مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در اسلامی سازی علوم انسانی، رویکردهای مختلفی وجود دارد. یک رویکرد این است که برای اسلامی شدن این علوم، باید مسئله گزینی از جامعه خودی و حل مسئله با رویکرد اسلامی را به‌عنوان دو راهبرد کلان تلقی کنیم تا از این رهگذر، به‌تدریج طی تلاش‌های مختلف، این علوم رنگ و بوی اسلامی بگیرند. هدف این پژوهش، عبارت است از «ارائه تصویری کلی از روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان»، به‌گونه‌ای که ناظر به مسائل جامعه خودی باشد؛ پرسش این پژوهش این است که «ویژگی‌های روان‌شناسی اجتماعی، به‌عنوان زیرمجموعه روان‌شناسی قرآن‌بنیان، چیست؟» روش این پژوهش، کتابخانه‌ای و بررسی تطبیقی بین ارکان «روان‌شناسی اجتماعی معاصر» و «روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان» است؛ ارکان شامل موضوع، اهداف، مبانی، پیش‌فرض‌ها، مسائل، روش‌ها، مفاهیم اساسی و کاربردهای روان‌شناسی اجتماعی است؛ دستاوردهای پژوهش عبارت‌اند از این‌که روان‌شناسی اجتماعی قرآن‌بنیان: 1. یک سیستم فرعی از «مکتب روان‌شناسی قرآن‌بنیان» است؛ 2. تعریف متفاوتی ندارد، ولی باید در بافت فرهنگیِ جامعه قرآنی اجرا و عملیاتی شود؛ 3. هدف کاربردی‌اش، عبارت است از ایفای نقش در جامعه‌سازی اسلامی؛ البته روان‌شناسی اسلامی، به تنهائی نمی‌تواند جامعه اسلامی بسازد، بلکه باید در حدّ خودش، تأثیرگذار باشد و ایفای نقش کند؛ 4. علاوه بر روش‌های جاری، از روش‌های ویژه‌ای نیز استفاده می‌کند؛ 5. موضوعات و مسائلش گسترده‌تر است؛ 6. اولویت‌های آموزشی و پژوهشیِ مورد نظر، پیشنهاد شده است.

هدف پژوهش، طراحی، ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه اولیه سنجش مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق از منظر قرآن و روایات بود. بدین‌منظور، از دو شیوه توصیفی و پیمایشی استفاده شد. محقق به‌منظور جمع‌آوری آموزه‌های دین اسلام، با استفاده از روش توصیفی به تبیین ویژگی‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق با توجه به سه مؤلفه شناختی، عاطفی و رفتاری پرداخت و برای ارزیابی و اعتبار پرسش‌نامه، روش پیمایشی را در نمونه‌ای 54 نفری از مبلّغین مراکز تبلیغی شهر مقدس قم به‌کار گرفت. نمونه مورد پژوهش، از میان جامعه مذکور بر اساس نمونه در دسترس، گردآوری شد. در بررسی روایی محتوایی پرسش‌نامه، ضریب کندال 80 گویه باقیمانده، 21/0 با سطح معناداری کمتر از 001/0 بود که نشان دهنده میزان توافق کارشناسان خبره در مورد موافقت ‌‌گویه‌ها با مستندات اسلامی و نحوه دلالت آن‌هاست. برای بررسی روایی سازه، همبستگی بین گویه‌ها با نمره کل، همبستگی بین مؤلفه‌ها با نمره کل و همبستگی بین مؤلفه‌ها با یکدیگر محاسبه شد و نتایج حاکی از این بود که روایی سازه در حد بالا می‌باشد و مجموع آن‌ها، مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق را اندازه‌گیری می‌کنند. بنابراین محقق در این پژوهش، با استفاده از آیات و روایات اسلامی به تبیین ویژگی‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق پرداخت و با استخراج مؤلفه‌های مرتبط، پرسش‌نامه‌ای 80 سؤالی تدوین نمود که به اندازه‌گیری و سنجش موفقیت مبلّغ می‌پردازد. بر اساس یافته‌های پژوهش، با استفاده از منابع اسلامی، امکان ساخت ابزاری جهت سنجش مؤلفه‌های روا‌ن‌شناختی مبلّغ موفق، وجود داشته و این ابزار از اعتبار و روایی مطلوبی برخوردار است و شرایط علمی یک مقیاس معتبر روا‌ن‌شناختی را داراست.

