مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این جستار، به شرایط سیاسی- اجتماعی ایران معاصر با توجه به دو گفتمان مطرح از دیدگاه مشترک دینی‌شان پرداخته شده است. در دوره‌ حکومت پهلوی، دو گفتمان بروز یافتند: «گفتمان انقلاب» که دارای قدرت مردمی و دارای خاستگاه اجتماعی قوی بود و نیز «انجمن حجتیه» که طرفدارانی از قشرهای مختلف داشت. هریک از این دو گفتمان خوانش خاصی نسبت به مهدویت و انتظار داشته و بر اساس این خوانش‌ها دارای گفتمانی متفاوت بوده‌ و خروجی های متفاوتی نیز داشته‌اند. این پژوهش، بر اساس «نظریه لاکلا و موفه»، با روش گفتمان در قالب توصیفی- تحلیلی به بررسی نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل‌بندی‌ها، عناصر و وقته‌ها و حوزه‌های گفتمان‌گونگی گفتمان‌های پهلوی برگرفته از غرب، انجمن حجتیه و امام خمینی و تحولات سیاسی- اجتماعی پرداخته و از منابع کتابخانه‌ای، مصاحبه‌ها و فیلم‌های موجود برای گردآوری مطالب استفاده شده است. بنابر یافته‌ها، گفتمان غرب گرایانه پهلوی در ظرف نظریه لاکلا و موفه نتوانست دال‌های معنایی خود را بازسازی کند و توسط دال‌های انقلابی امام خمینی به انسداد رسید؛ ولی گفتمان انجمن حجتیه توانست در بحبوبه‌ تغییر گفتمان‌ها در هر دو نظام پهلوی و امام خمینی خود را بازسازی کند و باقی بماند.

گفتگوی مباحثات با استاد بیابانی پیرامون اندیشه فکری ایشان بازتاب‌های گوناگونی داشته ‌است. برخی از پاسخ‌ها ذیل همان مطلب بوده که عینا منتشر شده و برخی دیگر توسط خوانندگان به سایت ارسال شده ‌است که به مرور منتشر خواهد شد. یکی از این پاسخ‌ها در سایت رجانیوز به قلم حجت‌الاسلام اکبری آهنگر نگاشته شده ‌است. چنانچه این پاسخ مستقیما به مباحثات ارسال می‌شد بدون هیچگونه اعمال نظری منتشر می‌شد. این رویه مباحثات خود پاسخی شفاف به برخی تعریضات جناب آقای اکبری آهنگر نیز می‌باشد. در عین حال مباحثات براساس رویه خود مبنی بر خوانش بدون واسطه‌ی اندیشه‌ها و نقد آنها اصرار داشته و از همه‌ی اهالی نقد و نظر برای ارائه دیدگاه‌های خود دعوت می‌کند.

شخصیتی مانند آقای حلبی که به عنوان عنصری ضدسیاست شناخته می‌شود هیچگاه چنین نبوده که از مناسبات اجتماعی و تحولات زمان خود فرار کرده و کنج عزلت گزیده باشد، بلکه ایشان نیز متناسب با مبانی فقهی خود تصمیم‌هایی گرفته و پایبند به آنها مانده‌اند./ بیشتر درس‌هایی که ما در موسسه امام صادق(ع)داشتیم، رنگ فلسفه داشت تا کلام. آنچه به نام کلام درس می‌گرفتیم با آنچه که قرار بود دفاع و تبیین معارف اهل‌بیت(ع) و وحی باشد مغایرت داشت و در این سال‌ها یک متن اعتقادی که براساس روایات شکل گرفته باشد ندیدم./ در سال‌های اخیر می‌بینیم اندیشمندانی همچون آقای فیاضی به برخی کاستی‌های معرفت‌شناسانه نظام فلسفی اشاره دارند. امّا چون مبنای فیلسوفان را در این باب قبول دارد، دچار مشکل شده است./ به نظر می‌رسد که ما جایگاه اعتقاد را در حوزه تشیع به واسطه بحث‌های نظری و منطق ارسطویی و فلسفی دچار مشکل کردیم. یعنی در حقیقت فکر کردیم که اعتقاد با نظر است، در حالی که اساس اعتقاد به اینها پیوند نخورده است./ بازگشت مرحوم میرزای اصفهانی به معارف دینی بازگشتی تمام عیار است، نه اینکه بخواهد با مبانی خودبنیاد فلسفی، عرفانی و یا کلامیِ مرسوم به تطبیق متون دینی با این مبانی بپردازد. ایشان از همان سنگ‌بنا و از همان حقیقت معرفت‌شناسی، اخلاص در رجوع به متون دینی را پیشه خود می‌سازد. بر این مبنا، کل پایه‌های عقلانیت خودبنیاد فلسفی را مورد سوال قرار داده و اشکالاتی اساسی را متوجه تعاریف این نحله‌ها از عقل و عقلانیت می‌داند./

