مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهه تلاش دارد تا دورنمایی از جریان های شیعی که گرایش به مصداق مهدی خاصی داشتند، در دوره حضور ارائه نماید، زمانه ای که با شکل گیری فرقه های منسجم و غیرمنسجم همراه بوده و بسیاری از ایشان علاوه بر اعتقاد به مهدویت، باورمند به مصداق خاصی از مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز شدند، اما دیری نپاید که همگی آنها در همان بستر زمانی ناپدید گشتند و نتوانستند عمری دیرپا داشته باشند این در حالی بود که دیگر فرقه های ماندگار شیعی همچون زیدیه و اسماعیلیه که به مصداق خاصی از مهدی معتقد بودند، با تجدید نظر در آراء خویش، پنداری دیگر در عرصه امامت را باورمند شدند، در این میان تنها امامیه بود که علاوه بر گرایش های آشکار به مهدویت، در عمل به مصداق خاصی از مهدی باورمند شد و توانست با حفظ هویت در هر دو ساحت اندیشه و عمل مانای در تاریخ شود.

گمان می رود که دوران اخیر، زمانه شکوفایی مهدی باوری در میان زیدیان _ به خصوص زیدیان یمن _ باشد. این امر، ضرورت پرداختن به آموزه مهدویت و پاسخ دادن به شبهات پیروان زیدیه در قرون اولیه اسلام را آشکار می سازد. گرچه شماری اندک از زیدیان در باب اندیشه مهدوی به امامیه شباهت دارند، اما رکن اصلی اعتقادی ایشان، یعنی آشکاری امر به معروف و نهی از منکر از طرف امام، جهاد با شمشیر را ضروری می سازد. از این رو، این فرقه، چندان به مهدویت شخصی و به ویژه «غیبت امام» اعتقادی نداشته و جوهره مهدویت را در رفاه و عدالت اجتماعی در سایه دین می دانند و از آن جا که به اندیشه اعتزال گرایش دارند، به روایات نیز توجه چندانی نمی کنند. مهدویت در این گروه در طول تاریخ، دچار زیادت ها و نقصان های بسیاری بوده و همین امر موجب پیچیدگی و ابهام این آموزه گشته است. سوال اصلی که این پژوهش با آن روبرو است، این است که: مهم ترین شبهاتی که زیدیه بر آموزه مهدویت وارد کرده اند چیست و چگونه می توان از این اصل اعتقادی شیعی در برابر هجمه ها دفاع کرد؟ شبهاتی مانند عدم صحت و ساختگی بودن روایات دال بر دوازده تن بودن ائمه علیهم السلام، عدم امکان شناخت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و در نتیجه عدم وجود ایشان، فقدان دلیل موجه در حصر غیبت ائمه علیهم السلام در وجود مبارک امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ، عدم وجود نص بر امامت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، باوجود وجوب عقلی آن از نظر امامیه، لغو و بیهوده بودن اعتقاد به امام غایب و پنهان. در این تحقیق، برآنیم با توجه به آراء عقلی و نقلی شیخ صدوق به این شبهات پاسخ گوییم.

در دوران فترت، پس از مرگ ایلخان ابوسعید (د.736هق) تا برآمدن تیمور گورکانی(807ه.ق)، جدا از بازماندگان دودمان چنگیزی و حکام محلی، شاهد سر برآوردن حکومت‌های نوظهوری هستیم که با بهره بردن از شرایط پس از مرگ ایلخان ابوسعید، اقدام به تشکیل دولت کردند. سربداران غرب خراسان تا 783ق، سادات مازندران تا 794ه.ق، سادات گیلان تا 772ه.ق، کارکیا در لاهیجان تا 1060ه.ق دولت‌هایی هستند که تمایلات صوفیانه داشته‌اند. در میان این دولت‌ها، نقش دولت سربداران خراسان به سبب وسعت قلمرو و تکیه هم‌زمان بر تشیع و تصوف دارای اهمیت ویژه‌ای است. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی سعی می‌شود همراه با توصیف تلاش‌های دولت سربداری برای کسب مشروعیت و عرضه الگوی مشروعیت ساز جدید، علت عدم دست‌یابی این دولت به یک الگوی واحد مورد توافق گروه‌های مختلف بیان گردد و تحلیل شود. به نظر می‌سد، نبود نظریه سیاسی مشخص در گروه سربداری و آرمان گرایی افراطی گروه شیخیان و اوضاع پیچیده سیاسی زمانه، به خصوص ظهور تیمور، عوامل اصلی این عدم توفیق هستند. به گونه ای که تلاش دیرهنگام خواجه علی مؤید در دعوت از محمد بن مکی، شهید اول(د.786ه.ق) برای تشکیل حکومت دینی و کسب مبنای مشروعیتی جدید، نتوانست توفیقی برای دولت سربداری به ارمغان آورد.

