جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم، از دیرباز یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در مطالعات اسلامی بوده است. این حوزه به دلیل تأثیر مستقیم بر درک مفاهیم الهی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه اسلامی دارد. در این میان، نصر حامد ابوزید، یکی از متفکران معاصر، رویکردی انتقادی و غیرسنتی به تفسیر متون دینی اتخاذ کرده است. وی در کتاب دوائر الخوف با استفاده از روش‌های هرمنوتیکی و تحلیل گفتمان، برداشت‌هایی ارائه داده است که اغلب با اصول تفسیری مشترک میان شیعه و اهل سنت ناسازگار به نظر می‌رسند. ازآنجا که این اصول به‌عنوان زیربنای روشمند تفسیر در هر دو مکتب شناخته می‌شوند، بررسی انتقادی این برداشت‌ها ضروری است. یکی از مهم‌ترین ایرادات در رویکرد تفسیری ابوزید، غفلت از اصول تفسیری نظیر “قرائن درون متنی” و قرائن برون متنی همچون “سنت نبوی” است که در اندیشه شیعه و اهل سنت به‌عنوان مبانی بنیادین پذیرفته شده‌اند. برای مثال، تحلیل وی از آیات مرتبط با حقوق زنان و جنسیت به دلیل عدم توجه کافی به سیاق آیات و روایات معتبر، به نتایجی منجر شده است که با سنت اسلامی سازگار نیست . (ابن‌کثیر, 1401ق; أبوزید, 1995 م-a; طباطبائی, 1417ق) افزون بر این، ابوزید در برخی موارد از روش‌های هرمنوتیکی غربی بدون در نظر گرفتن انطباق آن‌ها با اصول تفسیری اسلامی استفاده کرده است. این رویکرد اگرچه ممکن است نوآورانه به نظر برسد، اما در عمل منجر به تحریف مفاهیم کلیدی و فاصله گرفتن از مبانی مشترک تفسیری می‌شود. (ابوظهور, 2004; رحمانی, 1384) به‌عنوان نمونه، تفسیر وی از آیات مرتبط با “عذاب اخروی” بیشتر بر اساس دیدگاه‌های انسان‌شناختی معاصر صورت گرفته و با قاعده “حفظ وحدت معنایی” ناسازگار است. به‌ویژه در تحلیل آیه «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَهَا لِیَذُوقُواْ الْعَذَابَ» (نساء: 56)، ابوزید تمرکز خود را بر بُعد روان‌شناختی و نمادین عذاب قرار داده و آن را به تجربه‌ای ذهنی و اجتماعی تقلیل داده است . (أبوزید, 1995 م-b) این رویکرد با مفهوم عینی و متافیزیکی عذاب در اصول تفسیری اسلامی که بر تجسم واقعی عذاب تأکید دارد، در تضاد است. نکته دیگر، عدم هماهنگی دیدگاه‌های ابوزید با اصل “جمع میان نقل و عقل” است. وی به‌جای استفاده از عقل به‌عنوان ابزار تکمیلی برای نقل، در بسیاری از موارد عقل را جایگزین نقل کرده است. این شیوه با روش تفسیری رایج در مکاتب اسلامی تفاوت دارد و باعث بروز چالش‌هایی در فهم متون دینی شده است (علامه‌حلی, 1420ق; غزالی, 1406ق) این تضاد در رویکرد تفسیری ابوزید با اصل "جمع میان عقل و نقل" را می‌توان در تفسیر آیه از قرآن نیز مشاهده کرد. به‌عنوان مثال، در آیه «وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ»(نساء: 83)، قرآن از لزوم رجوع به پیامبر و صاحبان امر برای بررسی