مقدمه­ ای از چگونگی پیدایش پلورالیسم و ادله طرفداران آن را بیان کنید؟ و آیا نسبیت در معرفت می تواند دلیل این مدعا باشد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

مقدمه­ اي از چگونگي پيدايش پلوراليسم و ادله طرفداران آن را بيان کنيد؟ و آيا نسبيت در معرفت مي تواند دليل اين مدعا باشد؟

مقدمه:
پلوراليسم در غرب در حوزه هاي مختلفي مطرح و مورد پذيرش واقع شده است، از جمله حوزه هاي اخلاق ـ سياست ـ دين و... اما «پلوراليسم ديني در دهه هاي اخير با كار جان هيك در جهان مسيحي بالا گرفت. پلوارليزم (ديني) يك طرز تلقي در تئولوژي مسيحي است و اگر كلام مسيحي و اختلاف فرقه هاي مسيحيت را ندانيم نمي توانيم پلوراليزم را درست بفهميم.»[1] اگر درست به خاستگاه و انگيزه مطرح شدن بحث پلوراليزم در غرب نظر کنيم متوجه مي شويم كه: «در فرهنگ اسلامي ما با چنان مشكلي چون پلوراليسم ديني روبرو نيستيم مخلوط كردن معيارهاي اسلامي در مسيحيت منشاء اشتباهاتي شده است و سوء تفاهم بوجود آورده است. جان هيك مي ديد كه بسياري از غيرمسيحي ها تحت تأثير اديان ديگر انسانهائي پاك و بي آزار بار آمده اند. بنابراين جز ميّت كليسا در مورد غسل تعميد و نقش كليسا در نجات افراد و در مورد بهشت و جهنم چه توجيهي دارد؟!»[2] بناچار قائل به پلوراليسم ديني شد. اما اسلام با مسئله نجات ـ بهشت و جهنم و ساير مسائل كه باعث شد پلوراليزم ديني مطرح شود، بسيار منطقي برخورد مي كند كه اصولا لازم نيست براي پركردن خلاءها، قائل به پلوراليسم شويم.[3] با اين وصف بعضي از روشنفكران ممالك اسلامي و مملكت ما به دنبال بومي سازي اين نظريه هستند و سعي در اين دارند كه «نظريه پلوراليزم ديني آقاي جان هيك را با استفاده از تجربيات قبلي كساني چون محمد آركون و فضل الرحمان»[4] (كه در ديگر ممالك اسلامي سعي در جا انداختن آن داشته اند) در ايران جا بياندازند. حتي براي اين كه درست جا بيافتد از آيات و روايات و اشعاري نيز بهره مي جويند.
قبل از ذكر ادّله طرفداران پلوراليسم ذكر اين نكته ضروري است كه: در دلائلي كه به نفع پلوراليسم مطرح شده سراسر مغالطه و يك سردرگمي عجيب ديده مي شود كه در اين مختصر جاي بيان مغالطات نيست.[5] ادله طرفداران

پلوراليسم ديني:
1ـ يكي از مهمترين مباني پلوراليسم ديني طرز تلقي از معرفت شناسي است، اگر دستگاه معرفتي را بپذيريم كه «معتقد باشد گزاره هايي وجود دارند كه حقايق را براستي بيان مي كنند البته (اين) يك معرفت شناسي ضد پلوراليستي است. اما اگر ما هم به سراغ دستگاه معرفتي برويم كه در درجه اول آگاهي ها را تماماً پسيني و تجربي دانسته و ثانياً «شناخت حقيقت» را ناشدني بداند و قيد «مطابقت با واقع» را بزند زمينه براي پلوراليزم ديني مهيا مي شود.[6] بعبارت ديگر مي توان گفت مهمترين دليل بر پذيرش پلوراليسم ديني همان پلوراليسم معرفتي است. اگر در معرفت شناسي به يقين جازم نرسيم در گزاره­هاي ديني هرگز به يقين نخواهيم رسيد پس بايد هر ديني را بر رسميت بشناسيم چون نمي دانيم كدام دين بحق است.
