هیثمی در کتاب مجمع الزوائد روایت «علی مع الحق» را با چه الفاظی آورده است؟ و حکم این روایات چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

هیثمی در کتاب مجمع الزوائد روایت «علی مع الحق» را با چه الفاظی آورده است؟ و حکم این روایات چیست؟

درباره قسمت اول سوال می گوئیم: هیثمی در مجمع الزوائد این روایت را از سه طریق نقل نموده است که عبارات این روایات بدین صورت می باشد:

1) در روایت شمارۀ[1]12031آورده است: «وعن محمد بن إبراهيم التيمي أن فلانا[2] دخل المدينة حاجا فأتاه الناس يسلمون عليه فدخل سعد فسلم فقال : وهذا لم يعنا على حقنا على باطل غيرنا قال : فسكت عنه [ ساعة ] فقال : ما لك لا تتكلم ؟ فقال : هاجت فتنة وظلمة فقال لبعيري : إخ إخ فأنخت حتى انجلت فقال رجل : إني قرأت كتاب الله من أوله إلى آخره فلم أر فيه إخ إخ [ قال : فغضب سعد ] فقال : أما إذ قلت ذاك فإني سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول : علي مع الحق أو الحق مع علي حيث كان قال : من سمع ذلك ؟ قال : قاله في بيت أم سلمة قال : فأرسل إلى أم سلمة فسألها فقالت : قد قاله رسول الله صلى الله عليه و سلم في بيتي فقال الرجل لسعد : ما كنت عندي قط ألوم منك الآن فقال : ولم ؟ قال : لو سمعت هذا من النبي صلى الله عليه و سلم لم أزل خادما لعلي حتى أموت. رواه البزار وفيه سعد بن شعيب ولم أعرفه وبقية رجاله رجال الصحيح».[3]

ترجمه:

چون معاویه در سفر حج به مدینه آمد مردم به سلام او رفتند. سعد بن ابی وقاص از آن جمله بود. معاویه چون او را دید گفت: این است آن که ما را در حقمان علیه باطل غیر ما یاری نکرد (سعد در جنگ صفین بی طرف بود) سعد سکوت کرد و چیزی نگفت. معاویه گفت: چرا حرفی نمی زنی؟ گفت: فتنه و ظلمتی برانگیخته شده بود و من به حکم خدای به شترم گفتم: «اخ اخ» و او را تا رفع فتنه بر جای خواباندم. مردی گفت: من کتاب خدای را از اول تا آخر خوانده ام در آن «اخ اخ» ندیده ام. سعد(غضبناک شدو) گفت:حالا که این سخن را گفتی پس(بشنو) من از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدم: «علی مع الحق یا الحق مع علی حیث کان» علی با حق است یا حق با علی است هر جا باشد.گفت: چه کسی این حدیث را شنیده است؟ سعد گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله این سخن را در خانه ام سلمه فرمود. آن مرد(معاویه) کسی را به خانه ام سلمه فرستاد و در این باره پرسش نمود. ام سلمه گفت: به تحقیق که این سخن را رسول الله صلی الله علیه و آله در خانه من فرمود. آن مرد(معاویه) به سعد گفت: هرگز تو مانند این ساعت نزد من مورد ملامت نبوده ای! سعد گفت: چرا؟ گفت: اگر چنین سخنی را من از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیده بودم تا دم مرگ خادم علی باقی می ماندم.

2) هيثمي همچنین در روایت12027 ، از ابی سعید خدری روایت نموده:«وعن أبي سعيد - يعني الخدري - قال : كنا عند بيت النبي صلى الله عليه و سلم في نفر من المهاجرين والأنصار فقال : «ألا أخبركم بخياركم ؟ » . قالوا : بلى قال : خياركم الموفون المطيبون إن الله يحب الخفي التقي».قال : ومر علي بن أبي طالب فقال :«الحق مع ذا الحق مع ذا».رواه أبو يعلى ورجاله ثقات.

ترجمه:

به نقل هیثمی، ابويعلى‏ اين حديث را از ابوسعيد خُدرى اين گونه نقل كرده است: همراه عدّه‏اى از مهاجران و انصار در خانه رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله‏ و در نزد ايشان بوديم كه فرمودند:«ألا اخبركم بخياركم»؟آيا به شما خبر بدهم كه بهترين شما چه كسانى هستيد؟پاسخ دادند: آرى.فرمود:«الموفون‏، المطيّبون، إنّ اللَّه يحبّ الحفي التقي». وفا كنندگان به عهد و پاكيزگان. همانا خداوند تقوا پيشه‏ ی نكته‏سنج را دوست مى‏دارد.

