مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حجاز با دو شهر مهم آن مکه و مدینه، بدون شک تأثیرگذارترین منطقه در تاریخ اسلام می‌باشد. تولد دین اسلام در این منطقه صورت گرفت و نقش انکارناپذیری در ادامه راه ایفا کرد. با این وجود، تشیع در مکه جایگاهی پیدا نکرد و در مدینه نیز با این که امامان شیعه اکثرا در این شهر بودند، نتوانست پایگاه مستحکمی پیدا کند و به عراق و به ویژه کوفه منتقل شد. حجاز پس از سال‌ها، کم کم نوعی گرایش رقیق شیعی پیدا کرد که آن نیز به علت سلطه اشراف و گاهی فاطمیان بود. نوعی تشیع حبی. کتاب حاضر به بررسی صبغه تشیع در حجاز پرداخته و نام آن را تشیع سیاسی نهاده، هر چند که به عنوان یک محقق غیر شیعه، نگاه او بی طرفانه نیست و فی المثل، معتقدات شیعه را از کتاب‌های ملل و نحل تند اهل سنت گزارش کرده است. مؤلف در مقدمه، جغرافیای حجاز و محدوده آن را بررسی کرده و سپس به بیان تعریف شیعه، شخصیت‌های مهم و اعتقادات شیعه پرداخته که با قصد و غرض همراه است. فصل اول به بررسی وضعیت حجاز قبل از سلطه فاطمیان اختصاص دارد و نقش زیدیه و بعدها اشراف حجاز را مورد مطالعه قرار داده است. همچنین تأثیر قرامطه را در این دوره فراموش نکرده است. بنی مهناء حسینی در برهه‌ای بر حجاز تسلط داشتند که نقش اینها را هم بیان کرده است. مؤلف در فصل دوم به بررسی نقش فاطمیان در حجاز و تأثیر آن‌ها بر فضای شیعی حجاز پرداخته است. فصل سوم به وضعیت حجاز در زمان ایوبیان اختصاص دارد. در این زمان است که سایه قدرت فاطمیان از حجاز برداشته شده و صبغه شیعی حجاز کم می‌شود. فصل چهارم کتاب به قیام‌ها و شورش‌های زیدیه در حجاز دوره ایوبی اختصاص دارد. فصل پنجم کتاب به حملات عباسیان علیه حکام حجاز اختصاص دارد. در این زمان حجاز تحت سلطه اشراف قرار داشت که با عباسیان میانه‌ای نداشتند.

الشيعة في كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب (لابن العديم 588 - 660ق)، گزيده‌اى است با موضوع «شيعه» از كتاب «بغية الطلب في تاريخ حلب»، نوشته عمر بن احمد بن ابى‌جراده حلبى، معروف به «ابن عديم» (588 - 660ق) كه با تحقيق شيخ حسين واثقى، با نام مذكور منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و شش بخش است. هريك از بخش‌ها نيز خود مشتمل بر عناوينى است. «بغية الطلب في تاريخ حلب» كه به‌صورت 40، 30 و 10 جلدى منتشر شده، نخستين اثر در تاريخ حلب است. اين كتاب دربردارنده احوال عالمان، حاكمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايى، سياسى، علمى و مذهبى حلب است. محقق كتاب در مقدمه مى‌نويسد: «شهر حلب از بزرگ‌ترين شهرهاى اسلامى و مراكز علمى از قرن اول هجرى تا زمان حاضر بوده است. از قرن دوم، مردان بزرگى از اصحاب امام جعفر صادق (علیه السلام) در اين شهر بوده‌اند كه رجاليون آنها را توثيق و تكريم كرده‌اند، اما در قرن چهارم تشيع در حلب نقش درخشانى داشته است و مبالغه نيست اگر بگوييم در آن زمان مذهب غالب مردم، تشيع بوده؛ چراكه سيف‌الدوله اظهار تشيع مى‌كرد، لذا غالب اهل حلب شيعه شدند. محقق كتاب در مقدمه به كلامى از ابن عديم اشاره مى‌كند كه از آن استفاده مى‌شود كه تشيع تنها مذهب مردم حلب در قرن پنجم هجرى بوده است. وى سپس برخلاف اعتقاد عده‌اى كه نويسنده كتاب را شيعه مى‌دانند، وى را سنى مى‌داند و بر اين موضوع ادله‌اى نيز اقامه مى‌كند. از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه شرح حال عده‌اى از علماى شيعه‌ى اماميه را كه شرح حال آنها سابقاً در هيچ كتاب شيعه و سنى ذكر نشده، مى‌توان در اين اثر يافت.

