مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ذهبیه نام یکی از فرق صوفیه است که پیروان این فرقه آن را به «معروف کرخی» منتسب می کنند و مدعی هستند که معروف کرخی از امام رضا (ع) خرقه گرفته است. سوال اساسی آن است که این نام به چه سبب بر این فرقه نهاده شده است؟ آیا پیدایش این فرقه از خرقه دادن امام رضا(ع) به معروف کرخی است؟ و معنی خرقه دادن امام، انتقال امامت و ولایت است؟ در این مقاله اقوال مختلف درباره وجوه تسمیه این فرقه مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، دو مطلب مهم و اساسی را بررسی می نماید؛ یکی: علت نامگذاری این فرقه و تناسب این اسم با آنچه گفته شده و دیگری: زمان اطلاق این اسم. در این زمینه اقوال زیادی وجود دارد که به هشت قول مشهور، همراه با نقد و بررسی پرداخته شده است. از جمله این اقوال: خرقه گرفتن معروف کرخی از امام رضا (ع)، شیعه بودن اقطاب ذهبیه، حدیث سلسلة الذهب، خروج عبدالله برزش آبادی و داشتن علم کیمیاگری در میان بعضی اقطاب است.

طلا فلزی است کمیاب و به دلیل داشتن ویژگی های خاص ، همواره در طول تاریخ، مورد توجه انسان بوده استطلا عنصر زرد و براق در جدول تناوبی عناصر مندلیف با علامت اختصاری (AU) نشان داده می شود . در طبیعت به حالت طبیعی ولی ناخالص وجود دارد . از خواص فیزیکی جالب توجه طلا این است که به عنوان یک فلز در برابر هوا و آب زنگ نمی زند و قابلیت خارق العاده ای در چکش خواری ورقه شدن دارد. اسیدها غالباً بر آن بی اثر هستند و فقط در تیزاب سلطانیحل می شود همچنین این فلز بهترین هادی برای حرارت و الکتریسیته و سنگین ترین عنصر به لحاظ وزن حجمیاست . طلا فلزی است نرم و بسیار مفتول شدنی وطلای خالص آن قدر نرم است که نمی توان آن را در جواهر سازی به کار برد به همین دلیل اغلب آن را با مس آلیاژ می کنند . میزان خلوص طلا به عیار بیان می شود و طلای کاملاً خالص را 24 عیار می نامند . طلای مورد استفاده در جواهر سازی 18 عیار یعنی دارای 18 قسمت طلا و 6 قسمت مس است . در طول تاریخ ، از طلا در ساخت اشیاء تزئینی و زیور آلات قیمتیء نیز برای خواص جادویی ء درمان بیماری ها و زمینه های مختلف صنعتی بهره گرفته شده است این فلز قیمتی در هنر کتاب آرایی و نگارگری ایران بسیار کاربرد داشته است . در منابع آمده است که هنرمندان برای رنگ آمیزی بخش های طلایی به سراغ فلزهای گران بها رفته و مستقیماً از طلای خالص که به روش های خاص برای رنگ آمیزی آماده سازی می شد ، استفاده می کردند . "می توان گفت که نقاشان اسلامی رنگ کارانی بی نظیر بودند . رنگ های ایرانی ، دارای درخشندگی بی نظیری اند و این امتیاز از آنجا ناشی می شود که نقاشان ایرانی رنگ هایی را در اختیار داشتند که از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی و طلا و نقره فراوان ساخته می شدند ."سابقه استفاده از فلزات گران بهایی چون طلا، در نقاشی ایران به قبل از اسلام و مانویان آسیای میانه می رسد . البته نمونه های بسیار محدودی از تصاویر دوران مانوی باقی مانده با وجود این به ترسیم هاله های نورانی به رنگ طلایی به کرات اشاره شده است .مردم آسیای میانه و ایران ، با چنین سوابقی ، در قرن هفتم هجری با نفوذ لشکرهای عربی اسلامی مواجه شدند . دین اسلام بت تراشی و مصور سازی را ممنوع کردهبا وجود این مردم ایران ،خراسان و ماوراءالنهر که نو مسلمان شده بودند نتوانستند به کلی از سوابق هنری خود دست بردارند بنابراین استعدادهای هنری خود را صرف آراستن و تذهیب کتب دینی اسلامی نموده و آثاری برگزیده در سرتاسر دنیای اسلامی به وجود آوردند.در شش قرن اول اسلامی، هنر کتاب سازی و کتاب آرایی در دنیای عرب ، ایران ، خراسان و ماوراءالنهر پیشرفت بسیار داشته و عوامل اقتصادی این دوران نیز تماماً مساعد پرورش هنر کتاب آرایی گردید . در این مدت کتابخانه های بزرگی در قلمرو خلافت از قاهره تا خراسان و ترکستان وجود داشتند . علاوه بر این،"قرن هفتم،قرن تجدید حیات فرهنگی ناحیه سغد نیز بود که با وجود ویرانگی های اعراب ، تا قرن یازدهم تداوم داشت . همچنین در قرن هفتم بود که تجارت چین و سغد توسعه چشمگیری یافت و دروازه شرقی سمرقند ، دروازه چین نامیده شد. سمرقند ، اولین پایتخت پادشاهی تیموری ، از آبادترین شهرهای ماوراءالنهر شد و شهرت و آبادانی آن تا اوایل دوران اسلامی برپا بود."