تکرار معنی­دار عبارت «سمع و الابصار» در آیات قرآن کریم، قرن‌هاست پرسش بی­پاسخی را برای مفسران مطرح کرده است که چرا خداوند شنیدن را به شکل مفرد و دیدن را به شکل جمع آورده است؟ ما در پی پاسخ این پرسش، به مطالعه مسیرهای عصبی سیستم شنوایی و بینایی در مغز پرداخته و با مقایسه این دو با یکدیگر، راز آن را فاش می­کنیم. این نوشتار حکمت و علت این طرز بیان قرآن کریم را از نگاه آناتومی و فیزیولوژی اعصاب حواس بینایی و شنوایی آشکار می­کند. به این ترتیب که: وقتی‌که صدا به گوش‌ها می­رسد؛ پیام حسی در حلزون گوش‌ها ایجاد می‌شود؛ هر دو گوش تقریباً در همان ابتدای راه، پیام‌های صوتی خود را با یکدیگر همسفر کرده و از طریق دو مسیر موازی در ساقه مغز به‌سوی هر دو نیمکره مخ ارسال می­کنند. به‌طوری‌که هر دو نیمکره مخ، از هر دو گوش پیام دریافت می­کند. این در حالی است که نیمی از پیام حس بینایی که در شبکیه هر چشم ایجاد می­شود؛ به نیمکره مخالف می­رود. به گونه‌ای ‌که درنهایت، نیمکره راست مخ، نیمه چپ میدان دید را می­بیند؛ و نیمکره چپ، نیمه راست میدان دید را. به‌عبارت‌دیگر، دو نیمکره مخ، دو صحنه متفاوت را می­بینند؛ اما یک‌صدای واحد را می­شنوند! همچنین در سیستم بینایی نه‌تنها پیام‌های دو چشم همراه نمی‌شوند؛ بلکه هر چشم، حتی برای انتقال رنگ‌ها، حرکات و شکل‌هایی که می­بیند، از مسیرهای جداگانه­ای استفاده می­کند که در قشر بینایی مخ از بیش از دوازده منطقه تخصصی برای پردازش داده­های مختلف شبکیه استفاده می­شود. بنابراین با توجه به یافته­های علمی چند دهه­ی اخیر، بی­شک تکرار عمدی لفظ «سمع و الابصار» در قرآن کریم یکی از معجزات این کتاب مقدس است.

این پژوهش به بررسی مبانی حکومت اسلامی در قرآن و سنت از دیدگاه امام خمینی و علامه مودودی می‌پردازد. با توجه به اهمیت بحث حکومت اسلامی در جامعه اسلامی در عصر کنونی و با توجه به جایگاه علمی و سیاسی امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و علامه مودودی، به‌عنوان نظریه‌پرداز اجتماعی و سیاسی، ضرورت پرداختن بحث مبانی حکومت اسلامی در پرتوی قرآن و سنت از منظر این دو متفکر، روشن می‌گردد. هدف از این پژوهش، تبیین آرای دو متفکر برجسته عصر حاضر از دو مکتب شیعه و اهل تسنن، امام خمینی و علامه سید ابوالاعلی مودودی درباره مبانی حکومت اسلامی است. امام خمینی و علامه مودودی برای حکومت اسلامی دارای مبانی مشترک و مختصی هستند. توحید، رسالت پیامبر اسلامk، جاودانگی و جامعیت اسلام از مبانی مشترک بوده؛ امامت و ولایت‌فقیه، مبنای اختصاصی امام خمینی در بحث حکومت اسلامی؛ و خلافت جمهور مبنای اختصاصی علامه مودودی است. امام خمینی و علامه مودودی نظریه خود را در باب مبانی حکومت اسلامی به آیات و روایات مستدل نموده‌اند. روش این پژوهش با توجه به تبیین آرای این دو متفکر، توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به‌ بررسی و نقد ادله، تحلیلی ـ انتقادی است. در این راستا پژوهش حاضر با استخراج مبانی این دو متفکر ادله آنان را مورد بررسی قرار داده است.