تاريخ الشيعة في لبنان، از آثار سعدون حماده، در دو جلد است كه در آن، مباحث تاريخ شيعيان لبنان را به‌صورت مستند و علمى - تحليلى بررسى كرده است. بى‌ترديد مطالعه اين اثر مى‌تواند پژوهشگران را در شناخت و تحليل بهتر اوضاع فرهنگى، اجتماعى و سياسى و... شيعه در لبنان از قرن‌ها قبل تاكنون، يارى رساند. زبان و ادبيات اين اثر، زبان عربى جديد و رسا و شيواست، ولى البته براى كسانى كه عادت به عربى قديمى و سنتى دارند، مشكل است و چندان گويا نيست. نويسنده از كتاب‌هاى مهم و متعدد تاريخى، رجالى، تراجم و... از آثار علمى انديشمندان قديم و جديد به زبان عربى و همچنين زبان انگليسى و فرانسه و... و چند نسخه خطى، براى توليد اثر حاضر بهره برده است. يكى از ابتكارات نويسنده اين است كه مجموعه‌اى متناسب از نقشه‌هاى جغرافيايى، جداول، تصاوير اشخاص و امكنه و اسناد خطى و دست‌نوشته‌ها و... را در مباحث گوناگون كتاب، به‌مناسبت آورده است . متأسفانه نويسنده، تاريخ آغاز و انجام نگارش كتاب حاضر و ساير مشخصات آن و نيز انگيزه و اهداف خودش را مشخص نكرده است و نيز در فهرست منابع، در بسيارى از موارد به ذكر نام كتاب و مؤلف و ناشر اكتفا كرده و ساير مشخصات كتاب‌شناختى (مانند سال انتشار، نوبت چاپ، مكان نشر و...) را بيان نكرده است . كتاب حاضر مستند است و نويسنده، ارجاعاتش را به‌صورت پاورقى در پايان هر صفحه آورده است. در اين پاورقى‌ها به‌صورت عموم، منابع بحث با ذكر نام نويسنده و كتاب (يا نام كتاب و نويسنده) و شماره جلد و صفحه مورد نظر آمده است . كتاب حاضر از دو جلد به ترتيب ذيل تشكيل شده است: "جلد دوم" شامل مقدمه و دو باب: 1. حكومت شيعى در جبل لبنان؛ 2. كوچاندن شيعه از جبل لبنان.

تاريخ الشيعة في لبنان، از آثار سعدون حماده، در دو جلد است كه در آن، مباحث تاريخ شيعيان لبنان را به‌صورت مستند و علمى - تحليلى بررسى كرده است. بى‌ترديد مطالعه اين اثر مى‌تواند پژوهشگران را در شناخت و تحليل بهتر اوضاع فرهنگى، اجتماعى و سياسى و... شيعه در لبنان از قرن‌ها قبل تاكنون، يارى رساند. زبان و ادبيات اين اثر، زبان عربى جديد و رسا و شيواست، ولى البته براى كسانى كه عادت به عربى قديمى و سنتى دارند، مشكل است و چندان گويا نيست. نويسنده از كتاب‌هاى مهم و متعدد تاريخى، رجالى، تراجم و... از آثار علمى انديشمندان قديم و جديد به زبان عربى و همچنين زبان انگليسى و فرانسه و... و چند نسخه خطى، براى توليد اثر حاضر بهره برده است. يكى از ابتكارات نويسنده اين است كه مجموعه‌اى متناسب از نقشه‌هاى جغرافيايى، جداول، تصاوير اشخاص و امكنه و اسناد خطى و دست‌نوشته‌ها و... را در مباحث گوناگون كتاب، به‌مناسبت آورده است . متأسفانه نويسنده، تاريخ آغاز و انجام نگارش كتاب حاضر و ساير مشخصات آن و نيز انگيزه و اهداف خودش را مشخص نكرده است و نيز در فهرست منابع، در بسيارى از موارد به ذكر نام كتاب و مؤلف و ناشر اكتفا كرده و ساير مشخصات كتاب‌شناختى (مانند سال انتشار، نوبت چاپ، مكان نشر و...) را بيان نكرده است . كتاب حاضر مستند است و نويسنده، ارجاعاتش را به‌صورت پاورقى در پايان هر صفحه آورده است. در اين پاورقى‌ها به‌صورت عموم، منابع بحث با ذكر نام نويسنده و كتاب (يا نام كتاب و نويسنده) و شماره جلد و صفحه مورد نظر آمده است . كتاب حاضر از دو جلد به ترتيب ذيل تشكيل شده است: "جلد اول" شامل مقدمه و پنج باب: 1. شيعه در دولت عثمانى؛ 2. لبنان شيعى در قرن شانزدهم؛ 3. حكومت شيعى در لبنان؛ 4. حكومت شيعى در بقاع؛ 5. حكومت شيعى در جبل عامل.