بهره‌گیری از عقل و نقل در استنباط فروع دین، از سوی فقهای شیعه امری آشکار و روش‌مند است؛ آنان برای دسته‌بندی روایات و شناخت راه‌های صحیح استنباط احکام شرعی و فهم ضابطه‌مند از روایات به علم "اصول فقه" اهتمام جدی داشتند. هرچند در سده‌های اخیر از سوی برخی علمای شیعه با عنوان "اخباری‌گری" در خصوص قلمروی عقل و حتی حجیت قرآن بی‌مهری صورت گرفت و آنان فقط با اکتفا به ظاهر روایات، دستورهای دینی را بیان می‌کردند، اما قلمروی انحصاری عقل در اصول کلی اعتقادی و راه شناخت مباحث اعتقادی، تا یک قرن پیش تقریبا مورد اتفاق بود. تا این که با هجرت آیه‌الله میرزا مهدی اصفهانی (1203-1365 هـ . ق) از نجف به مشهد، دیدگاه تازه‌ای مطرح و سیر جدیدی آغاز شد تا معارف دینی را خالی از شائبه‌های خارج از دین، به ویژه فلسفه و عرفان عرضه کند؛ با این تلقی که فلسفه، عرفان و... ریشه‌ی یونانی دارد و سبب التقاط معارف دینی می‌گردد. این بینش بعدها توسط شاگردان وی از جمله شیخ محمود تولایی (حلبی) گسترش یافت و به تدریج بر حوزه‌ی علمیه‌ی خراسان سایه افکند. و نام مکتب تفکیک بر این مشرب نهاده شد. بر اساس نظریه‌ی تفکیک ما باید همه‌ی معارف و دانش‌ها را از قرآن و احادیث بگیریم و اخذ دانش از غیر از مذهب اهل بیت، جایز نیست. نگارنده در کتاب حاضر که مستند به منابع دست اول نظریه‌ی تفکیک، به ویژه تقریرات مرحوم شیخ‌محمود تولایی (حلبی) از درس‌های استاد خویش، میرزامهدی اصفهانی، می‌باشد. کوشیده است تا این موضوع را از جنبه‌های گوناگون معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، خداشناسی، معرفت نفس و معادشناسی بررسی کند.

مقاله پیش رو دو فصل منتشر نشده از کتاب بازنویسی شده “در شناخت حزب قاعدین زمان” نوشته عمادالدین باقی در سی‌امین سال انتشارش است که در شماره 25 مهرنامه منتشر شده است. عمادالدین باقی اینک در بازنویسی سراسری کتاب خود با حفظ فاصله‌ی فکری و سیاسی با انجمن حجتیه قصد دارد به دور از ادبیات انقلابی به این تجربه فعالیت اجتماعی و مذهبی نگاه تازه‌ای کند. سه دهه پیش در حالی که هنوز انجمن حجتیه اعلام تعطیلی نکرده بود نویسنده‌ای جوان به نام عمادالدین باقی نوشتن کتاب را درباره انجمن آغاز کرده بود و همزمان با اعلام تعطیلی انجمن به صورت سلسله مقالاتی در روزنامه‌ی اطلاعات انتشار داد که بلافاصله به صورت کتابی مستقل درآمد. این مقالات در ۳۳ شماره از ۸ شهریور تا ۱۹ مهرماه ۱۳۶۲ چاپ شد و پس از مدتی با نام «در شناخت حزب قاعدین زمان (موسوم به انجمن حجتیه) بارها تجدید چاپ شد و نایاب گردید. مولف خود می‌گوید حداقل ۸۵۰۰۰ جلد از این کتاب چاپ شده است و این به جز تیراژهای متفرقه کتاب به صورت افست و … است. رسول جعفریان در کتاب جریان شناسی سیاسی تاریخ معاصر همین آمار را بیان کرده و از تاثیر وسیع این کتاب در ان زمان سخن گفته است. «حزب قاعدین زمان» اولین کتاب باقی بود و او پس از آن ده‌ها کتاب دیگر نوشت اما هنوز افرادی هستند که باقی را به عنوان مولف و محقق درباره انجمن حجتیه می‌شناسند. باقی خود در دوره جوانی چند مدتی را در انجمن گذرانده بود و به همین علت از سازمان و عقاید آن اطلاع دقیقی داشت. در عین حال انسجام کتاب سبب شده بود با وجود برخی آثار رسمی درباره انجمن حجتیه کتاب باقی در مجموع محققانه‌تر باشد. با گذر زمان و تحولات سیاسی- اجتماعی عمادالدین باقی نیز از یک انقلابی جوان به اصلاح‌طلبی در امتداد مسیر تحولات نسل خود تبدیل