بررسی مؤلفه‌ها و مصادیق مصلحت از منظر آموزه‌های دینی با تاکید بر دیدگاه امامین انقلاب امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه‌ای(حفظه‌الله) | کتابخانه مجازی الفبا

مقدمه 1 فصل اول: کلیات و مفاهیم 3 1ـ1. کلیات 4 1ـ1ـ1. بیان مسأله 4 1ـ1ـ2. اهمیت و ضرورت تحقیق 5 1ـ1ـ3. پرسش‌های تحقیق 6 1ـ1ـ3ـ1. پرسش اصلی 6 1ـ1ـ3ـ2. پرسش‌های فرعی 6 1ـ1ـ4. فرضیه‌‌های تحقیق 6 1ـ1ـ4ـ1. فرضیه اصلی 6 1ـ1ـ4ـ2. فرضیه‌های فرعی 6 1ـ1ـ5. اهداف تحقیق 7 1ـ1ـ5ـ1. هدف اصلی 7 1ـ1ـ5ـ2. اهداف فرعی 7 1ـ1ـ6. پیشینه تحقیق و تاریخچه بحث 7 1ـ1ـ7. نوع پژوهش و روش گردآوری اطلاعات 9 1ـ1ـ8. ساختار تحقیق 9 1ـ2. مفاهیم تحقیق 10 1ـ2ـ1. معنای لغوی مصلحت 10 1ـ2ـ2. معنای اصطلاحی مصلحت 11 1ـ2ـ3. فقه حکومتی 12 1ـ2ـ3ـ1. تعریف فقه 12 1ـ2ـ3ـ2. تعریف حکومت 13 1ـ2ـ3ـ3. تعریف فقه حکومتی 13 1ـ2ـ4. ولایت فقیه 14 1ـ2ـ5. امام خمینی, 15 1ـ2ـ6. آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه‌الله) 15 فصل دوم: مولفه‌های اساسی مصلحت از منظر آموزه‌های دینی 17 مقدمه 18 2ـ1. مفهوم‌شناسی و تعاریف مصلحت 19 2ـ1ـ1. مصلحت در قرآن کریم: تحلیل واژگان و آیات مرتبط 19 2ـ1ـ2. مصلحت در سنت پیامبر و اهل بیت, :روایات کلیدی 20 2ـ1ـ3. تطور مفهوم مصلحت در تاریخ فقه اسلامی و کلامی 21 2ـ1ـ4. تمایز مصلحت با مفاهیم نزدیک: مفسده، مصلحه، مصالح عمومی 22 2ـ1ـ5. مولفه‌های بنیادی مصلحت در آموزه‌های دینی (مقاصد شریعت) 23 2ـ1ـ5ـ1. حفظ دین و ایمان: مصلحت در عرصه اعتقادات 23 2ـ1ـ5ـ2. حفظ جان و سلامت جسمانی 23 2ـ1ـ5ـ3. حفظ عقل و سلامت فکری 24 2ـ1ـ5ـ4. حفظ نسل و خانواده 24 2ـ1ـ5ـ5. حفظ مال و منافع اقتصادی 25 2ـ1ـ5ـ6. تأمین عدالت اجتماعی و نظم عمومی 25 2ـ1ـ6. مبانی و معیارهای مصلحت‌اندیشی از منظر معصومین, 26 2ـ1ـ7. انطباق مصلحت با اهداف و مقاصد عالیه شریعت (مقاصد الشریعه) 27 2ـ1ـ8. نقش واقع‌بینی، درک صحیح شرایط و آینده‌نگری 28 2ـ1ـ9. اولویت‌بندی مصالح و مفاسد متزاحم (قاعده اهم و مهم و دفع افسد به فاسد) 28 2ـ1ـ9ـ1. جایگاه عقل، مشورت و خرد جمعی 29 2ـ1ـ10. تفکیک مصلحت فردی و عمومی و اولویت مصالح عمومی 30 2ـ1ـ10ـ1. نتیجه‌گیری از مبانی و معیارها 31 2ـ1ـ11. تجلی مصلحت در سیره و تعالیم معصومین, 31 2ـ1ـ12. مصلحت در سیره و سنت پیامبر اکرم, 32 2ـ1ـ13. مصادیق مصلحت در تصمیمات حکومتی و سیاسی 34 2ـ1ـ13ـ1. هجرت از مکه به مدینه 34 2ـ1ـ13ـ2. تدوین صحیفه مدینه (اولین قانون اساسی مکتوب) 35 2ـ1ـ13ـ3. صلح حدیبیه (سال 6 ق) 35 2ـ1ـ13ـ4. مدارا و مدیریت منافقان در مدینه 36 2ـ1ـ13ـ5. تدابیر حکیمانه نظامی در غزوات 36 2ـ1ـ13ـ6. فتح مکه و عفو عمومی (سال 8 