التشيع في العراق و صلاته بالمرجعية و إيران (نظرة عابرة)، اثر رسول جعفریان ، پژوهشی است پیرامون تشیع در عراق و ارتباط آن با ایران و مرجعیت در آن، که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است و به قلم حیدر محمد جواد، به عربی ترجمه شده است. کتاب، فاقد مقدمه بوده و مطالب در پنج فصل، سامان یافته است. نویسنده ابتدا به بحث پیرامون پیشینه تشیع در عراق پرداخته و سپس ضمن نگاه به جغرافیای انسانی و سیاسی شیعه در عراق، به بررسی گستردگی حضور اتباع ایرانی در عراق، مرجعیت شیعه در عراق و ایران و چالش‌های پیش روی مرجعیت در عراق در دوره اخیر پرداخته است. نویسنده در فصل اول در باب پیشینه تشیع در عراق می‌نویسد و در ادامه تأکید می‌کند که تشیع از کوفه در قرن دوم و سوم قمری به بغداد انتقال یافت و در قرن چهارم با اوج گرفتن اهمیت کربلا و نجف و کاظمین و حمایتی که آل بویه از تشیع کردند، نویسنده فصل دوم را به جغرافیای انسانی و سیاسی شیعه در عراق اختصاص داده است.

الإمارة المزيدية الأسدية في الحلة، اثر «عبدالجبار ناجى» است كه در آن، حكومت مزيديان بنى اسد در حله را از نظر سياسى و تمدنى به‌صورت مستند و تحليلى بررسى كرده است. نام كامل اين اثر عبارت است از «الأمارة المزيدية الأسدية في الحلة، دراسة في أحوالها السياسية و الحضارية» (حكومت مزيديان بنى اسد در حله، پژوهشى در اوضاع سياسى و تمدنى آن) است. كتاب حاضر از مقدمه نويسنده و متن اصلى كتاب (شامل 7 فصل: 1. ويژگى‌هاى سياسى آن دوران و منابع شناخت ما از مزيدى‌ها، 2. بنى مزيد (بنى اسد)، قبايل عربى در فرات اسد، 3. حاكمان بنى مزيد، 4. ساختار لشكر بنى مزيد، 5. اداره در عهد مزيدى‌ها، 6. فعاليت‌هاى تمدنى و عمرانى مزيدى‌ها در منطقه فرات اسد، 7. تشيع در حله بنى مزيد)، تشكيل شده است. زبان و ادبيات اين اثر، عربى جديد و رسا و شيواست. نويسنده از ده‌ها كتاب از آثار انديشمندان قديم و جديد و همچنين برخى از نشريات علمى عربى براى توليد اثر حاضر بهره برده است.

الشيعة و الحاكمون از آثار نويسنده مشهور آيت‌الله محمد جواد مغنيه (بيروت 1322-1400 ق. نجف) است كه در آن، ارتباط سراسر عبرت شيعيان با حاكمان جور را از صدر اسلام تا دوران معاصر مورد بررسى قرار داده است. روحيه انقلابى، بصيرت دينى، عدالت‌خواهى و ظلم‌ستيزى نويسنده به‌خوبى در اين اثر منعكس شده است. مطالب اين كتاب، تقسيم به بخش و فصل نشده و مباحث متعددى تحت عناوين گوناگون مطرح شده است. مى‌توان گفت كه محور عمده بحث عبارت از بازشناسى عملكرد تلخ و ظالمانه‌اى است كه حكام جور در طول تاريخ اسلام بر ضدّ شيعيان مرتكب شده‌اند.

اين اثر يكى از مهمترين منابع پژوهشى است كه نقش شيعيان را در توليد و نشر علوم اسلامى به روشنى آشكار مى‌سازد. در اين اثر مستند بيان شده است كه شيعه در بنيان‌گذارى علوم متعدد اسلامى مانند علم‌الحديث، فقه، اصول فقه، علوم قرآن، كلام و اخلاق نقش اساسى داشته و در اين موضوع نسبت به ساير فرقه‌هاى اسلامى پيشتاز بوده است. اين كتاب از يك مقدمه و چهارده فصل تشكيل شده است كه هر كدام بيانگر پيشگامى شيعه در بنيانگذارى يكى از علوم گوناگون اسلامى است. عناوين فصول كتاب به ترتيب عبارتند از: 1- نحو، 2- صرف، 3- لغت، 4- معانى و بيان و بديع، 5- عَروض، 6- فنون و روش‌هاى شعر، 7- تاريخ و سيره، 8- علم حديث، 9- تأسيس علم حديث و رشد آن، 10- علم فقه، 11- علم اصول فقه، 12- علوم قرآن، 13- علم كلام، 14- علم اخلاق.

