مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فرضیّه‌ی پلورالیسم دینی جان هیک تلاشی است که وی از درون سنّت مسیحی برای تبیین رابطه‌ی مسیحیّت با دیگر ادیان جهان صورت داده است. ادّعای اصلی هیک آن است که همه‌ی ادیان از ارزش معرفتی یکسانی برخوردارند و هم‌ی آن‌ها در راهنمایی پیروانشان به سمت رستگاری نهایی موفّق عمل می‌کنند. هیک برای تبیین و توجیه ادّعای خود ابتدا باید در مقابل ناواقع‌گِرَوان از واقع‌گروی گزاره‌های دینی حمایت، و سپس در مقابل شمول‌گروان و انحصارگروان از تفسیر پلورالیستیِ مسئله‌ی تنوّع ادیان دفاع کند. امّا به‌نظر می‌رسد که مدل پلورالیسم دینی هیک دچار تعارضات درونی بسیاری است که بیان آن‌ها هدف اصلی این مقاله است. به این منظور، به بیان سه دسته از انتقادات وارد بر این مدل اشاره خواهد شد: نخست انتقاداتی که به ناکثرت‌‌گروانه بودن این مدل اشاره دارند، دوم انتقاداتی که به عدم امکان پذیرش این مدل در سنّت مسیحی می‌پردازند، و سوم انتقاداتی که از ناکارآمدی این مدل در دست‌یابی به اهداف از پیش مشخّص‌شده پرده‌ برمی‌دارند.

گوناگونی در عرصه های گونه گون فکری و فرهنگی، دیده ای پذیرفتنی است. انسان ها در گوشه وکنار جهان با باورهای متنوع و متکثری زیست می کنند و اندیشمندان همة ادیان در پی دست یافتن به راهی برای کاهش اختلاف های برآمده از این گوناگونی ها هستند. در این میان، برخی ازدانشمندان، پلورالیسم دینی را به عنوان تنها راه کار پیشنهاد داده اند. این نظریه برای کاستن ازدامنة اختلاف های پیروان ادیان گوناگون، بر حقان ت نسبی ادیان می کوبد تا در حقان ت ادیان حق هدایت و نجات را برای پیروانشان به ارمغان آورد. پژوهش گر این پژوهش در تلاش است با نگاهی گذرا از منظر عقل و دین و دیدی درون و برون دینی به جنبه های گوناگون این نظریه، رهیافت های گویا و مثبت آن را روشن و نقاط ناگویای آن رابرای جامعة دینی و نسل جوان دین پژوه آشکار سازد. نوینسده کوشیده است در گونة پلورالیسم دینی حق انیت ثابت کند که اسلام عام، هم اکنون ناظر به اسلام خاص و هم آهنگ با آن بوده وشریعت اسلام تنها صراط مستقیم و تنها وسیلة نجات است. خاتمیت در اسلام با پشتوانة ادله عقلی و نقلی مطرح می شود. ادیان پیشین تنها در ظرف زمانی خود حقانیت و نجات را به ارمغان آورده اند، ولی اکنون پیروی از آن ها به فرض آگاهی از اسلام، خطا و انحراف است؛ زیرا اسلام،حقانیت موجود در ادیان را تکمیل و تتمیم کرده است. از نظر اسلام، پلورالیسم دینی طولی،رویه ای درست و پلورالیسم دینی عرضی، نادرست است. آموزه های اسلامی هم چون گفت وگوی منطقی، مدارات و هم زیستی مسالمت آمیز گزاره هایی است که در تایید پلورالیسم دینی رفتاری می توان از آن بهره گرفت. اسلام نجات را می پذیرند، ولی نه آن گونه که تکثرگراها درپلورالیسم دینی نجات، به آن باور دارند. چون حساب قاصران و مستضفعان فکری - فرهنگی ومخالفان غیر ماند از حساب مقصران و معاندان لجوج جداست، این که چه کسی اهل نجات است،با توجه به موازین عدل و حکمت و رحمت الهی، به تصمیم خداوند بستگی دارد.

