مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر، در پی بررسی شاخصه‌های تفسیر انفسی عرفانی قرآن است. عرفان؛ یعنی شناختی که از دریافت‌های باطنی، بر اثر سیر و سلوک و مجاهدت با نفس بدست می‌آید. در این روش عرفانی در عین توجه به معانی باطنی معانی ظاهری نیز همزمان قصد می‌شود. سؤال اصلی پژوهش، چیستی و ویژگی‌های روش‌شناسی این نوع تفسیر است، این پژوهش به شیوة توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای، به بررسی این موضوع از دیدگاه قرآن و حدیث می‌پردازد. مدعای مقاله این است که این روش تفسیری، به فهم تازه‌ای از قرآن ما را رهنمون می‌کند که متفاوت از روش‌های دیگر است. این فهم عمیق، با تأکید بر بطن قرآن و روایات، اهداف و مقاصد قرآن، هدایت عمیق برگرفته از آیات و روایات را دنبال می‌کند، طبق این نظر، فهم قرآن، تنها محصول فعالیت فکری حصولی نیست و صرفاً با ابزارهای‏‎ ‎‏معرفتی- از قبیل صرف و نحو و ادبیات و غیره- حاصل نمی‌شود؛ این علوم تنها‏‎ ‎‏برای رسیدن به مرتبه ظاهر و پوستۀ قرآن بسنده می‌کنند. فهم معانی عمیق قرآن و جان علم وتوحید احدی صمدی، مستلزم درک حضوری و شهودی حضرت حق و طی مراحل سیر و سلوک انفسی روحانی به واسطۀ ریاضت‌های شرعی و عبادات‏‎ ‎‏خاص است.‏ ایمان قلبی تنها از راه شهود ـ و نه ادراک عقلی ـ حاصل می‌شود. در صورتی که‏‎ ‎‏حقایق قرآنی به قلب وارد شوند، ایمان و اطمینان قلبی دست خواهد داد. بالاتر از مرتبۀ‏‎ ‎‏ایمان هم، شهود غیبی انبیاء می‌باشد.

مابعد طبیعت به ‏طورکلی دانشی حقیقی است که روش اکتشاف در آن، برهان است؛ زیرا صرفاً برهان، مفید یقین بالمعنی الاخص است. با این وصف، برخی مدارس ما بعد طبیعی شکل‎گرفته در دامنه مکتب حکمت متعالیه صدرالمتألهین، استدلال لمّی را که استدلال از راه علت نفس‌الأمری است، در فلسفه جاری نمی‎داند؛ زیرا موضوع فلسفه وجود است و محمولات وجود، همه راجع به وجود بوده و عین آن هستند؛ زیرا حقیقت وجود به دلیل اصالت، غیر ندارد؛ درحالی‏ که وجود، علتی ورای خویش ندارد. در «فلسفة رئالیسم» به مثابة دستگاه ما بعد طبیعی علامة طباطبایی، قسمی از استدلال انّی که از طریق ملازمات عامه است، یقینی دانسته شده و روش اکتشاف در ما بعد طبیعت، برهان انّی از طریق ملازمات عامه قلمداد شده است. در این نوشتار، روش اکتشاف در مابعد طبیعت و این دیدگاه نوآورانه که ریشه در سخنان شیخ‏الرئیس دارد، در تحلیلی فرایندی و بدیع آشکارسازی شده است.

شیخ ابراهیم و شیخ احمد دو برادر از خاندان کفعمی در قرن نهم و اوایل قرن دهم هستند. گرچه شیخ ابراهیم اثر مستقل کلامی ندارد؛ اما می‏توان اندیشه‏های کلامی او را از دیگر آثارش به‏خصوص «المقام الأسنی فی شرح الأسماء الحسنی» به دست آورد. شیخ ابراهیم با بیان توقیفی بودن اسماء الهی و تبیین هماهنگی وحدت ذات الهی با کثرت صفات، به توضیح صفات الهی پرداخته است؛ توضیحاتی که با تبیین‏های عقلی مسئله قابل تطبیق است. او هم‏چنین بر مطالعه‏ی آفرینش حکیمانه‏ی خدای سبحان تاکید دارد. شیخ احمد با تألیف «معارج الأفهام إلی علم الکلام» اندیشه‏های کلامی خود را ارایه کرده است. وی در تبیین مسایل اعتقادی از اصول و قواعد منطقی و فلسفی بهره گرفته و روش استدلالی او به صورت تلفیقی و با استفاده از عقل و نقل سامان یافته است؛ به این‏صورت که مستدل‏شدن یک مسئله‏ی کلامی یا به عقل است، یا به نقل، و یا به هر دو. شیخ احمد با این الگو دلیل هر مسئله را اقامه کرده است. او در بسیاری از مسایل اختلافی میان متکلمان و فیلسوفان، هم‏رأی با متکلمان است.