دیوارنگاره هایی که در نواحی افراسیاب و پنجیکند سغد ، در طول چند دهه پیش کشف گردیده ، به همراه رنگ های محلی و عناصری از هنرهای ساسانی،یونانی،هندی و چینی که با هم ترکیب شده و هنری اصیل را به وجود آورده اند، همگی بر هنر نگارگری ایرانی تأثیر داشته اند. "هنر کتاب آرایی در دوره قبل از مغول ، در نهایت اوج و قبول مردم بود و در شهرهای آسیای میانه ، کتابخانه های بزرگی وجود داشتند . چنانکه یاقوت حموی تا سنه 616 ق. و 1218 م.در مرو مدت سه سال برای دیدن کتابخانه های این شهر سکونت داشت و او گوید که ده خزانه کتب وقفی که در جهان بی مانند است در این شهر بود ." البته "با آن که غلبه نظامی تیمور بر ایران غلبه ای کامل بود ، تیمور و اعقاب او به خلاف اسکندر و اعراب که تمدن تازه و حیات اجتماعی جدیدی در ایران باعث شدند ، تمدن تازه ای در ایران به وجود نیاوردند و صورت خاصی به زندگی ایرانیان نبخشیدند . اگرچه سلطه و حکومت تیموریان در بعضی از امور اجتماعی و اداری ایران تغییراتی به وجود آورد ولی این تغییرات هیچ یک عمیق و اساسی نبود و تمدن ایران را در عهد تیموریان باید دنباله تمدن عهد خوارزمشاهیان و مغول دانست که اساس آن همان تمدن سامانی و سلجوقی است ."یکی از شاهکارهای دوران تیموری معراج نامه ای کاملاً مصور است که در زمان شاهرخ تیموری در کارگاه هرات پدید آمده . این کتاب شامل 265 صفحه است که 58 مجلس از آن مصور شده اند .دراین تحقیق که به زیبایی شناسی طلا در این نسخه خطی می پردازد ، به دانش گوهر شناسی و کانی شناسی که از علوم حکما پیشین و مورد عنایت و توجه خاص دانشمندان ایران و علما اسلام بوده پرداخته شده است چراکه نمی توان از ارتباط کیمیا و نحوه نگرش و شناخت ایرانیان قدیم از فلزات و به طور کلی جواهرات معدنی ( در اینجا تأکید بر طلاست) به راحتی عبور کرد . طلایی که به عنوان ماده رنگی به دست هنرمند تصویرگر می رسیده ، سرنوشتی طولانی را پشت سر گذاشته تا نهایتاً بر روی صفحات کتاب ، جای همیشگی خود را پیدا کرده و جاودانه شود .در قرون گذشته ، مراحل تشکیل فلز طلا در معادن چگونه شناخته می شده و یا بعد از استخراج ، آماده سازی طلا به چه ترتیب بوده است ؟ایرج افشار در مقدمه کتاب جواهرنامه نظامیآورده است که تا اوایل قرن یازده هجری ، بیست و شش متن عربی و ده متن فارسی درباره سنگ ها و معدن شناسی تألیف شده است . از آن میان جواهرنامه نظامی، تألیف محمدابن ابی البرکات جوهری نیشابوری ، گوهر شناس سده ششم هجریمی باشد . این کتاب که در سال 592 ه.ق نوشته شده ، قدیمی ترین و نخستین کتاب به زبان فارسی در مباحث مربوط به جواهر ، فلزات و ممزوجات (آلیاژ) و تلاویحات(مینا و آن چه رنگ آنها در آتش تغییر میکند ) است . مولف از میان منابع کهن به دو کتاب احجار ارسطو و الجماهر بیرونی توجه خاصی داشته است . اهمیت این اثر در آن است که مولف و پدر و پسرش پیشه جوهریداشته اند یعنی زرگر و حکاک بوده اند . از این رو ، بسیاری از تجربیات و اطلاعات شخصی و آموخته ها از تجار جواهر را در کتاب آورده است بنابراین از آن جا که حاوی نکته های ابتکاری است از ارزشمندی خاصی برخوردار بوده تا آن جا که مأخذ اصلی دو تألیف مشهور دیگر در همین زمینه شده است . یکی کتاب عرایس الجواهر و نفایس الأطایب ، تألیف ابوالقاسم کاشانی در سال 700 هجری و دیگری تنسوخ نامه خواجه نصیرالدین طوسی که هر دو همسانی عجیبی با جواهرنامه دارند .البته بدون آنکه ذکر کنند مطالب از کجا نقل شده است .