اخبار و اطلاعات مهم اجتماعی سخن می‌گوید. در تفاسیر سنتی، این آیه به‌عنوان دستور اجتماعی و حکومتی تفسیر می‌شود که تأکید بر رجوع به مقامات مذهبی و دینی برای تحلیل درست اخبار دارد. در این میان عقل باید در کنار نقل مورد توجه قرار گیرد. اما ابوزید ممکن است این آیه را به‌گونه‌ای تفسیر کند که بیشتر به تحلیل‌های اجتماعی معاصر و عقل فردی توجه کند و بر جایگاه تحلیل مستقل و رسانه‌ها تأکید کند، که در این صورت اصل "جمع میان عقل و نقل" به چالش کشیده می‌شود. به‌طور کلی، این تفسیرها نشان‌دهنده‌ی تضاد میان روش تفسیری ابوزید و اصول تفسیری رایج در مکاتب اسلامی است. در روش ابوزید، عقل مدرن و تحلیل‌های اجتماعی به‌جای ابزار مکمل برای فهم متون دینی، به‌عنوان ابزار اصلی قرار می‌گیرد، و این امر منجر به کاهش اهمیت نقل و سنت‌های دینی معتبر می‌شود. از این رو، این پژوهش بر آن است که برداشت‌های تفسیری نصر حامد ابوزید در کتاب دوائر الخوف را با تکیه بر قواعد مشترک تفسیری شیعه و اهل سنت مورد بررسی انتقادی قرار دهد. هدف این پژوهش، تحلیل ضعف‌ها و انحرافات موجود در روش تفسیری ابوزید و ارائه پیشنهادهایی برای مواجهه علمی با این چالش‌ها است. پژوهش حاضر بر اساس منابع معتبر علمی انجام خواهد شد تا علاوه بر دقت و عمق، اعتبار علمی نیز تضمین گردد.

قاله حاضر درصدد بررسی «جایگاه عرب‌گرایی در مواجهه تفسیری با قرآن کریم در فکر معاصر اسلامی» با تمرکز بر سه اندیشمند عرب در این زمینه است. روش تحقیق به شیوۀ توصیفی - تحلیلی خواهد بود. رویکرد ادبی به تفسیر قرآن یکی از پرنفوذترین جریان‌های فکری در فکر معاصر عربی به پیش‌گامی اندیشمندانی نظیر محمد عبده، طه حسین، امین الخولی، شکری محمد عیاد، بنت الشاطی و شاگردان آنها نظیر محمد احمد خلف الله، مهدی علّام و نصر حامد ابوزید است. مهم‌ترین ادعای این جریان، آن است که قرآن، عظیم‌ترین اثر ادبی است که زبان عربی را جاودانه ساخته، ازاین‌رو نباید نخستین و مهم‌ترین غرض تفسیر قرآن را فهم، هدایت و رحمت الهی نسبت به بشر تلقی کرد، بلکه قرآن را باید به‌مثابه یک امر فرهنگی (The Cultural) شناخت. این رویکرد، قرآن کریم را از یک کتاب وحیانی که همواره در تمدن اسلامی به‌عنوان راهنمای فعّالی در تحقق ظرفیت‌های الهی انسان شناخته می‌شد، به ابژه‌ای برای مطالعه خصلت‌های فرهنگی تمدنی نظیر تمدن عربی - اسلامی تقلیل داده و چنین می‌نمایاند که مطالعه این کتاب الهی مسئله‌ای ایمانی نیست و هر عرب زبان و یا علاقه‌مند به زبان عربی لازم است به مطالعه ادبی این کتاب بزرگ عربی روی آورد و پس از آن، هر کس برای هر مقصودی که دارد می‌تواند به قرآن مراجعه و مقصود خود را دنبال کند. مسئله اصلی در مقاله آن است که مکانت خصلت‌های فرهنگی «عروبة» (عرب‌گرایی) در مواجهه تفسیری با قرآن کریم را مورد تأمل قرار دهد و با اِعمال ارزیابی انتقادی، پیامدهای چنین رویکردی را بررسی نماید.

