مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم زمان علیرغم اینکه مفهومی ساده و روشن به نظر می رسد در عرصۀ تأملات عقلانی از مقولاتی پیچیده و نزاع بر انگیز بوده است. آیا تنها با حضور آدمی است که زمان مطرح می گردد و در نتیجه زمان تنها در ذهن آدمی وجود دارد ؟ به فرض وجود زمان در جهان خارج آیا وجودی جدا از دیگر موجودات دارد و یا از اوصاف آنهاست؟ در همان فرض آیا زمان به بعضی از مراتب هستی مربوط می شود یا همه آنها را در بر می گیرد؟ پرسش‌هایی از این دست در نظریه پردازی فیلسوفان و متکلمان و عارفان پاسخ های گوناگونی یافته است. "زمان " دردیدگاه برجسته ترین عارف مسلمان؛ محیی الدین ابن عربی، تصویری دیگر یافته است. وی بر اساس روش خاصی که در کشف حقیقت برگزیده است و با تکیه به برخی از پیش فرض های هستی شناسانه ،با سرلوحه قرار دادن برخی از آیات قرآن و سخنان نبوی بر این باور است که زمان یا دهر همان تجلیات بی پایان خداوند در قالب اسماء الاهی است که لحظه به لحظه به صورت سلسله مراتبی در تمامی مراتب هستی می گسترد. هدف اصلی مقالۀ حاضر ارایه "روایتی توصیفی- تحلیلی" از دیدگاه ابن عربی است که بر محور آنچه که در کتاب الفتوحات المکیة آورده تنظیم گردیده است.

محیی­ الدین بن عربی با نگاه رمزی و استعاری خود به عناصر طبیعی و هندسی، زمینه­ساز ظهور استعاره­ های وحدت­ وجودی در ادب فارسی شد. استعاره­ های دوگانة او که غالباً به ظهور کثرت از وحدت اشاره دارد، پس از وی به آثار شاعران و ادیبان عارف فارسی­ زبان راه یافت. نقطه و دایره یکی از این استعاره­ های دوگانه است که به تقابل و عینیت توأمان حق و خلق اشاره دارد. به این استعاره در آثار ابن­ عربی از وجوه گوناگون پرداخته می­شود و ویژگی­ های متفاوتی از رابطة نقطة وحدت با دایرة کثرت تبیین می­گردد. گاه از ارتباط نقطة احدیت با نقاط محیط دایرة ممکنات از طریق شعاع­ های اسماء الهی سخن می­رود، زمانی به حلقوی­ بودن ساختار دایره و یکسان­ بودن ابتدا و انتهای آن در معنی قوس نزول و صعود اشاره می­شود و گاهی ضمن کاربرد استعارة نقطة آتش­گردان، تجدد امثال تبیین می­گردد. این نوع نگاه، پس از ابن­ عربی درآثار ادیبان عارفی نظیر حمویه، عراقی، نسفی، شبستری، مغربی، نعمت­الله ولی، داعی شیرازی و نیز شارحان فصوص الحکم گاه به همان شکل مستعمل و گاه همراه با وجوه شباهت جدید به­ کار رفته است. روش تحقیق، کتابخانه­ ای و برمبنای آثار شاعران و نویسندگان یادشده بوده است.

انسان به‌عنوان یکی از اجزا و درواقع مهم‌ترین جزء نظام هستی، موجودی است که در حال حرکت در مسیر الهی و گام نهادن در طریق الهی است. این مسیر حرکت انسان دارای مبدأ و مقصدی است. آنچه در پیش روی انسان قرار دارد مقصدی است که غایت سیر او است. همان نقطه‌ای که هر انسانی در پی رسیدن بدان غایت نهایی است و آن غایت را می‌توان "سعادت" نامید. اما اینکه به‌راستی حقیقت این سعادت چیست و چه می‌تواند باشد؟ مسئله‌ای است که هر علمی دربی پاسخگویی به این سؤال مهم است. با توجه به تمام آنچه در این تحقیق بیان داشتیم می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که سعادت نزد ابن عربی و نراقی متفاوت است؛ اما باکمی دقت تمایز این دو مشهود می‌شود به‌عنوان نمونه درروش تمایز این دو نظریه نمایان می‌شود، به‌نحوی‌که آنچه راه رسیدن به سعادت در نزد علم اخلاق و ملامهدی نراقی است در حقیقت نیمه‌راه نزد عرفا و ابن عربی است و علمای اخلاق ابتدای راه عرفا قرار دارند. همچنین تمایز آن‌ها در نوع نگاهشان، بدین نحو که ابن عربی قائل به این است که شناخت صرف فایده‌ای ندارد، بلکه آنچه صحیح و درست است رؤیت و علم حضوری یافتن است. اما اوج این اختلاف و تمایز در مصداق سعادت خودنمایی می‌کند. ملامهدی نراقی سعادت را در عدالت می‌داند، یعنی اگر شخصی عادل باشد بنا بر همان تعریف وی از عدالت این شخص سعادتمند است. ولی ابن عربی سعادت حقیقی را رسیدن انسان به مقام خلیفه‌اللهی می‌داند، یعنی شخص سعادتمند کسی است که خلیفه الهی باشد و شرط رسیدن به این مقام هم داشتن بیشترین تخلق به اخلاق الله و اتصاف به صفات الله است. کلیدواژه: سعادت، غایت، محی‌الدین ابن عربی، ملامهدی نراقی، عرفان اسلامی، اخلاق اسلامی.