مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در قالب پی دی اف

اثبات عالم خارج یا به‌عبارتی عالمی مستقل از مدرِک، از مسائل اساسی، پرماجرا و جریان‌ساز در عالم تفکر بوده است و تأثیرات مهمی نیز در زندگی اجتماعی بشر داشته است. جریان­هایی همچون سوفیسم، اید‌ئالیسم و گونه­های مختلف شکاکیت و جریان­های کوچک برآمده از آنها، برخاسته از نوع واکنش اندیشمندان با این مسئله بوده است. این تعامل - در موارد بسیاری - وابسته به موضع معرفت‌شناختی آنها دارد؛ بدین معنا که با انکار یا پذیرش برخی از راه­های معرفت، عالم خارج نیز قلمرو متفاوتی خواهد داشت. اینکه واقعیتی مستقل از ذهن انجام پذیرد و در صورت تحقق، مادی یا غیرمادی و یا ذهنی یا فراتر از ذهن باشد، در تعیین قلمرو عالم خارج نقشی اساسی دارد. انکار یا فروکاستن واقعیت به امور ذهنی و همین‌گونه عادت روان­شناختی که موجب شکاکیت می­شود، پاسخی منطقی و استوار نیاز دارد. ازاین‌رو در این نوشتار، نگارنده بنا دارد، دیدگاه علامه طباطباییŠ را در این زمینه بررسی کند. چهار استدلال بر اثبات جهان خارج از ذهن که علامه در آثار گوناگون خود به آنها پرداخته است، بررسی شده است. نگارنده در ابتدا نیم‌نگاهی به دیدگاه فیلسوفان و اندیشمندان صاحب‌نام در این زمینه خواهد داشت و سپس دیدگاه علامه طباطباییŠ را بررسی می‌کند. بیان استدلال­های ایشان، بررسی استدلال­ها از حیث قلمرو و محدودۀ مورد اثبات، از لحاظ اینکه آیا استدلال­های ایشان تنها عالم جسمانی را اثبات می­کند یا فراتر از آن است، از مباحث مورد تأکید در این نگاشته خواهد بود.

در مجموعه پيش‌رو كه به همت پژوهشگرانى دانشور سامان يافته است كوشش شده آراء مهم‌ترين جريانهاى فكرى جهان اسلام در باب آموزه پايه‌اى عقل عرضه شود. دو نكته در تدوين جستارهاى اين نوشتار مد نظر بوده است. نخست، پرداختن به حوزه‌هاى متنوع و جريانهاى مهم فكرى و گزينش عالمانى كه نماينده شاخص يك جريان معرفتى به شمار مى‌روند. و دوم، بهره‌گيرى از نويسندگانى كه در موضوع مورد نظر از دانش و توانايى لازم برخوردارند. گفتنى است براى آگاهى از ديدگاه قرآن و حديث درباره عقل، دو مقاله نخست به اين عرصه اختصاص يافته است. در مقاله سوم با عنوان عقل‌گرايى و نص‌گرايى در كلام اسلامى، گزارشى تاريخى از سير و سرگذشت گرايشهاى عقلى و نقلى در حوزه كلام ارائه شده است.

مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا جلد ششم- ملاصدرا هستی شناسی و مسائل پیرامونی این کتاب جلد ششم از مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم صدرالمتألهین شیرازی است. جلدهای قبل این مجموعه مشتمل بر مقالات سه مقوله زیر بود: ۱٫ مطالعات مربوط به مکتب ملاصدرا و حکمت متعالیه؛ ۲٫ مطالعات تطبیقی درباره ملاصدرا و دیگر فلاسفه و مکاتب فلسفی آنها؛ ۳٫ مطالعات تطبیقی در موضوعات مطرح میان فلاسفه و اندیشمندان اسلام و غرب. در این جلد مقالات مقوله چهار با عنوان «هستی شناسی» و مقوله پنج با عنوان «مسائل فلسفی در تاریخ فلسفه» آمده است که از میان آنها ده مقاله از انگلیسی و یک مقاله از زبان فرانسه به فارسی ترجمه شده است و در فهرست کتاب بترتیب با علامت (*) و (**) مشخص شده است. دیگر مقالات این کتاب به زبان فارسی بوده و تنها ویرایش ادبی و صوری شده است.