نیشابور به عنوان یکی از مراکز تسنن و محل برخورد اندیشه‌ها و گرایش‌های فکری ـ مذهبی در سده‌های اولیه‌ اسلامی در روندی تدریجی به تشیع گرایید. نقش فعالیت‌های سادات آل‌زباره در سده چهارم هجری بر ‌گسترش و تثبیت جایگاه شیعیان در این شهر، موضوع مقاله حاضر است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و واکاوی اسناد تاریخی به این نتیجه رسیده است که زمینه‌ آماده نیشابور، سیاست‌های ویژه این خاندان، فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی آنها از زمان ورود به این شهر تا اواخر سده چهارم هجری و منصبی که بر عهده داشتند، سبب تحول تدریجی در وضعیت شیعیان و تبدیل آنها به یکی از قطب‌های مذهبیِ فعال نیشابور شد.

غلو و ادعاهاى نامتناسب با تعالیم دینى در مورد رهبران دینى، پدیده اى است که در بسیارى از ادیان و مذاهب وجود داشته و دارد. شیعیان «زیدیه» نیز در طول تاریخ در موارد بسیارى، در مورد امامان خود در وادى غلو لغزیده اند. یکى از نمودهاى غلو زیدیان، ادعاى نامیرایى و مهدویت در مورد برخى از امامان زیدیه است که با تعالیم مکتب زیدیه نیز در تضاد است. در همین راستا در آغاز قرن پنجم هجرى قمرى فرقه اى در داخل زیدیه شکل گرفت که ادعاهایى غلوآمیز و از جمله ادعاى مهدویّت در مورد امامِ زیدى «حسین بن قاسم» داشتند و به نام «حسینیّه» شناخته شدند. از آن پس و در طول چندین قرن بسیاى از عالمان زیدیه به مبارزه با این جریان پرداختند; از جمله عالم سرشناس و برجسته زیدیه حمید بن احمد محلّى (د. 652) که در تألیفى مستقل با نام «الرسالة الزاجرة لذوی النهى عن الغلوّ فی أئمّة الهدى» ضمن رد اعتقادات غالیانه حسینیّه، در چهار فصل جداگانه، به نکات ارزشمند تاریخى کلامى دیگرى نیز اشاره مى کند که به دلیل قدمت این اثر و تألیف آن در نیمه اول قرن هفتم، حایز اهمیت است. این رساله که على رغم اهمیت آن تاکنون منتشر نشده و نسخ خطى آن نیز از دسترس پژوهشگران دور بوده است، اینک به همراه توضیحاتى براى اولین بار به زیور طبع آراسته مى شود.

یکی از سنت‌های رایج در میان اهل عرفان و تصوف، زیارت قبور است. عرفا و صوفیان، علاوه بر گزارش زیارت قبور در سیره خود، آن را در طیّ مسیر سیر و سلوک نیز مفید می‌دانستند؛ افزون بر این، تبیین مبانی و دلایل زیارت قبور نیز از دیگر موضوعاتی است که در آثارشان به وفور دیده می‌شود. توجه علمی و عملی آنها به این مسئله، انتقاد منتقدان و منع‌کنندگان زیارت قبور را برانگیخت و به تبع آن پاسخ اهل عرفان و تصوف را در پی داشت. در این نوشتار می‌کوشیم پس از تبیین مفهوم زیارت قبور، گزارشی از سیره و سلوک عملی این جریان در خصوص زیارت قبور و نیز مبانی نظری آن (تمسک به روایات و سیره، حیات برزخی و ارتباط روح با بدن و عالَم زندگان، نفع بردن زائر و مزور، محبت و بزرگ‌داشت بزرگان) ارائه کنیم. همچنین اختلاف نظر عرفا و صوفیان شیعه و سنی در مصداقِ ولیّ، آداب زیارت و زیارت رفتن زنان بررسی می‌شود.

مقاله حاضر بر آن است تا دشواری‌های مطالعات شیعی را، از بدو پیدایش این مطالعات، با تأکید بر میزان دسترسی محققان به منابع بکاود. اندک اطلاعاتی که درباره تشیع یافت می‌شد از گزند تعصب و تحریف در امان نمانده بود. با تشکیل حکومت صفوی و بازدید سیاحان اروپایی از ایران و اقامت در آن آشنایی با متون دست اول در غرب افزایش یافت. اما این متون اغلب حاصل کار سنیّان بود. در نیمه دوم قرن نوزدهم کوشیدند متون شیعی را از کتاب‌خانه‌ها و مجموعه‌های شخصی به دست آورند و تصحیح یا ترجمه کنند. امّا این اقدامات پراکنده بود. در این بین، فعالیت‌ها و آثار گلدزیهر کمک شایانی به درک اسلام شیعی می‌کرد اما وی نیز مانند هم‌عصرانش با مشکل کمبود منابع روبه‌رو بود. در دهه 60 میلادی اوضاع رو به بهبود نهاد. متون متعددی، به‌خصوص در نجف و ایران، منتشر شد و اولین گردهمایی بین‌المللی که صرفاً به تشیع دوازده‌امامی اختصاص داشت برای اولین بار در 1968 در استراسبورگ برگزار شد. متأسفانه این حرکت نیز ادامه نیافت تا اینکه انقلاب ایران همگان را وادشت تا نگاه تازه‌ای به این موضوع داشته باشند