هدف اصلی پژوهش حاضر استفاده از قرآن در تولید علوم انسانی متعالی از منظر امام خمینی می‌‌باشد. تبیین رابطه‌‌ی انواع مواجهه قرآن با تولید انواع علوم انسانی از نوآوری‏های مقاله‌‌ی حاضر بوده که با روشی استنباطی-تحلیلی ارائه شده است. نتایج نشان می‌‌دهد، براساس دیدگاه امام خمینی، حداقل سه روش در تعامل علوم انسانی با قرآن قابل استنباط است، شامل: مبنای متدانی، مبنای متعارف و مبنای متعالی. این سه مبنا تولید سه مدل علوم انسانی را به دنبال دارد که می‏توان آن‌‌ها را علوم انسانی متدانی، علوم انسانی متعارف و علوم انسانی متعالی نامید. نقطه‌‌ی آغاز علوم انسانی متعالی، عزم علمی و قیام علمی لِلّه می‏ باشد و در ادامه، تصمیم به بهره ‏برداری و مراجعه‌‌ی روشمند به قرآن کریم.

ارزش معرفتی همان مطابقت با واقع است. در بحث ارزش معرفتی مدعیات دینی شیعه، آموزه‌های دینی معیار ثبوتی در تبیین صحت و سقم معرفت و مطابقت با واقع هستند در این روش آموزه‌های دینی از طرف خداوند متعال است و خدا هر آنچه می‌گوید واقعیاتی هستند که در جهان جریان دارد و کلمات او مطابق با واقعند. بنابراین ارزش معرفتی این نوع آموزه‌ها بیانگر اثبات صدور آن از سوی خداست. بحث ارزش معرفتی آموزه‌های دینی در این روش از دو منظر بررسی شده است: در منظر اول چگونگی مطابقت این قضایا با واقع بودن این آموزه‌ها بر مردم است که مباحث عقل، تنصیص و معرفی پیامبران سابق و معجزه را شامل می‌شود و در منظر دوم چگونگی احراز مطابق با واقع بودن آموزه‌های دینی برای پیامبر است که عناوینی نظیر نقش عصمت در تلقی و ابلاغ آموزه‌های دینی، نقش روح‌القدس در ارزش معرفتی آموزه‌های دینی و چگونگی تأیید پیامبران در شناخت آموزه‌های دینی را دربر می‌گیرد. در معرفت‌شناسی دینی، شناخت از طریق الهام و وحی به‌دست می‌آید و وحی و الهام در عالی‌ترین درجۀ اعتبار قرار دارد و عقل و نقل، بعد از وحی و در پرتو آن، منبع معرفت‌شناسی دین را تأمین می‌کنند.

روش شناسی ابزاری مهم برای رشد و گسترش معرفت است. مقبولیت هر شاخه ای از معرفت وابسته به روشی ست که به کار می بندد. فلاسفه، دانشمندان و دیگران، روش های مشخصی را وضع کرده اند. روش شناسی در ( شاخه های گوناگون ) علوم انسانی یا علم تجربی جایگاه مهمی دارد. روش یک راه است؛ شیوه ای برای دستیابی به معرفت. هر شاخه ای از معرفت روشی را به عنوان پیش فرض قرار می دهد. لفظ روش برای برای توصیف رویه و شیوه های مشخص و معین، استفاده می شود و مطالعه ی روش ها روش شناسی نامیده می شود.