2ـ دومين مبناي پذيرش پلوراليسم ديني كه از اهميت بسزائي برخوردار است اين است كه:
طرفداران پلوراليسم ديني وحي را بعنوان «تجربه ديني» تلقي مي كنند كه براي پيامبر حاصل شده است. و هيچ تجربه ديني بدون تعبير و تفسير نيست، از طرفي انبياء، كه به تفسير اين تجربه هاي ديني دست مي زنند چون همگي بشرند تحت تأثير محدوديتهاي بشري كه همان محدوديتهاي تاريخي ـ زباني ـ اجتماعي و جسماني است، هستند. اين محدوديتها در تجربه آنها اثر مي گذارد لذا «گزاره هائي كه به صورت عقايد (اين خاص) بيان مي شوند مي توانند متفاوت باشند و در عين حال بهره مند از حقيقت.»[7] و اين همان پلوراليسم ديني است كه همه اديان را محقّ مي داند.
3ـ مبناي سوم ايشان با كمك گرفتن از سمبليك بودن زبان دين است. اگر زبان دين سمبليك فرض شود و زبان سمبليك به اين معني كه «آنچه در گزاره هاي ديني بيان مي شود (هميشه) واقعيتي را بيان مي كند كه كاملا در آن زبان منعكس نيست و اگر تفاوت گزاره هاي متفاوت تفاوت در سمبلها باشد و نه در آنچه از آن حكايت مي كنند پلوراليسم ديني اعتبار پيدا مي كند».[8] به عبارت ديگر «دعوي حقانيت و انحصاري و مطابقت با واقع بي معني است.»[9] چون اين بيانها سمبليك است و زبان خاص خودش است و اين زبان مطابق با آن معاني كه از آن مي فهميم نيست. پس ديگر نمي توان گفت اين دين بر حق و دين ديگر باطل است. چون تنها راه شناخت دين زبان است كه آنهم سمبليك است.
4ـ مبناي بعدي پلوراليزم را مي توان تحت عنوان «شريعت محوري» خير! اما «ايمان محوري»، معرفي كرد. اگر شريعت محور شديم در واقع مانع پذيرش پلوراليسم شده ايم ولي اگر ايمان محور شويم راه را براي پذيرش پلوراليسم هموار كرده ايم. «وقتي به يك سلسله گزاره هاي اعتقادي و به آداب و رسوم و مناسك و قوانين ديني بچسبيم، البته اين تصلّب ها مانع از توجه به ديگران (پلوراليسم) خواهد بود. سيستم هاي عقيدتي و عملي نبايد به شكل قوانين در آمده و جامعه اي بسته بسازد. بجاي شريعتِ علمي و عقايد نظري و ساير دگم ها بايد بر روي خود مفهوم ايمان (طلب صادقانه، عشق ورزي، و ارادت) تكيه كرد. اصل، صرفاً (ايمان داشتن به چيزي) است. مهم نيست كه به چه چيزي ايمان داشته باشيم ايمان تنها يك تجربه شخصي و سيّال مي باشد لذا به جمود و به تعصب و نفي ديگران نمي انجامد. اما شريعت به معني احكام و قوانين و عقايد خاص نوعي موضع گيري اجتماعي است. لذا به صلابت و اصطكاك مي انجامد و بنابراين غير پلوراليستي است».[10]
5ـ مسلمانان خداوند را «هادي» مي خوانند و اين ادعا وقتي صدق مي كند كه همه يا اغلب بشريت را «هدايت يافته» و در وضع ايده آل بدانيم. اگر بخش مهم مردم را دچار گمراهي بدانيم منافات با هدايتگري خداوند دارد. بلكه به معني غلبه شيطان بر خداوند و ناكام بودن پيامبران خداست.[11] لذا بايد تمام اديان را بحق بدانيم و قائل به پلوراليسم ديني شويم كه تجلي مظهر اسم هادي خداوند درست شود اين نكته كه در اكثر نوشتجات طرفداران پلوراليسم يافت مي شود[12] را دکتر سروش با بي پروايي عجيبي بيان مي كند: «مي توان پرسيد اگر واقعاً امروزه از ميان همه طوائف دينداران كه به ميلياردها مي رسند تنها اقليت شيعيان اثنا عشري هدايت يافته اند و بقيه همه ضالّ و كافرند (به اعتقاد شيعيان)... در آن صورت هدايتگري خداوند كجا تحقق يافته است».[13]