ق) 37 2ـ1ـ14. مصادیق مصلحت در امور اجتماعی و اقتصادی 37 2ـ1ـ14ـ1. بنیان‌گذاری نظام اقتصادی عادلانه 38 2ـ1ـ14ـ2. تشریع و اجرای نظام زکات و صدقات 38 2ـ1ـ14ـ3. ایجاد وحدت و اخوت اسلامی 38 2ـ1ـ14ـ4. ارتقای جایگاه اقشار آسیب‌پذیر 39 2ـ1ـ15. مصلحت در قضاوت و اجرای حدود 39 2ـ1ـ16. اصول مصلحت‌اندیشی در سنت نبوی (جمع‌بندی) 39 2ـ1ـ16ـ1. حاکمیت مقاصد شریعت 40 2ـ1ـ16ـ2. اولویت‌بندی اهم و مهم 40 2ـ1ـ16ـ3. واقع‌بینی و آینده‌نگری 40 2ـ1ـ17. ترجیح مصلحت عمومی بر مصلحت فردی/گروهی 40 2ـ1ـ17ـ1. بهره‌گیری از عقل سلیم و مشورت 40 2ـ1ـ17ـ2. انعطاف در روش‌ها با حفظ اصول 40 2ـ1ـ18. مصلحت در سیره و تعالیم امیرالمؤمنین علی, 41 2ـ1ـ19. مصلحت در دوران حکومت و چالش‌ها 42 2ـ1ـ19ـ1. موضع اولیه در برابر ناکثین (پیش از جنگ جمل) 42 2ـ1ـ19ـ2. برخورد با اسرا و غنائم در جنگ جمل 42 2ـ1ـ19ـ3. مذاکرات پیش از جنگ صفین 43 2ـ1ـ19ـ4. پذیرش حکمیت در صفین 43 2ـ1ـ19ـ5. برخورد با خوارج (نهروان) 44 2ـ1ـ20. مصلحت در اجرای عدالت و حقوق عمومی 44 2ـ1ـ20ـ1. عدالت در توزیع بیت‌المال 45 2ـ1ـ20ـ2. عهدنانه مالک اشتر 45 2ـ1ـ20ـ3. تأکید بر حقوق شهروندان و مسئولیت حاکم 46 2ـ1ـ21. مصلحت در تعامل با مخالفان و حفظ جامعه 46 2ـ1ـ21ـ1. مدارا با مخالفان غیرمسلح و قعده 46 2ـ1ـ21ـ2. تفکیک میان نقد و براندازی 47 2ـ1ـ22. مصلحت در سیره و تعالیم سایر ائمه معصومین, (با تأکید بر نمونه‌های برجسته) 47 2ـ1ـ22ـ1. مصلحت در صلح امام حسن, 47 2ـ1ـ22ـ2. مصلحت در قیام امام حسین, 49 2ـ1ـ22ـ3. مصلحت در دوران سایر ائمه, مانند تقیه و تدابیر در شرایط فشار 51 2ـ1ـ22ـ4. تقیه؛ سپر حفاظتی شیعه و مصلحت حفظ بقا 51 2ـ1ـ22ـ5. نهضت علمی و فرهنگی؛ مصلحت حفظ و تبیین مکتب 52 2ـ1ـ23. سازماندهی شبکه وکالت؛ مصلحت ارتباط و هدایت در عصر غیبت صغری 52 فصل سوم: مصلحت در اندیشه و عمل امام خمینی, و آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه‌الله) 55 مقدمه 56 3ـ1. مصلحت در اندیشه امام خمینی, 57 3ـ2. اصول فقهی 58 3ـ2ـ1. نظریه ولایت مطلقه فقیه؛ سنگ بنای اختیارات مصلحتی حاکم 58 3ـ2ـ2. فقه حکومتی؛ نگاه جامع به دین برای اداره جامعه 59 3ـ2ـ3. نقش بنیادین عنصر «زمان و مکان» در اجتهاد 61 3ـ2ـ4. تبعیت احکام واقعی از مصالح و مفاسد نفس‌الأمری 62 3ـ3. اصول فلسفی و کلامی 63 3ـ3ـ1. حکمت، غایتمندی و هدفمندی افعال الهی 63 3ـ3ـ2. عدالت؛ روح حاکم بر شریعت و هدف بنیادین حکومت اسلامی 63 3ـ3ـ3. مصلحت در اجتهاد و استنباط احکام شرعی ایشان 64 3ـ3ـ4. نقش مصلحت در فهم مقاصد شریعت و روح کلی دین 65 3ـ3ـ5. توسعه دایره شمول قواعد ثانویه مبتنی بر مصلحت 65 3ـ3ـ6. تأثیر عنصر زمان و