ابو سعيد مى‏گويد: در اين هنگام على بن ابى طالب‏ عليه السلام‏ از آن جا عبور كرد و پيامبر صلى اللَّه عليه وآله‏ فرمود:«الحق مع ذا، الحق مع ذا». حق با اين شخص است، حق با اين شخص است‏.

3) هیثمی همچنین در روایت 14768، از ام سلمه نقل می نماید:«وعن أم سلمة أنها كانت تقول : كان علي على الحق من اتبعه اتبع الحق ومن تركه ترك الحق عهد معهود قبل يومه هذا رواه الطبراني وفيه مالك بن جعوبة ولم أعرفه وبقية أحد الإسنادين ثقات».

ترجمه:

علی علیه السلام همواره بر حق بود. هر که از او پیروی کند از حق پیروی کرده و هر که او را ترک گوید حق را ترک گفته است. این پیمانی است که قبل از امروز او (جنگ جمل) بسته شده است.

در جمع بندی مجموع این سه روایت این مضمون می رسیم که:علی مع الحق و الحق مع علی حیث کان و من اتبعه اتبع الحق و من ترکه ترک الحق.



*قسمت دوم سوال:


بررسی سندی روایات:

در مورد نقد سندی این روایات می گوئیم:

در روایت اول هیثمی می گوید در طریق این روایت سعد بن شعیب وجود دارد و من او را نمی شناسم اما بقیه رجال آن رجال صحیح اند.

یعنی در سلسله این روایت شخصی است که هیثمی نسبت به او جهل دارد. حال سؤال این است که آیا جهل او خدشه ای به صحت روایت خواهد زد یا خیر؟ با نگاهی به مجمع الزوائد می بینیم که هیثمی در این کتاب مجموعا 493 بار[4] این جمله را ذکر نموده است واین نشان دهنده این است که لزوما هر کس را هیثمی نشناخت دلیل بر مجهول العین بودن وی نخواهد بود؛[5] زیرا در این صورت راویان بسیاری جز مجهولین قرار خواهند گرفت.

با تحقیق بر روی راوی مذکور پی می بریم که نام این راوی«سعد بن شعیب» نیست، بلکه «سهل بن شعیب النهمی» است که او مجهول نیست؛ بلکه دارای ترجمه است و این امر بر هیثمی اشتباه شده است.



ابن عساکر در تاریخ دمشق[6] همین روایت را از طریق این راوی بیان می دارد که طریق روایت وی اینچنین است:«أخبرنا أبو الحسن علي بن أحمد بن منصور، أنبأنا أبو الحسن أحمد بن عبد الواحد بن أبي الحديد، أنبأنا جدي أبو بكر، أنبأنا أبو عبد اللّه محمد بن يوسف ابن بشر، أنبأنا محمد بن علي بن راشد الطبري بصور و أحمد بن حازم بن أبي عذرة الكوفي، قالا أنبأنا أبو غسان مالك بن اسماعيل، حدثنا سهل بن شعيب النهمي، عن عبيد اللّه بن عبد اللّه المدني، قال: حج معاوية بن أبي سفيان‏...».

که ترجمه او را ابو حاتم در ترجمۀ: 859، در کتاب«الجرح و التعدیل» آورده:ابو حاتم در مورد او می گوید:«سهل بن شعيب النهمى كوفى روى عن الشعبى وعبيد الله ابن عبد الله الكندى روى عنه أبو غسان مالك بن اسماعيل [ وابو داود الطيالسي ] سمعت ابى يقول ذلك».

ابوحاتم در ترجمه وی جرحی را ذکر نمی کند و قاعده رجالی در مورد چنین افرادی این است که عدم ذکر جرح از سوی ابوحاتم،به معنای توثیق ضمنی از سوی ابوحاتم است؛ همچنان که ابو غدة در حاشیه کتاب «الرفع و التکمیل» لکهنوی، ص130می گوید:«اذالم یذکر فی الراوی جرحا، ولا ذکر فیه غیره جرحا، فالبرائة من الجرح هی الاصل، ولا یثبت الجرح الا بجارح،ولم یذکر جارح، فلذا یعتبر سکوته عنه من باب التعدیل الضمنی له».

علاوه بر اینکه روایت هیثمی از طریق «محمد بن ابراهیم تیمی» بیان گردیده در حالی که روایت ابن عساکر از طریق«عبیدالله بن عبدالله مدنی» نقل گردیده است که این امر خود کثرت طرق این روایت را بیان می دارد.[7]

مرحوم علامه امینی در کتاب الغدیر بیان می دارند که «سعد بن شعیب» تصحیف و اشتباه شده و این راوی «سعید بن شبیب» می باشد، که در این صورت این راوی توثیق خاص نیز خواهد داشت. مزی در تهذیب الکمال، ج10،ص498و ابن حجر در تهذیب التهذیب، در ترجمۀ2296 در مورد او می گویند:« سعيد بن شبيب الحضرمي أبو عثمان المصري...قال ابراهيم الجوزجاني كان شيخا صالحا».