فراگیری روش‌شناسی پژوهش‌های فلسفی سبب تقویت انگیزه، افزایش توانایی درک و فهم مفاهیم، پیدایش تفکر خلاق و مهارت‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها برای انجام دادن فعالیت‌های مطالعاتی و پژوهشی می‌شود. از این رو هدف اصلی برای ارائه الگویی برای شیوه‌ی پژوهشِ فلسفی تقویت فرایند تفکر است. علی‌اصغر جعفری‌ولنی در این کتاب سعی کرده است که ضمن توجه به معیارهای امروزی روش تحقیق و با تأمل دقیق به‌ویژه در منطق قدیم، که ابزار پژوهش فلسفی بوده است، به روش تحقیق جامعی دست یابد که اصول و فنون امروزی پژوهش را در تناظر با مبانی منطقی مورد توجه قرار دهد و آن را چارچوب روش تحقیق علوم عقلی معرفی کند. در واقع روش‌شناسی پژوهش‌های فلسفی تجلی چهره جدیدی از هویت ابزاری منطق و جنبه مهارتی آن است. در این کتاب، طی فصولی، تلاش می‌شود در باب چیستی، چرایی، و چگونگی پژوهش‌های مسئله‌محور فلسفی بحث شود و متدولوژی جامعی فراهم آید که پژوهش‌های آکادمیک در حوزه علوم عقلی را سامان دهد.

«روش عقل گرایی» عنوان عامی است که بر هرگونه نظام فکری که نقش عمده را به عقل داده، اطلاق می‌شود. روش عقلگرایی به عقلگرایی فلسفی و عقلگرایی غیر فلسفی تقسیم میشود. «روش عقلگرایی فلسفی» رویکردی فلسفی به آموزههای الهیاتی است که میکوشد با استفاده از روش، مبانی و ادبیات فلسفی، تبیینی عقلانی از آموزههای الهیاتی ارائه دهد. از رهگذر این جستار مشخص میشود که مؤلفههای روش عقلگرایی فلسفی عبارتند از: محوریت یقین منطقی؛ استوار ساختن نظریات بر بدیهیات منطقی؛ بهرهگیری از قواعد فلسفی؛ بهرهگیری از زبان فلسفی. آثار کلامی که بر اساس روش عقلگرایی فلسفی تألیف شدهاند، غالباً از شیوه واحدی در تدوین برخوردارند؛ به این صورت که پیش از ورود به مسائل خداشناسی، یک سلسله مسائل معرفتشناسی و فلسفی که زمینه‌ساز بررسی مسائل خداشناسیاند، مطرح میشود

شیخ حر عاملی یکی از محدثان بنام شیعه، و از کسانی است که سعی کرد کلام شیعه را در قالب کلام نقلی ارائه دهد. وی در این روش متأثر از سید بن طاووس و شهید ثانی است. روش شیخ حر در ارائه و تببین مباحث کلامی تکیه بر آیات و روایات، و پرهیز از هر گونه استنباط عقلی است. وی قلمرو عقل را در مباحث کلامی منحصر به عقاید پیشاوحیانی می‎داند، و در همین محدوده نیز معتقد است معرفت‎های فطری، ما را از تبیین‎های عقلی بی‎نیاز می‎کند. پس از اثبات شریعت نیز عقل فقط نقش تأیید و تأکید معرفت‎های بر‎گرفته از کتاب و سنت را دارد. البته شیخ حر در کتاب‎های کلامی خود در برخی موارد از استدلال‎های عقلی کمک گرفته و در مواردی نیز به تأویل روایاتی می‎پردازد که مخالف گزاره‌های صریح عقل هستند.

فاضل مقداد یکی از متکلمان برجسته شیعه است. وی علاوه بر علم کلام، در فقه و اصول نیز صاحب نظر بوده است. روش کلامی او متاثر از روش کلامی خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی است. بر این اساس، تفکر عقلی فلسفی در آثار کلامی ایشان جایگاه برجسته‌ای دارد. روی‌کرد او در بیشتر مباحث کلامی، بهره‌گیری از استدلال عقلی است، اما در مسائلی که صبغه نقلی آنها غالب است مانند امامت خاصه و تفاصیل معاد، از ادله نقلی بهره گرفته است، چنان‌که در مواردی نیز عقل و نقل را در کنار یکدیگر نشانده است.