مکان در تشخیص دقیق «موضوع» حکم 66 3ـ3ـ7. اولویت‌بندی احکام در مقام «تزاحم» بر اساس مصلحت اهم 66 3ـ3ـ8. مصلحت در نظریه ولایت فقیه و فقه حکومتی 67 3ـ3ـ9. مصلحت به مثابه ابزار اعمال ولایت مطلقه فقیه 68 3ـ3ـ10. مصلحت به مثابه ضامن پویایی فقه حکومتی 68 3ـ3ـ11. تقدم مصلحت نظام در چارچوب فقه حکومتی 69 3ـ3ـ12. نمونه‌های عملی از به‌کارگیری مصلحت در فتاوی و سیاست‌های امام خمینی, 70 3ـ3ـ12ـ1. نامه تاریخی درباره اختیارات حکومت (پاسخ به آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه‌الله)) 71 3ـ3ـ12ـ2. تصمیمات کلان اقتصادی در شرایط بحرانی 71 3ـ3ـ12ـ3. سهمیه‌بندی (کوپنی کردن) کالاهای اساسی 72 3ـ3ـ12ـ4. ملی کردن برخی صنایع و بازرگانی خارجی 72 3ـ3ـ12ـ5. تعیین قیمت‌ها و تعزیرات حکومتی 73 3ـ3ـ12ـ6. پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل 73 3ـ3ـ12ـ7. تغییر در برخی فتاوای اجتماعی بر اساس تغییر موضوع یا مصلحت 74 3ـ3ـ12ـ8. تأسیس نهادهای جدید بر اساس مصلحت 74 3ـ3ـ12ـ9. تأسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام 75 3ـ4. مصلحت در اندیشه و عمل آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه‌الله) 75 3ـ4ـ1. مبانی فقهی و رویکرد نظری به مصلحت 76 3ـ4ـ2. تداوم و تعمیق مبانی ولایت مطلقه فقیه 76 3ـ4ـ3. مصلحت به مثابه روح حاکم بر فقه حکومتی 77 3ـ4ـ4. ریشه الهی و شرعی مصلحت 77 3ـ4ـ5. ضرورت مصلحت در مقام اجرا و تزاحم 77 3ـ4ـ6. جایگاه مصلحت در سیاست‌گذاری و مدیریت کلان کشور 78 3ـ4ـ7. مصلحت به مثابه مبنای سیاست‌های کلی نظام 78 3ـ4ـ8. مصلحت به مثابه معیار تصمیم‌گیری در شرایط چالش و بحران 79 3ـ4ـ9. مصلحت به مثابه عامل پویایی و کارآمدی نظام 79 3ـ4ـ10. نقش نهادهای مشورتی و کارشناسی در تشخیص مصلحت 79 3ـ4ـ11. تحلیل بیانات و فتاوی ایشان درباره مصلحت 80 3ـ4ـ12. تأکید مکرر بر تقدم «مصلحت نظام» 80 3ـ4ـ13. تبیین ضوابط و شرایط مصلحت‌اندیشی مسئولانه 80 3ـ4ـ14. انطباق با اصول و مبانی اسلام و انقلاب 82 3ـ4ـ15. واقع‌بینی و آینده‌نگری 83 3ـ4ـ16. جامع‌نگری و توجه به همه ابعاد 84 3ـ4ـ17. اولویت منافع ملی و عمومی 85 3ـ4ـ18. اتکاء به کارشناسی و خرد جمعی 85 3ـ4ـ19. هشدار نسبت به آفات و خطرات سوءاستفاده از مصلحت 86 3ـ4ـ20. نقش مصلحت در پویایی فقه و پاسخگویی به نیازهای زمان 86 3ـ4ـ21. پاسخ به استفتائات مرتبط 86 3ـ5. مصادیق عینی و کاربردی مصلحت در عمل (قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری‌ها) 87 3ـ5ـ1. تعیین سیاست‌های کلی نظام به مثابه نقشه راه مصلحتی 87 3ـ5ـ2. مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام (نمونه‌های جزئی‌تر و کاربردی) 