الشيعة في مصر من الإمام علي حتى الإمام الخميني از آثار ارزنده فعّال سياسى و نويسنده و روزنامه‌نگار مصرى صالح الوردانى است كه تاريخ حضور شيعه را در مصر از آغاز تا امروز به صورت اجمالى و مستند بررسى و تحليل كرده است. نويسنده در اين كتاب مباحث متعددى را بدون تقسيم به بخش و فصل ذكر كرده است. پس از مقدمه، عناوين مورد بحث در كتاب بدين‌ترتيب است: 1- تاريخ سخن مى‌گويد؛ 2- صلاح‌ الدين؛ 3- باقيمانده تشيع؛ 4- شخصيت‌هاى شيعه در مصر؛ 5- شهادت‌گاه‌هاى شيعه در مصر؛ 6- مسافرت‌هاى شخصيت‌هاى شيعى؛ 7- غارت‌كردن اموال شيعيان؛ 8- عكس العمل‌هاى شيعى؛ 9- شور و نشاط شيعى؛ 10- جمعيت آل البيت؛ 11- بُهره. دانستنى است كه اين اثر از نظر زبان و ادبيات ممتاز و ستودنى است و به زبان شيواى عربى معاصر -نه عربى قديمى و سنتى- نوشته شده است. جناب صالح الوردانى از نويسندگان موفق جهان اسلام است و در اين اثر نيز قدرت ادبى ايشان به‌خوبى آشكار شده است. نويسنده در پايان هر قسمت از مباحث به صورت پى‌نوشت، منابع مباحث را معين كرده است. در مواردى ارجاعات در پى‌نوشت‌ها كامل است و گاه نيز به ذكر نام كتاب و نويسنده اكتفا شده و شماره جلد و صفحه معين نشده است. اشكال ديگر اين‌كه نويسنده در فهرست مطالب كتاب نيز به ذكر عناوين مطالب اكتفا كرده و از ذكر شماره صفحات خوددارى كرده است. فهرست منابع مورد استفاده خودش را نيز ذكر كرده ولى با تأسف در اين فهرست نيز به ذكر نام كتاب و نويسنده و گاه محل چاپ اكتفا كرده و از ذكر بقيه مشخصات خوددارى كرده است. همچنين نويسنده در قسمت ضميمه‌ها از تصاوير متعددى مانند تصوير شخصيت‌ها و روى جلد كتابها و نشريات و نامه‌ها استفاده كرده است. نيز نويسنده در ابتكارى جالب به صورت جدول موضع ايجابى يا سلبى شيعه را در مورد برخى از صحابه مشخص كرده است. در اين جدول، علت اين موضع‌گيرى نيز بيان شده است. بر طبق اين جدول، سبب نگرش ايجابى شيعه به كسانى مانند سلمان، ابوذر، مقداد، امّ سلمه و نيز سبب نگرش سلبى شيعه به كسانى مانند ابوهريره، عمرو بن عاص، معاويه و مغيرة بن شعبه معلوم شده است

التشيع المصري الفاطمي، كه نام كامل آن در جلدهاى 4 تا 6، «التشيع المصري الفاطمي: إشعاع حي و حضاري: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» و در جلد 1 و 2، «حضارة مصر في ظل الإسلام الشيعي: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنساني» است، تأليف حسن محمد صالح مى‌باشد كه 250 سال حكومت فاطميان مصر را با استفاده از منابع تاريخى مورد بررسى قرار داده است. كتاب در شش جلد به زبان عربى منتشر شده است. نويسنده از منابع متعددى در نگارش اين اثر استفاده كرده كه آثار مقريزى از مهم‌ترين آنهاست. وى گاه تنها نام شخص را در متن ذكر كرده و گاه به كتاب او نيز اشاره كرده است. نويسنده در مقدمه كتاب به تشابه فقهى و اعتقادى فاطميان شيعه مصر، زيديه و اماميه اثناعشريه اشاره كرده و تفاوت آنها را در بحث امامت دانسته است. "جلد اول" در سه باب تدوين شده است. اولين باب كتاب با تبيين معناى شيعه آغاز شده است. نويسنده، بنيان‌گذار تفكر شيعى را شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته است. پس از آن به واقعه اصحاب كساء كه هر سه فرقه اماميه، زيديه و فاطميه به آن معتقدند و برخى وقايع صدر اسلام، مانند: جنگ جمل، صفين و اسامى ائمه اطهار (علیهم السلام) و ائمه اسماعيليه اشاره كرده است. در باب دوم اين جلد، اسامى ائمه فرقه فاطميه از زمان عبيدالله مهدى به‌عنوان اولين حاكم مغرب تا زمان الظافربأمرالله و حوادث زمان آنها ذكر شده است. در باب سوم حوادث زمان چهاردهمين خليفه فاطمى العاضدلدين‌الله ذكر شده است. اين جلد با قصيده‌اى كه در آن اسامى خلفاى فاطمى ذكر شده و بحثى در اسباب سقوط دولت فاطميه به پايان رسيده است.