مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فلاسفه، همواره به دنبال پاسخ گویی به پرسش های اساسی انسان و ارائه راه حل برای سرنوشت بشری بوده اند. در این راستا پرداختن به مسائل اساسی همچون سعادت، زندگی سیاسی مطلوب و رهبری فاضله، دغدغه اصلی آنان بوده است. فلاسفه اسلامی اعم از مشائی و متعالیه، نیل به سعادت و نظم سیاسی مطلوب را متوقف بر وجود رهبر و ریاست فاضله می دانند که آن را بر امام7 (انسان کامل) تطبیق داده اند؛ اما افتراق اساسی آنها در این است که امام، نزد فلاسفه مشاء، بیشتر کارکرد سیاسی (راهبری جامعه سیاسی به سوی تخلق افراد جامعه به کمالات) دارد و نزد فلاسفه متعالیه، بیشتر کارکرد عرفانی و معنوی دارد، هر چند در هر دو رویکرد، امام، کامل ترین فرد در میان افراد جامعه است.

در این مقاله تطبیق آراء فلسفی ملاصدرا درباره عقول با فرشته شناسی نهج البلاغه مورد بررسی قرار گرفته است. باین منظور کلیه کتب فلسفی و تفسیری ملاصدرا، مطالعه و آراء او درباره عقول جمع آوری شده است؛ همچنین مطالب نهج البلاغه در رابطه با فرشتگان مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. سپس تنها با بررسی دو صفت «تجرد» و «کثرت» ملائکه (در نهج البلاغه) و عقول (در حکمت ملاصدرا) این نتیجه بدست آمده است که ملائکه مقرب در صورتی بر عقول قابل تطبیقند که در مرتبه تجرد تام باشند، و در صورت تنزل وجودی و تمثل آنها، ملائکه در هیئت و صورت عالم مادون خود، برعقول تطبیق نمیکنند. از حیث کثرت نیز تعداد ملائکه، مانند تعداد عقول بیشمار و دارای کثرت نوعی و تشکیکی است، هرچند درباره منشأ کثرت فرشتگان نکتهیی در نهج البلاغه ذکر نشده است.

حکمت براساس تقسیم آن بر پایه قوای نفس، دو شاخه نظری و عملی را شامل میشود. حکما از دیرباز، بر همراه بودن تحصیل و تکمیل این دو شاخه برای تحقق تعریف و معنای «حکمت» تأکید داشته اند. ملاصدرا نیز همچون سایر حکما، به این همگامی تصریح و بر آن تأکید کرده است. اما حکمت عملی بلحاظ داشتن مایه های کاربردی و عملی برای تکمیل و تعالی نفس، با تزکیه نفس ملازم است و چون غایت حکمت، تکمیل نفوس است، بنابرین، تزکیه نفس با حکمت، تعریف آن و غایت آن ارتباط تنگاتنگی دارد.این نوشتار به بررسی این ارتباط از نظر ملاصدرا پرداخته و سعی کرده است تا با توجه به مبانی حکمت متعالیه، حقیقت حکمت و ارتباط آن با ایمان و تزکیه نفس را تشریح و تصویر کند. بدین منظور نخست غایت حکمت ذکر شده و سپس رابطه دوسویه غایات حکمت و تزکیه نفس بتفصیل مورد بررسی قرار گرفته و از این طریق اثبات شده است که:1. دغدغه اصلی ملاصدرا در تعریف و ارائه حکمت متعالیه، کمال نفس و تزکیه آن بوده است.2. غایات حکمت که ملاصدرا و دیگران از آنها به «غایت» تعبیر نموده اند، در حقیقت، غایات و نتایج عملی و هستی شناختی هستند، نه غایات علم شناختی و روش شناختی.3. حکمت، عامل اصلی تزکیه صحیح نفس و تزکیه نفس نیز عامل اصلی فهم صحیح مسائل فلسفی است.4. تزکیه نفس در شکلگیری مفهوم، تعریف، مصداق و غایات این جهانی حکمت، نقش بسیار اساسی دارد.