88 3ـ5ـ3. تصمیمات کلان در مواجهه با چالش‌ها و بحران‌های بین‌المللی (با تمرکز بر مذاکرات به‌روز) 90 3ـ5ـ4. تحلیل کاربرد مصلحت در مذاکرات جاری یا آتی (1404) 90 3ـ5ـ4ـ1. سنجش مصالح و مفاسد در شرایط فعلی 90 3ـ5ـ4ـ2. تعیین خطوط قرمز بر اساس مصلحت روز 91 3ـ5ـ4ـ3. انعطاف‌پذیری تاکتیکی در چارچوب مصلحت 91 3ـ5ـ4ـ4. اولویت دادن به مصلحت اهم در تزاحم‌ها 91 3ـ5ـ4ـ5. نقش کارشناسی و اطلاعات دقیق و به‌روز 92 3ـ5ـ5. مواجهه با مسائل فقهی مستحدثه و فناوری‌های نوین 92 3ـ6. نقاط اشتراک در تبیین و کاربرد مصلحت 94 3ـ6ـ1. پذیرش مشروعیت و ضرورت مصلحت در فقه حکومتی 94 3ـ6ـ2. محوریت «مصلحت نظام اسلامی» و تقدم آن بر مصالح فردی یا جزئی 94 3ـ6ـ3. ارتباط وثیق مصلحت با نظریه ولایت مطلقه فقیه 95 3ـ6ـ4. نفی مصلحت‌اندیشی سلیقه‌ای، شخصی، جناحی یا متأثر از فشارهای بیرونی 95 3ـ6ـ5. هدفمندی مصلحت در راستای تحقق مقاصد شریعت و اهداف انقلاب 96 3ـ6ـ6. لزوم آگاهی از شرایط زمان و مکان و بهره‌گیری از کارشناسی 96 3ـ7. تفاوت‌ها و تأکیدهای خاص هر یک 96 3ـ7ـ1. تأکید بر فرآیند، نهادینه شدن و سازوکارهای کارشناسی 97 3ـ7ـ2. گستره و تنوع مصادیق کاربردی 97 3ـ7ـ3. تأکید بر ابعاد خاص مصلحت و ظرافت‌های آن 98 3ـ7ـ4. روش تبیین و استدلال 98 3ـ7ـ5. تأثیر زمینه‌های تاریخی و اجتماعی بر تفاوت رویکردها 99 3ـ8. نقدهای فقهی و اصولی 100 3ـ8ـ1. تعارض ظاهری مصلحت با احکام اولیه شرعی و چالش ثبات شریعت 101 3ـ8ـ2. ابهام در ضوابط و معیارهای دقیق شرعی برای تشخیص مصلحت معتبر 101 3ـ8ـ3. خطر قانون‌گذاری در عرض شارع (تشریع) و تجاوز از حدود ولایت 102 3ـ8ـ4. چالش انحصار یا عدم شفافیت در نهاد تشخیص مصلحت و فقدان سازوکار نظارت فقهی مؤثر 103 3ـ8ـ5. رابطه مبهم مصلحت با مقاصد شریعت و چالش انطباق عملی 103 3ـ8ـ6. چالش‌های عملی و اجرایی 104 3ـ8ـ6ـ1. ابهام در فرآیند تشخیص و تصمیم‌گیری مصلحتی و عدم شفافیت کافی 104 3ـ8ـ6ـ2. تأثیر ملاحظات سیاسی، جناحی و شخصی بر تشخیص مصلحت 105 3ـ8ـ6ـ3. مشکل سنجش، مقایسه، اولویت‌بندی و وزن‌دهی به مصالح و مفاسد متزاحم 105 3ـ8ـ6ـ4. عدم پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری کافی در قبال پیامدهای تصمیمات مصلحتی 106 3ـ8ـ6ـ5. ایجاد بی‌ثباتی و عدم قطعیت در نظام حقوقی و اجرایی 106 3ـ8ـ6ـ6. استفاده ابزاری از مصلحت برای توجیه تصمیمات و پوشش ضعف‌ها 106 3ـ8ـ7. چالش ارتباط با کارشناسی غیرفقهی و تضمین بی‌طرفی 107 3ـ9. پاسخ‌ها و راهکارهای مطرح شده 107 3ـ9ـ1. پاسخ به نقدهای فقهی و اصولی 107 3ـ9ـ2. پاسخ به چالش‌های عملی و اجرایی و ارائه راهکارها 109 نتیجه‌گیری 111 پیشنهادات 115 منابع و مآخذ 118 Abstract 123