در این تحقیق ، برای کشف نظریات دانشمندان قدیم ( نزدیک ترین به دوره تیموری و زمان خلق تصاویر معراج نامه ) درباره چگونگی تکوین فلز طلا در زمین و نهایتاً مراحل آماده سازی و استفاده از آن به عنوان رنگ ، در تصویرسازی ها ، علاوه بر مطالب جواهرنامه نظامی ، مواردی از کتاب کاشانی نیز ذکر شده است . متأسفانه اصل نسخه خطی خارج از ایران و در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود. برای مطالعه آن تنها کتاب موجود "معراج نامه،سفر معجزه آسای پیامبر" نوشته ماری-رز سِگایدر اختیار بود . وی که رئیس بخش نسخ خطی شرقی کتابخانه ملی پاریس بوده ، با در اختیار داشتن نسخه خطی ، کتابی تقریباً کامل از تصاویر آن تألیف نمود که تصاویر نوشته حاضر مأخوذ از آن می باشند . البته به صورت پراکنده نمونه هایی از تصاویر معراج نامه در کتب ایرانی و خارجی در زمینه هنر نقاشی ایران به چاپ رسیده اما کیفیت تصاویر مانند نمونه فوق نیست .نکته جالب توجه در این نسخه سه زبانه بودن آن است به این شکل که شرح واقعه معراج به سه زبان اویغوری , عربی و در بعضی مجالس ترکی کتابت شده است . گویا چنین روشی برای نگارش متون در آسیای میانه رواج داشته است چراکه "در اوایل قرن بیستم و در حدود 1909 میلادی نیز کتیبه ای سه زبانه (سغدی،ترکی اویغور و چینی) از ناحیه کارابال کاسون در مغولستان شمالی کشف شد که مربوط به سده نهم میلادی است . محتوای این کتیبه که به افتخار یکی از خاقان های اویغوری نوشته شده ، نشانگر نفوذ دین مانی در میان ترکان و مهاجرنشینان شمالی و وسعت نفوذ زبان سغدی است ."با توجه به انجامه کتاب، معراج نامه به سفارش شاهرخ میرزا ، چهارمین پسر امیر تیمور کار شده است.متأسفانه نقاش نسخه ناشناس بوده و صراحتاً ازکسی نام برده نشده است"البته نگاره ای منسوب به پیر احمد باغشمالی در 800 ه.ق موجود است که در آن بانوی هندی پیامی را در اتاق خود دریافت می کند . این صحنه بسیار شبیه مجلس ورود جبرئیل به اتاق پیامبر(ص) در معراج نامه است و می تواند دلیلی بر آمدن او به دربار شاهرخ باشد . از دیگر نگاره های منسوب به پیر احمد در عجایب المخلوقات قزوینی در سال 807 ه.ق است که در آن موجوداتی با چهارپا و سر زنانه با زیور آلات طلایی کار شده اند. "شاید بتوان با استناد به این موارد پیر احمد باغشمالی را از نقاشان کارگاه شاهرخ دانست . متن کتاب نیز ابتدا توسط میر حیدر شاعر به زبان ترکی ترجمه و سپس مالک بخشی هراتی آن را به خط اویغوری در هرات کتابت می کند . بررسی متن نوشتاری این نسخه خطی نیز بدون در نظر گرفتن شرایط و احوال اجتماعی و تأثیر سیاسی قدرت های ایران امکان پذیر نیست . "سلسله حکومت های مختلف ، سلاطین و جنگ ها در دگرگونی های فرهنگی از جمله تحولات خط و تکوین هنر خوشنویسی اسلامی در ایران تأثیر فراوانی داشته و یکی از نکات ارزنده ایست که پیوسته مورد توجه پژوهشگران قرار می گیرد . تصرف ایران به دست اعراب در سده های پس از استقرار اسلام ، نفوذ ترکان سلجوقی در سده سوم هجری و به واسطه آن راه یابی آیین مانوی و بودایی در ایران و استیلای مغول بر این سرزمین ( قرن ششم هجری ) به وضوحاین نکته را تأیید می کند . استیلای اعراب بر سرزمین ایران ، وجود امرای ترک ، نفوذ هنر آسیای میانه و تبادلات فرهنگی با کشور چین ، گروه خوشنویسانی را که در کارگاه شاهانه شاهرخ تیموری و زیر نظر بایسنقر میرزا به کتابت نسخه معراج نامه پرداخته اند ، نمایان می کند ."در تحقیق حاضر مطالعه زیبایی شناسی عنصر طلا به عنوان رنگ ، در نمونه نقاشی های معراج نامه انجام شده است . اما قبل از پرداختن به آن لازم بود طلا را به عنوان ارزشمند ترین فلز مورد ارزیابی قرار دهیم که شامل اشاره ای مختصر به سابقه تاریخی استفاده از طلا ، همچنین روش های استخراج و آماده سازی آن به عنوان ماده رنگی بود .همان طور که قبلاً اشاره شد در فصل اول به سابقه استفاده از فلز طلا در هنر جهان و ایران پرداخته و نحوه تهیه طلا به عنوان ماده رنگ شرح داده می شود . فصل دوم اشاره به سابقه خط اویغوری و نحوه شکل گیری آن داشته و مختصری به وقایع دوره تیموری و شاهرخ می پردازیم . نهایتاً در فصل سوم نسخه خطی معراج نامه مورد بررسی قرار گرفته و رنگ طلایی به کار رفته در آن از نظر ویژگی های تجسمی مطالعه می شود .