كتاب حاضر مشتمل بر دو فصل است. فصل اول: ادب خيال، عقل و قلب و فصل دوم: ضرورت مطالعه و نحوة آن. هدف نويسنده در اين كتاب اين است كه اولاً مراتب وجودي انسان را تبيين نموده و ثانياً به اولويت تربيت آنها بپردازد. مراتب وجودي انسان عبارتند از: مرتبة جسم ـ مرتبة خيال ـ مرتبة عقل و مرتبة قلب. انسان بايد ابعاد وجودي خود را در مسير صحيح رشد دهد و بداند هر بعدي را كه تعطيل كند به همان اندازه ناقص مي‌ماند و از تعادل همه جانبه محروم مي‌شود. هرچند بعضي از ابعاد در حكم مقدمه‌اند، و بعضي از آنها اساس شخصيت‌ ما را تشكيل مي‌دهند، به همين جهت مي‌توان با جايگزيني بعضي موضوعات، جواب بعضي از ابعاد خود را داد ولي بعضي از آن‌ها اصلاً جايگزين بردار نيست؛ و اگر تقويت نشود، انسان ناقص مي‌ماند. مؤلف دربارة جسم مي‌نويسد همين جسم ـ بعنوان بعدي از ابعاد وجود انسان ـ اگر در جاي خودش بكار گرفته نشود، انسان ناقص مي‌ماند. جاي جسم در تربيت شخصيت انسان بايد مشخص باشد و بعنوان بعدي از ابعاد وجود انسان مورد توجه قرار گيرد. يك بعد ديگر از ابعاد وجود انسان، «بعد خيال» اوست. اين بعد هم در جاي خود مي‌تواند بسيار مفيد باشد، هر چند اگر مديريت نشود و جهت‌گيري‌هاي لازم را پيدا نكند انسان را به شدت به زحمت مي‌اندازد. خيال را مي‌توان تربيت كرد و جهت داد، تا نه تنها عامل سرگرداني ما نشود بلكه موجب تشويق ما به سوي خوبي‌ها گردد، به همين جهت خيال را نبايد سركوب كرد بلكه بايد تلاش كرد در جهتي صحيح شكوفا گردد. از ديگر ويژگي‌هاي خيال علاوه بر اينكه ماية نشاط و شعف معرفي مي‌شود، منشأ بودن آن براي كثرت‌هاست. خيال ادب شده مي‌تواند وحدت را در صورت كثرات ببيند. اگر قوّة خيال به طور صحيح ادب و تربيت نشود، اسير امور جزئي و كثرات مي‌گردد. اما راه تطهير و تربيت خيال، عقل و قلب است. در ادامه بعد سوم وجود انسان يعني همان «عقل» مطرح و بررسي مي‌شود. عقل همان استعداد و توانايي فهم حقايق از طريق استدلال است. عقل به كمك استدلال مي‌فهمد كه حقايقي در اين عالم هست و قلب ازطريق تزكيه مي‌تواند با وجود آن حقايق مرتبط شود. راه ادب قوة عقل نيز آن است كه انسان پير و استدلال باشد و بدون دليل چيزي را قبول نكند و اجازه ندهد احساسات و عواطف او را تحريك كنند. چهارمين بعدي كه بررسي مي‌شود «قلب» است. نويسنده معتقد است راهي كه انبياء و اولياء طي مي‌كنند و عرفا نيز از آن‌ها پيروي مي‌نمايند روش قلبي و به صحنه آوردن هرچه بيشتر قلب است. اما دربارة راه ادب قلب گفته مي‌شود بايد در عين رشد عقلي و توجه به حقايق عالم، بايد وارد تزكيه‌هاي شرعي شد. فصل دوم كتاب درصدد توضيح آن است كه اولاً مطالعه كردن صرفاً يك امر ذهني و به معناي حفظ اطلاعات نيست بلكه به معناي هم افق شدن با جبرئيل (ع) است. وقتي كتاب‌هايي را مطالعه كرديم كه نويسندگان آنها قصة اشراقات و تفكرات خود را به رشتة تحرير در آورده‌اند، از طريق آن نوشتارها به تفكر مي‌نشينيم و در نتيجه نقس ما با تفكر بر روي آن متون، به سوي عالم عقل سير مي‌كند، و از طريق آن سير، به قول فيلسوفان به عقل فعاّل مي‌رسد كه در اصطلاح دين همان جبرئيل(ع) است، ثانياً اين مهم تبيين مي‌شود انسان بايد در طول مطالعات خويش در حوزة معارف اسلامي فقط بايد از آثار افرادي استفاده كند كه اصطلاحاً داراي «عالم» باشند. به عبارت ديگر اگر انسان بخواهد سير كند و با ملكوت عالم انس بگيرد بايد سعي كند كتاب‌هاي دانشمنداني را بخواند كه خودشان داراي يك عالم و فضاي معنوي هستند و صرفاً مجموعه‌اي از اطلاعات مفهومي نمي‌باشند. در اين راستا از كساني كه در علوم و معارف اسلامي صاحب آثار گوناگون هستند نام برده مي‌شود همچون: دكتر شريعتي، دكتر سروش، علامه جعفري، آيت‌الله جوادي، امام خميني(ره)، ملاصدرا و غيره. سپس توضيح داده مي‌شود كه برخي از اين دانشمندان داراي عالم روحاني و يكسري مشهودات و دارايي‌ها هستند و لذا بايد خود را با آثار ايشان انس داد. اما علمايي كه كتاب‌هايشان صرفاً مجموعه‌اي از اطلاعات بدون روح و مباحث پراكنده و مفهومي است، انسان را دچار كثرت و بي‌عالمي مي‌كنند، به عبارت دقيق‌تر مي‌توان گفت اين فصل دربارة روش أخذ و انتخاب الگوهاي ديني بحث مي‌كند و نشان مي‌دهد چرا بايد يك عالم را بعنوان الگو انتخاب كرد و به چه دليل عالم ديگر را بعنوان الگو نبايد پذيرفت. اين كتاب بهترين الگوهاي ديني براي كسب معارف حقيقي اسلام را امام خميني(ره) علامه طباطبايي، آيت‌الله جوادي آملي، علامه حسن‌زاده آملي، و شهيد مطهري معرفي مي‌كند.