6ـ در اين مبنا بيشتر تكيه بر فطري بودن توحيد شده است. مي گويند: چون توحيد فطري است پس بايد همه اديان بحق باشند بدليل اين كه همه انسانها داراي فطرتند. يعني هر انساني فطرت دارد و دنبال توحيد طبق مقتضاي فطرت خويش رفته پس بايد همه اديان محق باشند كه انسانها به خطاء نرفته باشند.[14]
7ـ اين مبنا رنگ و لعاب فلسفي دارد و با استناد به قاعده «الاتفاقي لايكون دائميّاً و لا اكثرياً» مبنا را به جلو مي برند. توضيح اين كه غايت انسان رسيدن به كمال است و آنچه اكثري است رسيدن به غايت است، پس همه يا اكثريت به كمال رسيده اند. به عبارت ديگر آنچه اكثري است رسيدن به غايت است و غايت همان به كمال رسيدن است، پس همه انسانها به كمال رسيده­اند پس هر كس پيرو هر ديني باشد به كمال رسيد و فرقي نمي كند دين اسلام باشد يا اديان ديگر.[15]
8ـ اين مبنا كما بيش با مباني پيشين تفاوت دارد در اين مبنا از حالت «سلب حقيقت تام» از هر ديني مي خواهند اثبات حقانيت اديان را بكنند.
ايشان قائلند نه تنها در عالم تكوين چيز خالص نداريم بلكه در عالم تشريع و عالم اديان نيز حق مطلق يا باطل مطلق نداريم همه اديان مخلوطي از حق و باطل است اين قاعده براي فهم­هاي بشر از هر مطلبي نيز هست كه هيچ فهمي از هيچ مسئله اي چون بشري است پس حق مطلق نيست بلكه كم و بيش مخلوط با باطل است. فهم از اديان و دين نيز در امان از اين قاعده نيست لذا سرّ پيدايش اديان مختلف هم در همين است كه اديان جملگي مخلوط از حق و باطلند پس نمي توان گفت اين دين بهتر است يا آن دين بدتر پس همه اديان مساويند.
به اعتقاد پلوراليسم ديني اين قاعده در مذاهب درون دينِ واحد نيز جريان دارد. «نه تشيع اسلام خالص و حق محض است و نه تسنن (گرچه پيروان اين دو طريقه هر كدام در حق خود چنان رأيي دارند) نه اشعريت حق مطلق است و نه اعتزاليت... نه تفسير فخر رازي و نه تفسير طباطبائي... نه همه مسلمانان در خداشناسايي و پرستش­شان، عادي و بري از شركند و نه همه مسيحيان درك ديني شان شرك آلود است.»[16]
9ـ در مبناي قبلي ديديم كه همه اديان چون مخلوطي از حق و باطل معرفي شدند فلذا هيچ يك بر ديگري ارجحيت نداشت. اما در اين مبنا كه شرح خواهم داد قائلند چون همه اديان حقند و حقايق تو در تو و در هم تنيده اند پس همه را بايد حق بدانيم. مي گويند: «هيچ حقي با حق ديگر بي مهر و ناسازگار نيست همه حقيقتها ساكنان يك ايوان و ستارگان يك كهكشانند اين نكته بديهي و منطقي اولاً حق را از رنگ غربي و شرقي و ارتجاع و ترقي نجات مي دهد و حق جويان را براي تحصيل و التماس حق از روي آوردن به هيچ قبله و درگاهي منع نمي كند. و ثانياً حق شناسان را به موزون كردن مستمر حق خويش با حقهاي ديگران امر و دعوت مي كند.»[17]
