فلسفه اسلامی و نوع بازخوانی او از فیلسوفان اسلامی، چندان بنحو صحیح در ایران خوانده نشده و مورد نقد اساسی قرا ر نگرفته است. در این رساله قصد داریم مدعیات اصلی جابری در باره فلسفه اسلامی، فارابی و ابن سینا و حکمت مشرقی، و نیز ابن رشد و بالاخره مسئله تلفیق حکمت و شریعت را مورد بررسی و نقد قرار دهیم.