جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برابری‌ جنسیتی از مسائل کلیدی در حوزه‌ی مطالعات ‌‌زنان است که اندیشه‌ی بسیاری از اندیشمندان روشنفکر و طرف‌داران حقوق‌زن در جهان‌اسلام را به خود مشغول داشته‌‌است. نصرحامد ابوزید نیز به عنوان اندیشمندی عقل‌گرا و نواندیش، بر این مسأله، تاکید بسیاری داشته و مهم‌ترین عامل نابرابریِ جنسیتی در جوامع‌اسلامی‌ را در عقل‌گریزی و نادیده‌ گرفتن ابعاد‌ انسانی، تاریخی و اجتماعی متون‌‌دینی، می‌داند. از همین رو نیز وی به نقادی گفتمان‌‌دینی پرداخته و با تاریخمند خواندن احکام و آموزه‌های قرآنی، چون قوامیت، ازدواج و میراث و نیز با‌ توجه به دگرگونی موقعیت‌ زن در دوران معاصر، چنین آموزه‌هایی را ناکارآمد و مخالف با ‌اصل‌‌ برابری و عدالت‌‌‌خواهی قرآن، می‌داند. اما باید گفت، دیدگاه ابوزید، علی‌رغم جنبه‌ها‌ی مثبت و روزآمد خود، دارای نقد‌های بسیاری چون منافات اصل برابریِ‌ جنستی با عدالت‌ قرآنی و عدم پذیرش تاریخمندی احکام و آموزه‌های اساسی قرآن، است. لذا اهمیت و ضرورت این مسأله‌ سبب شده‌است در این مقاله، به روش کیفی و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به تحلیل و نقد مسأله‌ی برابری جنسیتی از منظر ابوزید، بپردازیم. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات نیز، به صورت کتابخانه‌ای و از طریق مطالعه و تأمل در آثار و تالیفات ابوزید می‌باشد.

دکتر نصر حامد ابوزید، متفکر مصری است که همواره به عنوان یک چهره نومعتزلی قلمداد می‌شود، اخیراً برخی محققان از ترکیبی بودن نظرات وی نتیجه گرفته‌اند که ایشان روش منحصر به خود را داشته که محصور به هیچ جریانی نیست و یا تنها با اتکاء بر یک نظریه ابوزید، پیوند وی با نومعتزله را مورد تردید قرار داده‌اند. نوشتار حاضر، با نگاهی جامع به روش تحلیلی-تطبیقی درصدد ارزیابی صحت انتساب ابوزید به مکتب اعتزال قدیم و جدید است، بدین منظور ابتدا نظریات ایشان را در چند مبحث (فارغ از ارزیابی و نقد) بیان نموده و سپس با معتزله و نومعتزله مقایسه شده است. ضمن اذعان به تفاوت‌های معتزله با نومعتزله، مشخص شد دیدگاه‌های ابوزید به رغم رویکرد عقل‌گرایانه‌اش، در مواردی با معتزلیان قدیم تفاوت دارد و در موارد متعدّدی مشابه نومعتزلیان است، لذا همسویی ابوزید با مکتب اعتزال غیرقابل انکار است، اختلاف نظریات وی با معتزلیان قدیم و کثرت مشابهت آرائش با نومعتزلیان، قرابت آراء او با نومعتزلیان را نتیجه می‌دهد.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است که در فهم قرآن و روایات، به‌ویژه برخی آیات مربوط به اسماء و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. نپذیرفتن آن به معنای نادیده‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الاهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب اسلامی و دانشمندان مسلمان، درباره تأویل متون مقدس، دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند، تا جایی که برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم شده‌اند. اولین اختلاف درباره چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم، بلکه مسئله‌ای مستقل و در قواره راسخان در علم و مطهَّرین است؛ بنابراین، برخی مانند محمدهادی معرفت و نصر حامد ابوزید با نگاه حداقلی به آن، تأویل را نوعی تفسیر، و با قواعدی ساده برای همه افراد جایز می‌دانند. این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی «تأویل»، نظریه تأویل را از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه، تبیین، بررسی و ارزیابی می‌کند.