نظریه مطابقت یکی از اساسی ترین نظریه در چیستی صدق قضایا است که سابقه آن به یونان و ارسطو می رسد هر چند در آثار ارسطو به طور مستقل به این بحث پرداخته نشده است. عمده فلاسفه اسلامی به طور قطع و بلامنازع به این نظریه معتقدند همچنین بسیاری از فیلسوفان غربی در تعریف صدق قضایا به نظریه مطابقت قائلند. اساس این نظریه این است که صدق قضیه، یا حکم عبارت است از مطابقت آن با واقع و نفس الامر و این مسأله مبتنی بر دو اصل است اول اینکه واقعیتی هست و دوم اینکه ذهن ما قادر به کشف واقعیت می باشد. بنابراین قائلین به این نظریه اعتقاد جازم به رئالیسم و واقع نمایی علم دارند. مشهور حکمای اسلامی واقع نمائی علم را از طریق انحفاظ کلی طبیعی میان عین و ذهن تبیین می نمایند اما از آنجا که این تبیین خود نیاز به اثبات دارد و فلاسفه اسلامی دلیلی جز تمسک به ابطال سفسطه برای آن ندارند به نظر می رسد در حکمت متعالیه با تکیه بر مبانی خاص، بتوان مسأله ارزش معلومات را به گونه ای تبیین نمود که نیاز به انطباق ماهوی نباشد بدین نحو که علم، حاصل اتحاد نفس با صور مثالی و عقلی اشیاء است در نتیجه سنخیت وجودی بین معلوم بالذات و صور مثالی یا عقلی اشیاء وجود خواهد داشت. نظریه مطابقت در حکمت متعالیه با تکیه بر مبانی خاص خصوصاً معنای خاصی که علامه طباطبائی از واقع و نفس الامه ارائه می دهند تخصصاً از بحث اصطلاحی ارزش معلومات خارج و از مقوله حضور خواهد بود.

بررسی عوامل غیر موثر بر معرفت درتحلیل اندیشه ها و مخصوصا نظام های فلسفی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. یکی از مهمترین عوامل غیر معرفتی، عوامل جامعه شناختی است. جامعه شناسی معرفت به عنوان دانشی که مهم ترین روابط میان دانش و جامعه را بررسی می کند، می کوشد تا علم و فلسفه را به زمینه های واقعی و اجتماعی آن مرتبط سازد و از این طریق به توجیه چگونگی تکوین و تطور نظام های اندیشه ای می پردازد. یکی از بزرگ ترین اندیشمندان عرصه جامعه شناسی معرفت ماکس شلر است که نظر او نسبت به دیگر نظرات این عرصه هم از پختگی و میانه روی بیشتری برخوردار است - و بنابراین در دام جبرگرایی و نسبت گرایی گرفتار نیامده است- و هم از لحاظ فلسفی گران سنگ تر است و لذا جامعه شناسی معرفت در نظر او شاخه ای از معرفت شناسی فلسفی به حساب می آید. در بررسی عصر صفوی ، به عنوان عصر پیدایش حکمت متعالیه، بر اساس مبانی جامعه شناسی معرفت ماکس شلر،- که بر تفکیک میان خواص و عوام جامعه تاکید دارد- مشخص می شود که فرهنگ خواص این عصر، شامل سیاستمداران، هنرمندان و ادیبان، نسبت به دیگر دوره های تاریخی ایران پس از اسلام از عمق یافتگی و ژرف نگری بیشتری برخوردار بوده است. سیاست، معماری، هنر و ادبیات در این دوره، به عنوان بارزترین مولفه های فرهنگی، بسیار انتزاعی شده بودند. نظام فلسفی حکمت متعالیه را، که دارای آرای کلیدی انتزاعی چون اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و حرکت جوهری است، می توان به عنوان برایندی از فرهنگ خواص عصر صفوی به حساب آورد.

در این تحقیق مفاهیم شهود، كشف و وحی مورد بررسی قرار گرفته است. به درجات شرایط و موانع كشف و شهود از نظر عرفا و ملاصدرا و نیز اعتبار كشف و شهود و انواع آن و چگونگی برهانی كردن كشف و شهود پرداخته شده است. در این تحقیق ماهیت وحی از نظر عرفا و فلاسفه‌ای چون فارابی و ابن سینا و در نهایت صدرالمتألهین كه خود عارفی واصل و فیلسوفی كامل است توجه شده است. از نظر صدرا وحی با صعود پیامبر به عالم بالا و دریافت وحی به صورت انعكاس بر آینه قلب او و نزول همراه است. شهود و وحی تفاوتها و شباهتهایی با هم دارند همچنان كه عارف و پیامبر دارای شباهتها و تفاوت‌هایی می‌باشند. وحی بر اساس رتبه پیامبر دارای مراتبی است.