آیا نظریه کثرت گرایی جان هیک در تبیین تنوع دینی سازگاری و کفایت دارد؟ در برابر مسأله تنوع دینی تبیینهای متفاوتی با تقریرهای مختلف مطرح شده است (طبیعت گرایی، مذهب گرایی (انحصار گرایی / شمول گرایی)، کثرت گرایی، نسبیت گرایی) در این میان کثرت گرایی به روایت جان هیک از نظریات پر مناقشه چند دهه اخیر بوده است. او به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی و فنومنی تفکیک می کند و سپس معرفت شناسی کانتیِ ادراکِ حسی را در باب تجربه دینی بکار می گیرد بدین مضمون که: حق فی نفسه (Real) در حضور جهانی اش در آگاهی ما ظاهر می شود (و بدین نحوه تجربه می شود). چنین تجربه ای بسته به مفاهیم و مقولات دینی که در دو دسته شخصی و غیر شخصی واسطه این تجربه می باشد، گستره متنوعی از تجارب را به بار می آورد. طبق این فرضیه واقعیت حق فی نفسه فراتر از گستره مفاهیم انسانی است (در باب آن شاید تنها بتوان مفاهیم صوری محض را بکار برد) هیک ثمره اخلاقی چنین تجربه ای را تحول شخصیت انسان از خود محوری به حق محوری می داند (و این یعنی نجات) مسأله تعارض مدعیات صدق طبق این فرضیه اینگونه حل می شود که اینها در باب جلوه های مختلف از حق اند و لذا هر یک از آنها در نحوه های حیات خاصی مطرح اند و در همان انحاء نیز ارزیابی می گردند (این به معنای مقایسه نا پذیری ادیان و نسبی گرایی نیست). برای تحلیل نظر هیک، تقریر پیچیده و فلسفی پیتر برن مطرح می شود. این تحیل با تکیه بر نوعی نظریه ارجاعی علّی _ توصیفی، لیبرالیسم معرفت شناختی (معرفت شناسی تدرج گرا، خطا پذیر انگار و رئالیسم ارجاعی (رئالیسم مبتنی بر ارجاع نه صدق نظریه)، نظریه پلورالیستی در باب حقیقت دینی پیشنهاد می کند که بر اساس آن یک واقعیت متعالی با وجهه های مختلف وجود دارد که ادیان گزارشهای استعاری ناقصی از آن بدست می دهند به نحوی که هیچ یک نمی تواند هنجاری برای بقیه به شمار آید. بنابراین نوعی تساوی معرفت شناختی نجات شناختی بین ادیان برقرار است. به نظر می رسد روایت هیک سازگاری لازم را ندارد یعنی معرفت شناسی کانتی مورد استفاده او در تحلیل تجربه دینی با تعهد هستی شناسی رئالیسم او سازگار نیست؛ از سوی دیگر کفایت تبیینی را داراست بدین معنا که تفاوتهای سنن دینی را به خوبی توضیح می دهد. در مقابل روایت پیتر برن هم سازگاری لازم و هم کفایت تبیینی را دارا می باشد و از این حیث بر نظریه هیک برتری دارد.

دنیای امروز شاهد وجود ادیان متعدد و متنوعی است، ادیانی که هر یک همراه با ادعای حقانیت، خود را یگانه راه نجات و سعادت بشر می داند. در برابر توجیه و تبیین فلسفی این واقعیت، سه دیدگاه عمده مطرح می شود: ‎1- انحصارگرایی : که حق و نجات را منحصر در یک دین خاص می داند و خارج از آن دین، برای پیروان سایر ادیان، هیچ نجاتی متصور نیست. ‎2-شمول گرایی : بر این عقیده است که حقیقت نهایی و مطلق، تنها در یک دین وجود دارد، اما از طریق سایر جریانهای دینی نیز به نحوی می توان به نجات دست یافت و آنها نیز، بهره ای از حقیقت دارند. ‎3-کثرت گرایی : در این دیدگاه همه سنتهای دینی، راههایی یکسان و مساوی به سوی نجات می باشند و همه ادیان از اعتبار و ارزش یکسانی برخوردار هستند. دراین رساله برآنست که دلیل ارائه شده بر کثرت گرایی دینی مورد ارزیابی قرار گیرد

کتابنامه: ص. ۲۴۶-‎۲۵۴؛ همچنین بصورت زیرنویس // پلورالیسم دینی "اندیشه" کلامی نوینی است که با لحاظ دو مسأله حقانیت و رستگاری دینی بر این باور است که حق، مشترک میان همه ادیان است و همه ادیان می توانند مایه رستگاری و کمال پیروان خود باشند. ما در این رساله، جهت تحقیق را بر مسأله اول - یعنی حقانیت مشترک همه ادیان و نقد و بررسی آن، قرار داده ایم و عناصر و سازه های معرفت شناختی که برای تبیین و توجیه این نظریه، به خدمت گرفته شده است را تحلیل و نقد کرده ایم. نظریه معرفت شناختی کانت و تمایز افکندن میان "شی فی نفس" و "شی آنچنانکه می نماید"، دیدگاه برخی دانشمندان علم هرمنوتیک، مبنی بر مسبوق بودن هر گونه تفسیر و داوری بر پیش داوری و پیش فهم، و تاریخی و عصری و شخصی قلمداد کردن هر گونه فهم، تکثیر طولی و عرضی پیدا کردن عمل تفهم در پهنه تاریخ و جامعه و اختلاف قرائات و در نتیجه، پلورالیسم دینی را از لوازم و تبعات این فرایند، تلقی نمودن؛ تقلیل وحی به تجربیات و مکاشفات شخصی و اعتبار و حجیت بخشیدن به این تجربیات در عرض و همطراز با وحی پیامبرانه، تکثر تجربیات دینی شخص را منشأ تکثر باورها و اعتقادات دینی دانستن؛ زبان تفسیر و تعبیر از این تجربیات و اصولا، دین، را نارسا و غیر شناختاری و سمبلیک و نمادین، انگاشتن؛ همگی زیر ساخت های بنای پلورالیسم دینی، بشمار می آیند که تلاش گردیده، با نشان دادن موارد خلل و سستی در این سازه ها، سستی بنیادین اندیشه کلامی پلورالیسم دینی در وجه معرفت شناختی و حقانیت مشترک همه ادیان، به خوبی نمایان گردد.