گیدنز برخلاف جامعه‌شناسان کلاسیک و با عنایت به پیدایش جنبش‌های نوین دینی، به‌ویژه بنیادگرایی‌اسلامی، دنیوی‌شدن دین در دنیای مدرن را نپذیرفته و با تفسیر بازاندیشانه‌، کارکردهای دین را متناسب با اقتضائات جامعۀ جدید، معنایابی کرده است. گیدنز معتقد است که دین می‌تواند با مدرنیته هم‌زیستی داشته باشد، مشروط به آنکه تن به گفت‌وگو و بازاندیشی بسپارد. این نظریه، هرچند به‌لحاظ پاسخ‌گو دانستن دین به سوالات انسان مدرن، نزدیک‌ترین تفسیر به تلقی اسلامی دانسته شده؛ اما به‌لحاظ مبانی، روش و جهت‌گیری کلی، نقص‌های اساسی و بنیادین دارد. مغفول‌ماندن سرچشمه‌ها‌ی وحیانی دین، تقلیل حقیقت دین به امور مادی صرف، تعارض علم و دین، نادیده‌انگاشتن بُعد معرفتی دین و گرفتار‌شدن در دام ابدال‌های نابجا، پدیده‌انگاری و نفی حقانیت دین، همسان‌سازی هویت ادیان مختلف، توجه به کارکردها به جای ذات دین، استقراء ناقص دین‌پژوهی (کلیسامحور) و تسری نتایج آن بر ادیان دیگر از جمله اسلام و...، وزانت علمی نظریه وی را فروکاسته است. چنانچه مبانی اسلامی در این نظریه جایگزین شود، بی‌تردید رهیافت‌ها، لزوماً آن‌گونه که گیدنز ارائه داده، نخواهد بود و نفی دنیوی‌شدن به‌جای استناد به میزان حضور و عضویت افراد در مناسک و مراکز دینی، به ماهیت دین و جامعیت آموزه‌های آن، عیارسنجی خواهد شد.

کتاب حاضر، پژوهشي است که در آن علاوه بر آنچه در روايت هستي‌شناسي اين دو فيلسوف مي‌آيد، سير بحث هستي‌شناسي در يونان ماقبل ارسطو در فصلي که به هستي‌شناسي وي مي‌پردازد، آمده است تا پيشينه تحقيق در هستي‌شناسي او به‌اختصار روايت شده باشد. از سير معناي دو واژه «وجود» و «موجود» در زبان و فرهنگ عربي و نيز هستي‌شناسي فيلسوفان در تمدن اسلامي هم در فصل چهارم، به‌اختصار، سخن رفته تا درآمدي باشد بر هستي‌شناسي ابن‌سينا و زمينه نزديک شدن به فهم - تفسير آن را فراهم کند.