کتابنامه: ص. ۱۶۳-‎۱۶۱؛ همچنین بصورت زیرنویس // آنچه در این نوشتار مورد توجه قرار می گیرد نظام هستی است. اینکه آیا نظام موجود برترین نظام ممکن است و یا نظامی برتر از آن وجود داشته است، اما تحقق نیافته است. در فصل اول، کلیات بحث را بیان کرده ایم و در فصل دوم، به مفهوم شناسی واژه نظام و اینکه نظام مورد نظر در این بحث نظام کلی است و نظم و نظام هستی نظم ناشی از علت غایی است و نظام در دو سطح طولی و عرضی گسترش دارد می پردازیم. پس از این، فاعلیت، علم و قدرت خداوند و علت غایی آفرینش را به عنوان مقدمات برهان نظام احسن مورد بررسی قرار می دهیم و در نهایت با اقامه برهان عنایت و قاعده امکان اشرف به اثبات احسن بودن نظام هستی می پردازیم. در فصل سوم، " شبهه شرور" که احسن بودن نظام هستی را مورد تردید قرار می دهد مورد بررسی قرار می گیرد. در آغاز به مفهوم شناسی واژه خیر و شر می پردازیم. خیر آن چیزی است که اشیا به او شوق دارند و شر عدم ذات و عدم کمالی از کمالات یک شی است. شر مورد بحث، عدم نسبی و اضافی، بلکه عدم ملکه است. پس از آن با نگاهی صرفا عقلانی شبهه شرور را مورد بررسی قرار می دهیم و راه حل هایی رهایی از این شبهه را بیان خواهیم کرد. در پایان فصل دوم و سوم، برای آگاهی از نظ فیلسوفان غرب درباره نظام هستی و مسئله شرور به بیان نظر چند تن از آنان پرداخته ایم.

چکیده نظریه اتحاد حقیقه و رقیقه نظریه ای است که در حکمت متعالیه در پرتو اصل علیّت و حمل معلول بر علت به منصه ظهور رسیده است. در حکمت متعالیه مدار جاعلیت و مجعولیت وجود است و رابطه علیت یک رابطه وجودی است که بین دو موجود برقرار است. اما این رابطه با سایر روابط متفاوت است. مسئله این است که ارتباط علت و معلول به طور خاص و ارتباط عله العلل با سایر معالیل به طور خاص به چه نحو می باشد. آیا همان طور که مشائین قائلند به نحو تباین است و یا به نحوی از اتحاد برمی گردد. صدرالمتألهین با استخدام اصول فلسفی خود نظیر اصالت وجود، تشکیک وجود و امکان فقری سعی در تبیین نحوه ارتباط علت و معلول برآمده است. در فلسفه وی هستی طبقاتی و ذومراتب است و تفاوت مراتب آن به شدت و ضعف است. هر مرتبه مادون معلول و رقیقه مافوق و همه معلول و بلکه عین الربط به هستی مطلق می باشند. لذا رابطه علیت، رابطه ای نیست که متقوم به دو طرفی باشد که با صرف نظر از این رابطه تقرری داشته باشند؛ بلکه رابطه ای است میان دو مرتبه از مراتب حقیقت وجود که نسبت بین آنها حقیقت و رقیقت است. مرتبه عالی حقیقت و مرتبه شدت یافته مرتبه دانی و مرتبه دانی رقیقت و وجود تنزل یافته مرتبه عالی است. ارتباط بین آنها از بالاترین حد پیوستگی و اتصال برخوردار است تا آنجا که تا مرز حمل و اتحاد نیز پیش می رود. حمل معلول بر علت گویای اتحاد خاص بین آنهاست که از آن به اتحاد حقیقه و رقیقه تعبیر می شود. حمل حقیقه و رقیقه حملی است که در آن نه مفهوم مدنظر است و نه مصداق، در واقع حمل مرتبه-ای از مراتب تشکیکی وجود بر مرتبه دیگر است که طبق مبانی ارسطویی، چنین قضیه ای محال است. ظهور نظریه اتحاد حقیقه و رقیقه، در مورد علت مطلق به صورت قاعده «بسیط الحقیقه» می باشد. این نظریه در فلسفه اسلامی آثار و لوازم بسیاری دارد که از جمله مهم ترین آنها مسئله توحید، علم الهی، معاد جسمانی، اتحاد نفس با قوای خویش، اتحاد عاقل و معقول و... است.