این پژوهش با روشی جدید که مطابق روش صحیح اسلامی است، به بیان ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی می‌پردازد، که از طریق ارائه نظرات نواندیشان است- برجسته ترین آنها معتقد به انسانی (غیر آسمانی) بودن منشأ قرآن هستند، و اینکه قرآن یک محصول فرهنگی می‌باشد، پس برای هر زمان و مکان مناسب نیست- و سپس به صورت بیطرفانه و شفاف به نقد آن نظریات می‌پردازد. این پژوهش در یک مقدمه و چهار فصل و یک نتیجه گیری آمده است. بدین ترتیب؛ فصل اول شامل مباحث مقدماتی است، که ویژگیهای متن قرآن را مطابق روش صحیح اسلامی بیان نموده است. فصل دوم و سوم به ارائه بیشترین و مهمترین نظریات نصر حامد ابو زید و عبدالکریم سروش درباره ویژگیهای متن قرآنی می‌پردازد، به طوری که این ارائه و تحلیل شامل بسیاری از عبارات آنها می‌شود؛ این به دلیل پیچیدگی و عدم بیان نظر به صورت صریح و شفاف می‌باشد. اما فصل چهارم که مبحث اصلی پژوهش است، شامل نقد نظریات و اصولی است که آنها در کتاب‌های خود بر آنها تکیه کرده یا در دیدارهای خود آنها را ترویج داده اند، که پی‌ریزی نظریه انسانی بودن و حاصل فرهنگ بودن قرآن ناشی از آن می‌باشد. این تحقیق با یک نتیجه گیری به پایان می‌رسد، که به طور خلاصه به ارائه مهمترین نتایج به دست آمده پرداخته، و بعضی از پیشنهادات مهم را برای پژوهشگران آینده ارائه نموده است. مهمترین یافته‌ها و نتایجی که به آن دست یافته، عبارتند از: 1. متن قرآنی از دیدگاه ابوزید و عبد الکریم سروش، یک متن تاریخی مربوط به زمان و مکان خاص است. آنها بر این اساس معتقدند که معانی آن برای آن زمان مناسب است، و مناسب سایر زمان و مکان‌ها نیست. 2. ابوزید نبوت را این گونه تفسیر کرد که آن متکی بر قدرت تخیل بوده و سروش آن را با تکیه بر قدرت مکاشفه و الهام تفسیر نمود، به طوری که بسیاری از گفته‌ها احتیاط‌های زیادی را می‌طلبد، از جمله: نابود کردن نبوت الهی که از طریق انتخاب بندگان برگزیده و خاص برای نبوت است، و سایر موارد احتیاطی که جایگاه و شأن نبوت را در مقام پایین‌تری قرار می‌دهد. 3. موضوع وحی از دیدگاه ابوزید و عبد الکریم سروش به اینجا منتهی می‌شود که معنی و مفهوم آن از جانب خدا بوده، اما تدوین سخنان آن توسط پیامبر صورت گرفته است. 4. در واقع هر دو شخصیت پس از نقد فرآیند تفسیری، تأویل (تلقی) را بر تفسیر ترجیح دادند و همچنین تلقی و تأویل را پایه و اساس در فهم قرآن دانستند. بحث درباره‌ ماهیت و ویژگیهای متن قرآنی مستلزم تکیه بر چند روش است، از جمله: 1. روش استقرائی: که از طریق ارائه ایده‌ها و نظریات از دیدگاه صاحبان آنها می‌باشد. 2. روش تحلیلی: که از طریق تحلیل و بررسی نظریات بیان شده درباره ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی است. 3. روش انتقادی: این روش از طریق نقد نظریات نواندیشان در مورد ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی انجام می‌شود.