در دنیای اسلام، مسائل زنان بر اساس آموزه‌های اسلام از قرآن و سنت شکل گرفته‌اند اما در دوره معاصر، گرایش‌های فکری جدیدی در میان اهل سنت پدید آمد که قرائت جدیدی از سنت ارائه نموده و خواستار تجدیدنظر در نحوه تعامل با سنت بوده‌اند. ابوزید در میان این گروه بسیاری از احکام اعتقادی و اخلاقی و حقوقی را تاریخی دانسته و در عصر حاضر برای آنها اعتباری قائل نیست. این تحقیق با هدف درک و نگاه عمیق اندیشه نومعتزلیان بخصوص ابوزید به شبهات وچالش‌های این زمینه را مورد نقد و بررسی قرار داده است. ابوزید به دلیل جایگاه ویژه‌ای که در میان نسل جدید و روشنفکر دارد، تأثیر و نفوذ زیادی بر لایه‌های فکری معاصر اسلامی و ساختار کل فرهنگی کشورهای عربی و اسلامی دارد. که نتیجه آن آسیب‌ها و پیامدهای منفی بر مسائل مرتبط با زنان و شکل دهی فرهنگ کشورهای عربی است. در این تحقیق با استفاده از روش مراجعه به کتابخانه‌ها و نرم افزارها و استفاده و بررسی و تحلیل داده‌ها در آثار و منابع مرتبط و با در نظر گرفتن منابع دست اول و‌آثار تحلیلگران و اندیشمندان به جستجوی پاسخ و نظرات مختلف پرداخته شد. با بررسی های انجام شده بدست آمد ابوزید در نقد و بررسی میراث اسلامی از ابزارهای عقل گرایی رایج در غرب که برای حل مشکلات و چالشها در مسیحیت ایجاد شده بود بهره گرفت که به جهت تفاوت ماهوی دین اسلام با مسیحیت درباره اسلام و مسائل آن کاربردچندانی نداشته است. و از آنجا که ایشان با نگرش هرمنوتیکی به سنت، از بین مبانی هرمونتیک دست به گزینش زده مبانی هرمنوتیکی مختلف زده که در نتیجه به تنافی منجر شده است. حتی با این وجود در بررسی‌های خود جانب انصاف را رعایت نکرده و کاملاً جانبدارانه عمل کرده و تنها شواهدی که نظرات او را تأیید می‌کرده در نظر گرفته و مابقی را نادیده گرفته است. برای تبادل ایده و تجارب و درک بهتر از اندیشه‌های جدید آنان و ارتباط با جریان نومعتزله را در سطح بالاتر و تقویت جنبه عقلانی دینی نیاز به چنین تحقیقاتی احساس می‌شود تا به فهم بهتری از مفاهیم دینی و ارائه تفسیرهای معتبر و قابل قبول کمک می‌کند.

موضوع مقاله پیش‌رو «تأویل از دیدگاه نصر حامد ابوزید و علّامه طباطبایی و بررسی نسبت آن با مبانی هرمنوتیک در تفسیر» است. نصرحامد از متخصصان ادبیات عرب و اندیشمند معاصر مصری است که دربارة اصالت و کارایی و روش فهم قرآن به خصوص تأویل، دیدگاه‌هایی متأثر از فلاسفة غرب به ویژه هرمنوتیک گادامر دارد. وی در آثارش تعاریف متفاوتی از تأویل ارائه کرده که باعث انکارکارایی بخشی از آیات و در نتیجه گمراهی مردم می‌شود. او برخلاف علّامه طباطبایی تأویل را حقیقت ملکوتی و لوح المحفوظی همة قرآن و مختص به معصومان علیهم السلام ندانسته و بعضی از آیات را فاقد تأویل می‌داند. آگاهی از آراء وی و نقد آن‌ها راه را بر انحراف فکری در فهم قرآن می‌بندد.