10ـ توضيح مبناي دهم كه در واقع پلي است از پلوراليسم اخلاقي به پلوراليسم ديني از اين قرار است: حقايق قابل جمع بودند اما ارزشها به هيچ وجه قابل جمع نيستند. بين ارزشها كثرت واقعي حاكم است. ايشان معتقدند نه تنها دليل نداريم كه مثلا «عدل» و «آزادي» جمع شدني باشند بلكه تجارب بشر نشان مي دهند كه اينها كاملا با هم معارضند و همچنين ساير ارزشها. اينجاست كه افراد بشر از بين ارزشها يكي را اختيار مي كنند آنهم نه با دليل. «اين پلوراليزم ارزشي و علّي كه ناشي از فقدان دليل و تعارض ذاتي ارزشها و فراخ بودن مال تخيير است در حقيقت عين متن زندگي است و آدميان بالفعل در دلِ چنين كثرتي زيست مي كنند.»[18] از طرفي «قياس ناپذير بودن فرهنگها به همين معناست و كثرت گرايي فرهنگي به آن بنا مي شود و از پلوراليسم فرهنگي و اخلاقي تا پلوراليسم ديني راهي نيست.»[19]
11ـ دليل ديگري كه براي پلوراليزم ذكر مي كنند اين است كه: اين اختلافات كه مي بينيم اينها اختلافاتي است كه در ظاهر اختلاف است اما در باطن به هيچ روي اختلاف در كار نيست. مثل جنگهاي زرگري كه ظاعرش را كه انسان نگاه كند جنگ است اما در باطن هيچ نزاعي در كار نيست و براي پوشاندن مطلبي چنين مي كنند. و اصولا اين اختلافات براي ظاهر بينان است كه در واقع اختلاف مي كنند تا يك رازي را از منظر ظاهربينان بپوشانند اين اختلاف باعث مي شود ظاهربينان توجه شان به اين اختلاف جلب شود و اگر كسي بخواهد گنج مخفي را كه اين اختلافات نمي گذارد آشكار گردد پيدا كند بايد از اين اختلافت بالا رود و در جاي ديگر آن را يافت كند. بايد بابي اعتنائي به نزاعها گنج مستور را در خرابه هاي ديگر بيايد. پس بايد قائل به پلوراليسم شد و به اختلافات ظاهري اديان نگاه نكرد بلكه افق بالاتري را ديد كه همان پلوراليسم ديني است.[20]
و اما قسمت دوم سؤال:
اگر دقيق به مباني پلوراليزم ديني نگاه كنيم درخواهيم يافت كه پلوراليسم ديني زاييده تفكر نسبيت در معرفت است و اين تفكر نسبي گرائي است كه به اديان سرايت مي­كند و منجر به پذيرش پلوراليسم مي شود. اما در عكس آن كه آيا پذيرش پلوراليسم لزوماً به معناي گردن نهادن به نسبيت است، طرفداران پلوراليسم ديني مي گويند در پذيرش اين ايده «خطر نسبيت وجود ندارد».[21] ولي مي گوئيم به صرف ادعا كه «خطر نسبيت نيست» كار درست نمي شود. مگر مي شود مباني شكاكيت و معرفت شناسي كذايي كه قوام بخش پلوراليزم است را بپذيريم بعد بگوئيم به شكاكيت و نسبيت دچار نمي شويم و اصلا اگر كسي آن مباني را نپذيرد نمي تواند قائل به پلوراليزم شود. فقط وقتي مي توان پلوراليسم را پذيرفت كه آن مباني را بپذيريم و آن مباني قطعاً انسان را به نسبيت در معرفت مي كشاند به عبارت صريح «معرفت شناختي پلوراليزم جان هيك داراي ساخت آمپريستي بوده و اكيداً مبتني بر نفي امكان معرفت به واقع بويژه در مقولات ديني و مستلزم نوعي شكاكيت جزعي در باب اديان مي باشد.[22]

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)