یکی از روش‌های تفسیری ـ که پس از عصر روشنگری و انقلاب صنعتی در غرب، به‌صورت ویژه در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است ـ روش تفسیر علمی قرآن است که در آن مفسر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از یافته‌های علوم تجربی، به فهم بهتری از آیات قرآنی دست یابد. این روش عمدتاً به سه شیوه «تطبیق»، «استخدام» و «استخراج» صورت می‌پذیرد. نوشتار حاضر، به‌منظور دست‌یابی به جایگاه علوم طبیعی در فرآیند تفسیر از منظر علامه طباطبایی، این سه شیوه را در خصوص این دسته از علوم در تفسیر شریف «المیزان» مورد بررسی قرار داده و با دقت در مواردی که علامه طباطبایی در تفسیر خود به یافته‌های علوم طبیعی اشاره فرموده است، روشن ساخته است که نخست در المیزان نه‌تنها هیچ مصداقی برای «تطبیق» نمی‌توان یافت، بلکه اساساً یکی از انگیزه‌های اصلی علامه در تألیف این تفسیر، مقابله با رواج تطبیق در عرصه تفسیر در دوران ایشان بوده است؛ دوم ایشان اگرچه در فهم آیات قرآنی، در مواردی از علوم دیگر بهره گرفته است؛ اما بررسی این موارد آشکار می‌سازد که ایشان ـ همان‌گونه که بارها تصریح نموده است ـ قرآن را در مقام تفسیر، از سایر علوم و منابع معرفتی بی‌نیاز دانسته و یافته‌های سایر علوم را تنها در فهم بهتر آیات و استفاده‌های فراتفسیری ـ و نه اصل تفسیر قرآن ـ قابل «استخدام» می‌داند؛ و سوم اگرچه در عرصه‌ علوم طبیعی در المیزان موردی برای «استخراج» یافت نمی‌شود؛ اما این تفسیر ظرفیت بسیار عظیمی در استخراج نظریات، در شاخه‌های مختلف علوم انسانی و نظری دارد.

قرآن کریم با نظام تربیتی خاص خود و نگاه واقع‌بینانه‌ای که به ساختار وجودی و روانی انسان و پدیده‌های اجتماعی دارد، درصدد رساندن انسان به سعادت واقعی‌اش در سایه این نظام تربیتی است. از این‌رو می­توان در آیات شریفه قرآن نکات بسیار زیادی پیرامون اصول تربیت را مشاهده نمود. با بررسی آیات قرآن و با توجه به اندیشه­های دو مفسر بزرگ شیعه و اهل‌سنت معاصر ـ طیب و سید قطب ـ در حوزه اصول تعلیم و تربیت درمجموع به نه اصل کلی در تعلیم و تربیت قرآنی می‌رسیم که عبارت‌اند از: 1ـ اصل تعقل و تفکر، 2ـ اصل تدریج و پیوستگی، 3ـ اصل تکریم و حرمت‌گذاری، 4ـ اصل مساوات، 5ـ اصل اختیار، 6ـ اصل تناسب و اعتدال، 7ـ اصل هدفمندی، 8ـ اصل فطرت‌گرایی، 9ـ اصل فعالیت. گرچه سید عبدالحسین طیب و سید قطب تقریباً در یک دوره می­زیستند؛ اما محدوده جغرافیایی، موقعیت سیاسی، اجتماعی و دغدغه­های فکری متفاوتی داشتند. سید قطب، به‌عنوان یک دانشمند مبارز و روشنفکر مصری، قرآن را صرفاً یک کتاب عرفانی یا نظری نمی‌داند، بلکه آن را کتاب «حرکت و پویش» می‌شناسد و از‌همین‌رو در تفسیر خویش به وجود اندیشه­های ارزشمندی در قرآن برای رسیدن به سعادت بشری، مشکلات عصر حاضر و اوضاع نابسامان کفار تأکید دارد و مسلمانان را به تمسک به این تنها طریق دعوت می­کند. طیب نیز رویکردی اجتماعی داشته و در تبیین اصول تربیتی، دیدگاه اهل­بیت: را آن­گونه که در روایات شیعه آمده، بسیار موردتوجه قرار داده و سعی می­کند در تفسیر آیات از این دیدگاه تخطی نکند. ‌طیب به میزان بسیار زیادی از روایات برای تفسیر آیه و چه در تکمیل مباحث مطرح‌شده در ذیل آیات استفاده نموده است که در مقایسه با میزان سید قطب بسیار بیشتر است.

روان‌شناسی به‌عنوان یک رشته علمی یا عرصه‌ای مطالعاتی که به بررسی علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان می‌پردازد، در کانون توجه اندیشمندان مسلمان بوده و است. اگر علم اسلامی بخواهد به‌عنوان یک علم نوین، هماورد علوم انسانی معاصر مطرح گردد، لازم است آن را از منظری اسلامی مورد بحث قرار دهد. این پژوهش با هدف بررسی و تبیین چیستی و ماهیت روان‌شناسی اسلامی و ارائه روش‌های تحقیق در آن انجام شده است. برای پاسخ‌گویی به این پرسش که تفاوت روان‌شناسی اسلامی و قرآن‌بنیان با روان‌شناسی رایج چیست؛ و مبانی،‌ اهداف، موضوع و مسائل آنها چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. روش این پژوهش روش تحلیلی ـ استنتاجی است و شیوه گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای بوده است. با توجه به این‌که روان‌شناسی اسلامی مصداقی از علوم دینی است، طبعاً هر آنچه درباره علم دینی گفته شود، در خصوص روان‌شناسی اسلامی نیز گفته می‌شود؛ بنابراین روان‌شناسی اسلامی، علمی تجربیِ صرف نخواهد بود و به‌عنوان یک شاخه معرفتی جامع، بخشی از هندسه معرفتی اسلام خواهد بود. درنتیجه در بحث روش‌شناسی آن‌هم از روش تجربی صرف تعمیم پیدا می‌کند و از روش‌هایی مانند تجربه درونی و بیرونی، پیمایش میدانی و تاریخی، استدلال عقلی، تعبد نقلی نسبت به آنچه منبع معقول دارد، تحلیل محتوای متون دینی و... استفاده می‌کند. در مباحث قرآنی نیز از روش‌هایی مانند استنطاق، استخدام، نظریه‌پردازی‌های علمی و مطالعات میان‌رشته‌ای سود خواهد جست.