وذهبی در کتاب«الکاشف فی معرفة من له روایة فی کتب الستة، ج1،ص438،ترجمۀ:1906» می گوید: «سعيد بن شبيب أبو عثمان الحضرمي مصري صدوق ...».

ولی آنچه به نظر درست می آید همان «سهل بن شعیب» است که ما بیان نمودیم.

بنابر فرض اینکه سعد بن شعیب درست باشد و وی شخصی مجهول ؟ باشد می گوئیم:

هیثمی می گوید رجال این حدیث رجال صحیح اند الا این فرد. رجال صحیح یعنی اینکه بخاری یا مسلم از بقیه راویان این حدیث روایت نقل نموده اند و در بالاترین درجه وثاقت قرار گرفته اند و تنها این فرد است که هیثمی می گوید وی را نمی شناسم.

در اینجا بر طبق مبنای «ابن خزیمه» و شاگرد وی «ابن حبان» چنین فردی باز توثیق می شود:(اذا لم یکن فی الراوی جرح و لا تعدیل و کان کل من شیخه و الراوی عنه ثقة و لم یات بحدیث منکر فهو ثقة؛المفصل فی اصول التخریج، ج1،ص180)

علاوه بر اینکه این روایت در مناقب است که در این باب روایات بدین مضمون با طرق مختلف آمده اند که ضعف چنین روایتی را بر طرف می سازد.



روایت دوم:الحق مع ذا احق مع ذا(حق با علی است حق با علی است)

این روایت را هیثمی تصریح به صحت آن می کند.(رواه ابویعلی و رجاله ثقات)

اما در مورد صدقة بن ربیع می گوئیم:

علاوه بر توثیق هیثمی، ابن حبان نیز او را توثیق نموده است(ترجمۀ13657)؛ اما ابو حاتم رازی او را در کتاب جرح و تعدیل خود ذکر نموده است: (1898 - صدقة بن الربيع الزرقى روى عن عمارة بن غزية روى عنه أبو سعيد مولى بنى هاشم).

قاعده و ملاک جرح و تعدیل در اینجا که راوی در کتب رجالی هم دارای توثیق و هم دارای جرح است این است که: جرح راوی در صورتی پذیرفته می گردد که جرح مفسر بوده باشد و به جرح مبهم اعتنایی نمی گردد.

لکهنوی در کتاب:« الرفع و التکمیل، ص:284»در این باره می گوید:«وان وثقه احد فهذا هو الذی قالوا فیه :لایقبل فیه الجرح الا مفسرا».

نکتۀ دیگر اینکه: ابن حبان و ابو حاتم هر دو از افرادی هستند که معروف به اسراف در جرح نمودن افرادند؛یعنی با اندک چیزی راوی را جرح[8] می نمایند که باز با این معیار جرح ابو حاتم پذیرفته نمی شود و توثیق ابن حبان که خود از متشددین است پذیرفته می گردد.علاوه بر اینکه گفته شد هیثمی رجال حدیث را موثق دانسته است.

این مطالب در صورتی است که ابو حاتم راوی را جرح می نمود در حالی که ذکر راوی در کتاب «الجرح والتعدیل» به تنهایی دلالت بر مخدوش بودن راوی ندارد و همچنان که در جواب قبل گفتیم عدم ذکر جرح خاص در مورد افرادی که در این کتاب آمده اند، خود توثیق ضمنی از طرف ابو حاتم خواهد بود همچنان که ابو غدة در حاشیه کتاب «الرفع و التکمیل» لکهنوی، ص130می گوید:«اذالم یذکر فی الراوی جرحا، ولا ذکر فیه غیره جرحا، فالبرائة من الجرح هی الاصل، ولا یثبت الجرح الا بجارح،ولم یذکر جارح، فلذا یعتبر سکوته عنه من باب التعدیل الضمنی له».

در مورد «عبدالرحمن ابن عبدالله ابن عبيد البصري أبو سعيد مولى بني هاشم» نیز جرح به خصوصی نیامده و ابن حجر در مورد او می گوید: «صدوق ربما أخطأ»[9] یعنی راستگو بودن وی محرز است اما گاهی اشتباه می نموده که با این امر نمی توان روایت را زیر سوال برد با کثرت شواهدی که در مضمون این روایت موجود است.

بنابراین بر طبق اصول و ضوابط، جرحی نسبت به این دو راوی وجود ندارد. وروایت با مجموع طرق آن صحیح می باشد.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی