مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فرقة اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرف‌داران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند. عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز، خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در 411ﻫ، غیبت و رجعت وی را باور کردند. در مقالة حاضر روند اعتقاد به مهدویت در فرقة اسماعیلیه و شعب آن­ بررسی می­شود.

قومس یکی از ایالت­های ایران بود که از قرن سوم هجری تا حمله هلاکو بخشی از فعالیت اسماعیلیان در آن­جا متمرکز بود. با توجه به موقعیت جغرافیایی این منطقه و وجود قلعه گردکوه در دامغان، و انشعاب راه­های مختلف به آن، تسلط بر آن نزد اسماعیلیان اهمیت فراوانی داشت؛ به طوری که از دیدگاه حسن صباح و جانشینانش، این ایالت از ارزش خاصی برخوردار بود. این مقاله، ضمن بررسی فعالیت­های اسماعیلیان در قومس، اهمیت این ایالت، موقعیت جغرافیایی و همچنین نقش آن در تأسیس و تثبیت و قدرت­مندی اسماعیلیان را مدنظر قرار می­دهد.

اسماعیلیان نزاری بیش از دو قرن (483 – 654ه.ق/ 1190 – 1256م.)، فرمانروایان قلاع الموت درایران بودند . آنان در این مدت به تبلیغ و نشر عقاید خود پرداختند . هدف آنان مبارزه با خلافت عباسی و اخراج ترکان از ایران بود؛ با وجود همه این کوششها، اسماعیلیان نزاری با تأثیرپذیری از تحولات دنیای پیرامون، از آرمان گرایی به واقعگرایی رسیدند . در قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) و در پی تبلیغات خلفای عباسی بغداد و فتوای فقها، اسماعیلیان در شهرها قتل عام و به کوهستان پناهنده شدند و به مدت نیم قرن نتوانستند به انتشار آثار و عقاید خویش بپردازند . آنان در قرن هفتم هجری، با حمله مغول به جهان اسلام مواجه شدند. این حمله رشد عرفان و سقوط بغداد را در پی داشت. تهاجم مغولان و گسیل علما به قلمرو اسماعیلیان رشد نهایی اندیشه های فلسفی در میان آنان را به دنبال داشت . تحولات سیاسی دنیای اسلام، اسماعیلیان را به واقعیت پذیری نزدیک کرد . و آنان را از آرمان حاکمیت امام اسماعیلی بر جهان اسلام به دیدگاهی واقعگرا یانه سوق داد به طوری که حکومت و نظام سلطنتی تشکیل دادند و به مراوده با سایر حکومتها پرداختند . در این مقاله به بررسی تحولات فرهنگی اسماعیلیان نزاری پرداخته ایم.

دولت فاطمیان و آل­بویه تقریباً به طور هم زمان به ظهور رسیدند.وجه عمدۀ اشتراک آنها ـ علی­رغم تفوّق مذهب تسنن در سرزمین­های اسلامی ـ تبلیغات شیعی بوده است. فاطمیان با استفاده از داعیان خود، فعالیت­های مذهبی وسیعی آغاز کردند؛ اگر چه نتوانستند دامنۀ حکومت سیاسی خود را از مصر و شام فراتر نهند. با نفوذ و حضور آل­بویه در خلافت عباسی، مکاتباتی بین ایشان و دولت فاطمی صورت گرفت و این تعامل و تبادل مذهبی، سبب احیاء آیین و رسوم شیعی گردید؛ اگر چه این امر با چالش­ها و مخالفت­هایی همراه بود و با ظهور سلجوقیان در شرق و ایوبیان در مصر و شام، شیعه زدایی به اوج خود رسید، تشیع، مسیر خود را در تاریخ استمرار بخشید.

مقاله حاضر درصدد بیان «سیاست­های علمی و فرهنگی فاطمیان» با تأکید بر ترویج تعلیم و تربیت است. فاطمیان از ابتدای حکومت در مصر، همزمان با تثبیت قدرت به فعالیت­های علمی و فرهنگی پرداختند؛ زیرا افزون بر این­که یکی از پایه­های اساسی استمرار قدرت و اقتدار، علم و تقویت فرهنگ عمومی با رویکردی عالمانه است، برای جلوگیری از انفعال در برابر دو رقیب سیاسی و علمی(بنی عباس وآل بویه) باید استقلال علمی و متکی به فرهنگ غنی بومی خویش را تقویت می­کردند. پیشنة علمی- فرهنگی سرزمین مصر هم مشوق خوبی برای فعالیت های فرهنگی فاطمیان بود. بر این اساس، فاطمیان بیشترین تلاش خویش را در پی ریزی­ یک شاکلۀ مستحکم علمی با تمام جوانب از نظر ساختاری، محتوایی، و نخبه پروری مبذول داشتند. آنان برای تحقق اهداف خود، مراکز آموزشی و پژوهشی فراوانی مانند مساجد، کتابخانه و مدارس تأسیس کردند و امکانات مادی و معنوی بسیاری را در این مسیر صَرف نمودند و حتی برای استفاده از توان علمی موجود در سایر مناطق اسلامی، عالمان و دانشمندان دیگر سرزمین­ها را به دربار خود دعوت نمودند. نتیجۀ این تلاش­های بی وقفه، شکل گیری کانون­های علمی و حلقه های متعدد پر رونق درس و بحث در حوزه های گوناگون علمی بود.

مورخان ایرانی به تبعیت از روایت های عینی عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا، نابودی کامل جامعه شیعه اسماعیلی با مرکزیت الموت را در جریان حمله مغولان در قرن سیزدهم میلادی/ هفتم هجری که جهان اسلام را به ویرانی کشید، ثبت کرده اند. در حالی که تحقیقات جدید نشان می دهند اسماعیلیان پس از حمله مغول، هم چنان به حیات خود ادامه دادند ولی فعالیت های دایمی آنها در جنوب دریای خزر ناچیز شمرده شده است. تناقض و اغراق در گزارش های جوینی و شکل اصلاح شده آنها بر اساس روایت مورخان دیگر، شواهد تواریخ محلی، کتاب های جغرافیایی و کتیبه ها به حضور دایمی اسماعیلیان در این ناحیه به روشنی اشاره دارند. این شواهد در قرن پانزدهم میلادی/ نهم هجری به وسیله نصایح شاهرخی و مدارک موجود در ادبیات فرقه ای شبه قاره هند تایید می شوند و هر دوی آنها، الموت را مرکز مهم اسماعیلیان در دوره پس از حمله مغول می دانند که صدقات اسماعیلیان به آن جا فرستاده می شد. علاوه بر این، منابع هندی، الموت را اقامتگاه اسلام شاه، امام اسماعیلی می دانند.

این مقاله درصدد است با توجه به مدارک جدیدی که پیروی شهرستانی را از فرقۀ نزاریۀ اسماعیلیّه نشان می‌دهد و همچنین با مقایسه کتاب ملل و نحل او با دیگر کتب متقدّم فرقه‌نگاری اسماعیلیّه در خراسان، برخی از ویژگی‌های ساختاری و محتوایی این کتاب را برجسته سازد. آگاهی از این ویژگی‌ها، از سویی این امکان را برای محقّقان فراهم می‌سازد که به تحلیل سیاقی کتاب شهرستانی در مقایسه با دیگر کتب فرقه‌نگاری بپردازند و از سوی دیگر ممکن است ما را به وجود یک مکتب فرقه‌نگاری اسماعیلی در خراسان رهنمون سازد. همچنین اطلاع از روش شهرستانی در کتاب ملل و نحل این دیدگاه را که او فرقه‌نگاری بی‌طرف است زیر سؤال می‌برد و گرایش‌های اسماعیلی او را آشکار می‌کند.

در مقطعی که قدرت‌ها، از جمله زیدیان، در یمن گرفتار ضعف جدی بودند، شیعیان اسماعیلی‌مذهب توانستند در قالب دولت صلیحیان (439ـ532 ق.) حاکمیت را در این کشور به دست بگیرند. یکی از برجسته‌ترین حاکمان دولت صلیحی و آخرین آنان بانویی است به نام «أرْوی» (440ـ532 ق.) که به دلیل توانایی در مدیریت و اقتدار در حاکمیت، از او به‌ عنوان برترین زن فرمانروا در تاریخ اسلامی یاد می‌شود. أروی علاوه بر موفقیت‌های چشمگیر در عمران و ‌آبادی و سامان‌دادن به امور سیاسی یمن، در زمینه مذهبی و دعوت بر اساس مذهب اسماعیلیه نیز فعال عمل می‌کرد و به خلفای فاطمی مستعلوی مستقر در مصر وفادار بود. وی پس از فوت خلیفه فاطمی «الآمر باحکام الله»، از ایدة وجود فرزندی به نام طیب برای الآمر، که در پس پرده ستر، امامت اسماعیلیه را استمرار می‌بخشید، حمایت کرد و این‌گونه شاخه طیبی در برابر شاخه حافظی در میان اسماعیلیه مستعلویه به صورت جدی طرح شد؛ اما شاخه حافظی در طول زمان رقیب خود را کنار زد و تاکنون تنها نماینده اسماعیلیه مستعلویه باقی مانده است. نویسنده، در این مقاله می‌کوشد زندگی شخصی و سیاسی أروی را بررسی کند.