اگرچه پژوهش در روایات اسباب نزول قرآن از جهاتی صورت گرفته است، اما با رویکرد تاریخ‌مندی پژوهشی صورت نگرفته است، در این مقاله با این رویکرد، اسباب نزول قرآن تحلیل شده است. شبهات مستشرقین در این زمینه، ضرورت پرداختن به این موضوع را ضروری می‌نماید. از مستشرقان معاصر، اندرو ریپین شخصیتی است که در آثارش به ویژه در تز دکترای خود به اسباب نزول با رویکرد فقه اللغه­ای به صورت مستقل پرداخته است و در مواردی به تاریخ‌مندی قرآن تأکید دارد. نصر حامد ابوزید نیز در کتاب «مفهوم النص»، فصلی را به اسباب نزول اختصاص داده است و از این باب بر تاریخ‌مندی تأکید می‌ورزد و متن قرآنی را همچون همه متون، «پدیده‌ای فرهنگی» و «محصول تعامل با واقعیت زنده تاریخی» می‌داند و اسباب نزول را چیزی جز بافت اجتماعی آیات قرآن کریم نمی‌داند. برای پاسخ به این شبهات در این مقاله تأکید می‌شود که اسباب نزول قرآن نه‌تنها عمومیت و جاودانگی را محدود نمی‌کند بلکه برای وصول به جاودانگی گریزی از توجه به واقعیت‌های عینی عصر نزول نیست. نقدی که بر این نظریه وارد است عدم توجه به قاعده «عمومیت لفظ نه خصوص سبب» می‌باشد. به رغم نزول خاص برخی آیات، عمومیت مفاد آن­ها نزد فقها مسلم است.

این پژوهش بر آن است تا دریابد از منظر قرآن کریم والدین چه الزامات تربیتی نسبت به فرزندان خود دارند تا بتوانند فرزندانشان را در راه رسیدن به کمال بشری هدایت نمایند که با مراجعه به مبانی قرآنی بر استخراج و تبیین علمی مفاهیم مهم مربوط به موضوع تمرکز شد. روش تحقیق در این پژوهش کیفی با رویکرد تحلیل محتوا یا «روش تحلیل منطقی فرارونده» می‌باشد. تحلیل محتوا از نظام مقوله‌ای قیاسی با استفاده از اسناد و مدارک و اطلاعات مورد نیاز منابع مکتوب و دیدگاه‌ها و نظریات علماء و اندیشمندان، بالأخص مباحث تربیتی و اخلاقی اسلامی، با ابزار کتابخانه‌ای از طریق فیش برداری می‌باشد. بر اساس یافته‌ها می‌توان گفت که از منظر قرآن کریم، ضروری‌ترین مؤلفه تربیتی، مسئولیت پذیری تربیتی والدین در مقابل فرزندان با شناخت مصداق‌های معین قرآنی، شیوه‌ها و اهداف تربیتی معروف و عمل به آن است که خانواده‌ها و جامعه به آرامش و نیز به مقصد می‌رسند.

در هندسه معرفتی شیعیان، شناخت امام، از اهمیتی ویژه برخوردار است. چون معنا و مفهوم امام نزد شیعه، همان انسان کاملی است که واسطه فیض الهی است، و با برقراری ارتباط با امام راستین است که می‌توان شناخت صحیحی از خدا و دیگر مبانی اعتقادی کسب نمود. از این جهت است که در حدیث معرفت امام، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «اگر کسی بمیرد و امام زمان خویش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است». حدیث معرفت امام، از جمله احادیث متواتر و معتبر بین شیعه و اهل سنت است. این حدیث از جهات مختلف مورد توجه نویسندگان قرار گرفته است. اما یک سؤال قابل توجه است که منظور از مرگ جاهلی چیست؟ به نظر نگارنده بی تردید، حدیث معرفت و روایات مشابه، اهمیت و ضرورت امامت و ولایت را بیان می‏کند و نمی‌توان کسانی را که صرفاً غیر عارف به امام زمانشان هستند، تکفیر نمود.