نصر حامد ابو زید در فرایند فهم متن معتقد به تاریخمندی است. تاریخمندی وی به دو بخش تاریخمندی متن و تاریخمندی فهم تقسیم شده است. تاریخمندی متن به این معناست که متن قرآن در بستر بافت تاریخی اجتماعی دوره جاهلی و در طی 23 سال تشکیل‌یافته است و تاریخمندی فهم به افق معنایی دریافت‌کننده متن مربوط است و معنا را حاصل آن افق می‌داند. یکی از پیامدهای تاریخمندی مخاطب‌محوری و عدم قصدیت مؤلف است، درحالی‌که «وجه» یکی از مهم‌ترین عناصر فرانقش بینافردی در دستور نظام‌مند هالیدی است که کارکرد گفتمانی مهمی در بیان قصد مؤلف و قطعیت آن می‌باشد. برای بررسی نگرش گوینده می‌بایست عناصر وجه که مهم‌ترین آنها فاعل و عنصر خود ایستا است، توجه کرد. سوره انفال یکی از مهم‌ترین سوره‌هایی است که واقعه تاریخی اولین جنگ اسلام (جنگ بدر) را بازگویی می‌کند. پژوهش مورد‌نظر سعی دارد بر این سؤال پاسخ دهد: چگونه می‌توان در سوره انفال باتکیه‌بر ساخت وجهی در فرانقش بینافردی به‌قصد مؤلف برسیم؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی - تحلیلی باتکیه‌بر ساخت وجهی فرانقش بینافردی نقش‌گرای هالیدی و بیان عناصر دستوری این ساخت است. مهم‌ترین نتایج این پژوهش آن است که عناصر زیر مجموعه وجه یعنی فاعل و عنصر خود ایستا که شامل زمان‌داری و نوع وجه است، می‌تواند بیانگر قطعیت مؤلف در بیان گزاره‌های اتفاق افتاده در این جنگ باشد. بسامد بالای فعل ماضی و وجه اخباری در انفال بیانگر این است که مؤلف متن با قاطعیت و اطمینان بیشتری در مورد حادثه سخن می‌گوید؛ بنابراین قصدیت مؤلف با کاربرد عناصر وجهی نمایان شده، درحالیکه در نگاه تاریخمند أبوزید معنای متن تابع افق معنایی خواننده است.

برابری‌ جنسیتی از مسائل کلیدی در حوزه‌ی مطالعات ‌‌زنان است که اندیشه‌ی بسیاری از اندیشمندان روشنفکر و طرف‌داران حقوق‌زن در جهان‌اسلام را به خود مشغول داشته‌‌است. نصرحامد ابوزید نیز به عنوان اندیشمندی عقل‌گرا و نواندیش، بر این مسأله، تاکید بسیاری داشته و مهم‌ترین عامل نابرابریِ جنسیتی در جوامع‌اسلامی‌ را در عقل‌گریزی و نادیده‌ گرفتن ابعاد‌ انسانی، تاریخی و اجتماعی متون‌‌دینی، می‌داند. از همین رو نیز وی به نقادی گفتمان‌‌دینی پرداخته و با تاریخمند خواندن احکام و آموزه‌های قرآنی، چون قوامیت، ازدواج و میراث و نیز با‌ توجه به دگرگونی موقعیت‌ زن در دوران معاصر، چنین آموزه‌هایی را ناکارآمد و مخالف با ‌اصل‌‌ برابری و عدالت‌‌‌خواهی قرآن، می‌داند. اما باید گفت، دیدگاه ابوزید، علی‌رغم جنبه‌ها‌ی مثبت و روزآمد خود، دارای نقد‌های بسیاری چون منافات اصل برابریِ‌ جنستی با عدالت‌ قرآنی و عدم پذیرش تاریخمندی احکام و آموزه‌های اساسی قرآن، است. لذا اهمیت و ضرورت این مسأله‌ سبب شده‌است در این مقاله، به روش کیفی و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به تحلیل و نقد مسأله‌ی برابری جنسیتی از منظر ابوزید، بپردازیم. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات نیز، به صورت کتابخانه‌ای و از طریق مطالعه و تأمل در آثار و تالیفات ابوزید می‌باشد.