شد. نسلی که تحت‌تأثیر امام خمینی و دکتر علی شریعتی و استاد مرتضی مطهری بود و اصولاً باقی به علت اختلاف‌های انجمن حجتیه با مرحوم مطهری و امام خمینی از آن جدا شده بود. چند سال بعد در سال ۱۳۷۶ شیخ محمود حلبی درگذشت و بنا به عرف و نگاه عمومی همکاران باقی در روزنامه جامعه، سردبیر روزنامه از او خواست مقاله‌ای درباره‌ی مرحوم حلبی بنویسد. این مقاله «نیم‌قرن حیات رازآلود مذهبی» نام داشت و ۴۰ روز پس از درگذشت حلبی به چاپ رسید و نگاه منصفانه‌تری به کارنامه انجمن و نظری انتقادی درباره اثر خودش داشت و البته از سوی عده ای مورد حمله و اعتراض قرار گرفت که چرا درباره کتاب خود تجدید نظر کرده است. نگارش مقاله انتقادی نویسنده درباره اثر خودش سبب شد باقی علاوه بر توضیح انتقادی دیگر درباره اولین اثر خود به بازنویسی سراسری کتابی دست زند که در جوانی برای او شهرت و اعتبار آورده بود و او اینک با حفظ فاصله‌ی فکری و سیاسی خود با انجمن قصد داشت به دور از ادبیات انقلابی به این تجربه فعالیت اجتماعی و مذهبی نگاه کند. محصول کار بازنویسی کتاب است که اینک بخشی از آن برای اولین بار در مهرنامه چاپ می‌شود. مناسبت این پرونده البته گذشت ۳۰ سال از اعلام تعطیلی انجمن حجتیه است- از اول مرداد ماه ۱۳۶۲ تا امروز سه دهه گذشته است. سی سال نیز از چاپ کتاب حزب قاعدین گذشته است. در آغاز می‌خواستیم برای مرور این تاریخچه طولانی با باقی مصاحبه‌ای انجام دهیم که او بنا به مشی عمومی‌اش در این سال‌ها از این کار پرهیز داشت و سرانجام پیشنهاد کردیم که بخشی از ویرایش دوم کتابش را به انتخاب مهرنامه چاپ کنیم که پذیرفت. باوجود این باقی تأکید داشت که آنچه در چاپ اول کتابش آمده بود بدون القاب و عناوین منفی که نثار انجمن کرده بود هنوز از نظر اطلاعات و یافته‌های خبری و پژوهشی قابل دفاع است هرچند که به لحن ویرایش اول کتاب و بعضی از دیدگاه های آن انتقادات جدی دارد. باقی تأکید دارد که هنوز نسبت به انجمن حجتیه فاصله دارد ولی از دید حقوق بشری (که نگاه مختار او در دهه‌ی اخیر حیات نویسندگی‌اش است) معتقد است همه نیروهای اجتماعی اعم از انجمن حجتیه و مخالفانش و منتقدانش به یک اندازه حق فعالیت دارند و این دیدگاه را یک دهه قبل در مرداد ماه ۱۳۸۴ در مصاحبه تلفنی با تلویزیون فارسی هما هم بیان کرده که باوجود انتقاد به انجمن حجتیه باید به آنها حق دفاع هم داد. بازنگری باقی در ادبیات کتابش صورت گرفته و نه الزاماً تمام محتوای آن. در واقع باقی نه می‌تواند و نه می‌خواهد اولین کتاب عمرش را کتمان کند چراکه به قول بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران بخش عمده‌ای از تصویری که در روزگار ما از انجمن حجتیه وجود دارد براساس این کتاب شکل گرفته است حتی اخیراً شرکت کنندگان در میزگرد تلویزیون BBC درباره انجمن حجتیه عمدتاً به همین کتاب استناد می کردند. انتشار بخشی از ویرایش دوم این کتاب در شرایطی صورت می‌گیرد که هنوز از انجمن حجتیه راززدایی نشده است و هنوز افسانه‌ها و فرضیه‌هایی درباره‌ی آن وجود دارد و حامیان انجمن هم تلاش زیادی برای ابهام‌زدایی از آن انجام نمی‌دهند و مهرنامه با این پرونده امیدوار است که بخشی از این ابهامات را روشن کند. به جز این دو فصل از ویرایش دوم کتاب درباره عقاید و تشکیلات انجمن حجتیه که اندکی هم کوتاه شده است، عمادالدین باقی یک سند منتشرنشده درباره‌ی نسبت انجمن حجتیه و نظام جمهوری اسلامی را در اختیار ما قرار داده که برای اولین بار در مهرنامه منتشر می‌شود. از ایشان سپاسگزاریم.(مهرنامه)