مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، به طور عام، و مکتب خراسان، به طور خاص، امامان شیعه جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و مفسران اعتقادی و عرفانی اسلام و سرسلسله صوفیان و عرفا تلقی می‌شوند. قاضی نورالله شوشتری، از عالمان بزرگ شیعی، در کاویدن و ریشه‌یابی این امر در آثار و اندیشه‌های صوفیه بسیار کوشیده است. حاصل تلاش او اثبات «تشیع اعتقادی» یا دست‌کم «محبتی» بسیاری از عارفان و مشایخ صوفیه است که به‌ظاهر به مدرسه فقهی و کلامی اهل سنت تعلق دارند. به نظر می‌رسد، بر اساس معیارهای شوشتری، جامی عارف و شاعر بزرگ نقش‌بندی، نیز می‌تواند در دایره این نوع از تشیع قرار گیرد. با این حال، قاضی نورالله چنین چیزی را نمی‌پذیرد تا جایی که جامی را ستیزنده تشیع و شیعیان به شمار آورده است. نشانه‌شناسی زمینه‌ها، و شواهد گرایش‌ها و علائق شیعی جامی، که در سرتاسر آثارش از تبجیل و بزرگ‌داشت خاندان رسول کوتاهی نکرده، در یک سو و تبیین علل کلامی و تاریخی ناخرسندی قاضی نورالله از جامی به دلیل بی‌مهری جامی به شیعیان عصر خویش و ناهمدلی با عارفان شیعی یا شیعه‌گرا و تعریض او درباره ابوطالب و اهل رفض، و اختلافات طریقتی قاضی نورالله و جامی در سوی دیگر، رسالت این پژوهش است که به نحو تحلیلی بررسی می‌شود.

محمد عابد الجابری (1936-2010) از اندیشمندان معاصر عرب است که سهمی ویژه در تحول فهم و برداشت از تاریخ اسلام دارد. شیعه‌شناسی جابری حاصل پژوهش‌هایش درباره تشیع است که در آثار او پراکنده است. این نوشتار در صدد پاسخ به این پرسش اصلی است که: شاخص‌های ارتباط میان تشیع و تصوف از دیدگاه جابری چیست؟ هدف پژوهش حاضر بیان دیدگاه جابری درباره یکی‌بودن عوامل پیدایش تشیع و تصوف، و نیز یکی‌بودن آموزه‌های تشیع و تصوف است. در ادامه به نقد دیدگاه جابری می‌پردازیم. روش پژوهش حاضر توصیف دیدگاه جابری در زمینه ارتباط تشیع و تصوف است و با تحلیل دیدگاه او به نقد دیدگاهش خواهیم پرداخت. جابری تشیع را ناقص شناخته و دیدگاهی هم که در این زمینه مطرح می‌کند ناقص است. وی برای یکی‌بودن این دو جریان فکری شاخص‌هایی برمی‌شمرد، اما این شاخص‌ها برای اثبات مدعای یکی‌بودن کافی نیست. بنابراین، نقدهای جدی بر شناخت جابری از تشیع و تصوف وارد است.

در قرن هفتم، تشیع امامی تحت تأثیر عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همچون فعالیّت­های علمای شیعی، تصوف و جنبش اجتماعی فتوّت، آشفتگی‌های سیاسی و تسامح مذهبی مغولان، گسترش یافت. در میان عوامل گوناگون، نقش وزیران شیعی­مذهب دربار خلافت عباسی نیز در خور توجه است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از مروری گذرا بر احوال وزرای شیعی در سده هفتم هجری، نقش ایشان در این زمینه بررسی می‌شود. بنابر یافته­های این پژوهش، در این دوره، خلیفۀ عباسی الناصرالدین‌الله (حک: 575ـ622ق)، با طرح و پیگیری وحدت مذهبی، از شیعیان برای تصدّی منصب وزارت بهره گرفت. وزیران شیعی نیز با استفاده از فرصت و از طُرُق مختلف همچون سپردن مناصب اداری، عمران مشاهد متبرّکه و سرانجام تولیّت مدرسۀ مستنصریه در بغداد، به شیعیان، در رشد فرهنگی و اجتماعی شیعیان و تحکیم و ترویج شعائر و باورهای شیعی در قلمرو خلافت، نقش بارزی ایفا کردند.

در گزیده ای از این مجلد میخوانید: «اگر بخواهم مسئولیتهای شیعه بودن را فهرست کنم، با تکیه بر مکتب علی و اساسیترین مبانی اعتقادی و سرگذشت تاریخی تشیع باید بگویم؛ مسئولیتهای شیعه بودن عبارت است از: در برابر باطل، به رغم هر مصلحتی ولو به قیمت نابود شدن خویش نه گفتن؛ ارزش و معنی هر عملی و هر عقیده ای در مذهب، به داشتن رهبری درست و پاک در جامعه وابسته دانستن و...»

بدون شک یکی از قاریان و مفسران کلام الهی که از جایگاه ویژه‌ای در بین قاریان و مفسران قرآن برخوردار است زید بن علی(ع) است. آثار بجا مانده از ایشان نشانگر آن است که وی تألیفات زیادی در این خصوص داشته و لقب "حلیف القرآن" درباره او نشان‌دهنده پیوند ثابت وی با قرآن است. ایشان همچنین دارای قرائتی مشهوری بوده که بعضی از بزرگان آن را در کتابی مستقل جمع آوری نموده‌اند. قیام زید که نشأت‌گرفته از آیات قرآن بوده، نخستین قیامی است که از سوی خاندان علی(ع) بعد از واقعه کربلا در سرزمین‌های اسلامی، بر ضد امویان صورت گرفته است. سادات حسنی و سادات حسینی نیز با الهام از این قیام علیه امویان و عباسیان دست به شورش و اعتراض زدند. لذا این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی در صدد است ابتدا چگونگی قیام‌ زید بن علی(ع) با استفاده از آموزه‌های قرآنی را مشخص و سپس تأثیر این قیام را بر روند گسترش تشیع بیان نماید.

پس از تماس اسلام با مغرب در جریان فتح­های اسلامی، اهالی مغرب به­دنبال عملکرد نخبگان جامعه و به­تناسب، ویژگی­های ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی خویش، پذیرای اندیشه‌های فرقه­ها و مذاهب اسلامی گردیدند. مذهب تشیع نیز از این قاعده مستثنا نبود. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، با در نظر گرفتن مؤلفه‌هایی همچون عملکرد نخبگان جامعه و شرایط اجتماعی مغرب، موانع موجود در مسیر رشد و توسعه تشیع در مغرب را بررسی و تحلیل نماید که از این موانع، می‌توان به ناکامی رهبران شیعی در اغنای خواسته‌های مردم، موضع فقهای مالکی، موضع خصمانه خلافت عباسی و امویان اندلس با شیعه و فعالیت‌های صوفیان به‌عنوان رقیبی قَدَر، همخوانی خوارج با خُلق‌وخوی اهالی مغرب، طبع سرکش و استقلال‌طلبی قبایل بربر، گریز بربرها از تعصبات مذهبی و گرایش به عقاید ساده و بی‌پیرایه، اشاره کرد. با تبیین آسیب‌شناسی تشیع در مغرب اسلامی، می‌توان دریافت که چرا در بین فرقه­های شیعی، تنها زیدیه، اسماعیلیه و موسویه به مغرب راه یافتند و همین فرقه‌ها نیز در مقایسه با نحله و مذاهبی همچون مذهب مالکی و مسلک تصوف، از اقتدار و ماندگاری کمتری برخوردار بوده‌اند.