مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر در خصوص عصمت انبیاء (ع) با توجه به مقالات دائرة المعارف قرآن لیدن با تکیه بر پاسخ به شبهات تهیه و گردآوری شده است. در این نوشتار نخست مفاهیم استشراق، عصمت، نبیّ (نبوت)، اولوالعزم، گناه و ترک اولی، سهو و نسیان تبیین شده و به معرفی اجمالی دائرة المعارف قرآن لیدن می پردازد. سپس نویسنده با عنوان عصمت، انواع درجات معصومین (ع) و ضرورت عصمت انبیاء (ع) را تشریح نموده و دیدگاه مستشرقین دائرة المعارف قرآن لیدن پیرامون عصمت پیامبران اولوالعزم (ع) را مورد مطالعه قرار می دهد. در پایان اثر پیش رو انواع شبهات مستشرقان را درباره عصمت انبیاء (ع) ذکر کرده و روش های خاورشناسان در مطالعات قرآنی را آسیب شناسی نموده و راهکارها و پیشنهادهای لازم را مبذول می دارد. مسئولیت پژوهش گران مسلمان به‌عنوان یکی از عناوین مهم و کاربردی در این مجموعه محسوب می‌شود.

یکی از آیات چالش‌برانگیز سوره یوسف، نسبت سرقت به فرزندان یعقوب: «إِنَّکُم لَسَارِقُونَ» با اذعان به مُنکر بودن آن در تفاسیر است. در این تعبیر دسیسه‌چینی، دروغ، تهمت و آبروبردن به یوسف نسبت داده شده است. این مسئله از نخستین اوان تدوین دانش تفسیر مورد توجه مفسران بوده و از منظر اعتقادی و اخلاقی و کلامی آنان را به تکاپو واداشته که با این مسئله چگونه برخورد کنند. تبیین این دیدگاه‌ها در این آیه نشان می-دهد که تحولات فکری و توسعه دانش تفسیر در حل این چالش‌ها مؤثر بوده است. در حقیقت مسئله این بررسی شناخت شیوه برخورد مفسران و روش‌های متفاوت آنان و روش پاسخ‌دهی در سیر تطور و تحول تفسیر است. بدین‌جهت این مقاله در مقام بازتاب این نظریات و راه‌حل‌هائی است که مفسران در سیر تاریخی خود ارائه داده و در مقام تبیین این آیه برآمده‌اند. اهمیت این بررسی به این جهت است که نشان می‌دهد چگونه این نظریات آرام و آرام در شکل اجتماعی و انسانی در دانش تفسیر شکل گرفته و توسعه یافته و هر مفسری که آمده نکته‌ای بر سخنان پیشینیان افزوده و یا سخنان سلف خود را نقد و تصحیح کرده است. نتیجه مهمی که گرفته شده این است که در سیر تطور تفاسیر هرچه گذشته به‌جای سخنانی از این قبیل که او پیامبر بوده، حتماً کار او درست بوده، نگاه متن‌گرایانه پیدا کرده و توصیف این داستان عینی و خردمندانه شده است.

دشمنان اسلام به دو طریق اساسی «برون دینی» و «درون دینی» تلاش نموده‌اند تا بر عصمت انبیاء خدشه وارد نمایند. آنان با روش‌های مختلف سعی می‌کنند تا با گناه‌کار جلوه دادن آن بزرگواران، بر این اصل کلیدی دینی خدشه وارد نمایند. جا دارد در مورد عصمت انبیاء و شبهات پیرامون آنان، پژوهش‌هایی سامان یابد تا مسئله‌ی عصمت آنان را به‌صورت شفاف و مستند بیان تبیین شود و از این رهگذر به شبهات مربوطه نیز پاسخ داده شود. در این نوشته عصمت حضرت سلیمان از منظر مفسران فریقین واکاوی شده و با تمسک به ادله‌ی عام و خاص به اثبات رسیده و شبهات پیرامون آن حضرت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. اطلاعات با روش اسنادی، گردآوری و با شیوه توصیفی - تحلیلی پردازش شد. دستاورد پژوهش این است: غالب مفسران فریقین به عصمت عملی حضرت سلیمان باور دارند. شیعه قائل به عصمت مطلق و اهل‌سنت قائل به عصمت نسبی آن بزرگوار می‌باشند و باور خویش را به ادله‌ی عام و خاص اعم از عقلی و نقلی مستند نموده‌اند. غالب شبهات مطرح شده در این حوزه، مرتبط به صدور ترک اولی از آن حضرت می‌باشند و برخی از آن‌ها حتی از گردونه‌ی ترک اولی هم خارجند. بر این اساس، عصمت آن حضرت، حقیقتی انکارناپذیر می‌باشد.

عصمت پیامبر اکرم (ص) از جمله موضوعاتی است که نصرحامدابوزید در آثار مختلف خود بدان پرداخته است. اصل عصمت نبی مورد اتفاق فریقین است اما در برخی مراتب آن اختلاف نظر وجود دارد. نصرحامدابوزید نیز به عصمت نبی در مقوله دریافت و ابلاغ وحی باورمند است اما در خصوص سایر افعال و احوال نبی به عدم وجود عصمت اعتقاد دارد. وجه ضرورت بررسی نظرگاه نصر حامد ابو زید از میان نواندیشان اهل سنت ، نوع استدلال های ایشان در موضوع عصمت پیامبر (ص) است. ابوزید در اثبات مدعای خود به دلایلی از جمله ابداعی بودن عصمت پیامبر (ص)، ناسازگاری عصمت با وجوه بشری پیامبر (ص)، ناسازگاری عصمت با مشورت پیامبر (ص) از مردم، و ناسازگاری عصمت با آیات عتاب پیامبر (ص) در قرآن استناد می کند. نوشته پیش رو با روش توصیفی نقدی ضمن ارائه دلایل نصرحامدابوزید پیرامون عدم عصمت پیامبر (ص) ، این دیدگاه را به بوته نقد کشانده و باورمند است چنین اندیشه ای به دلیل ناسازگاری با آیات قرآن قابل پذیرش نیست.

خلافت الهی انسان از منظر فریقین در سه حوزه اصلی بحث ‌برانگیز بوده است که عبارت‌اند از: 1. منظور از خلیفه و مستخلفٌ‌­عنه، 2. مصداق یا مصادیق خلیفه، 3.­ شئون مختلف خلیفه. تبیین هرکدام از موارد پیش‌گفته در مسأله خلافت، دارای لوازم و آثار معرفتی است که در ایجاد هندسه معرفتی هر فرد مؤثر بوده و موضوعات معرفتی دیگر را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. از این جهت مسأله اصلی در مقاله حاضر، بیان چگونگی ارتباط و تلازم بین بحث خلافت الهی انسان و مسأله عصمت انبیاء و اولیاء (ع) از منظر مفسران و اندیشمندان فریقین است. در این خصوص با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی‌ـ‌ تطبیقی، در می‌یابیم که هرکدام از نحله‌های تفسیری، اعم از کلامی، فلسفی و عرفانی، مسأله عصمت را نیز مبتنی بر دیدگاه خود نسبت به مسأله خلافت انسان در قرآن کریم توضیح داده‌اند؛ به عبارت دیگر، مفسرانی که از منظر کلامی به موضوع خلافت انسان نگریسته‌اند، در تبیین مسأله عصمت نیز با استناد به ادلّه عقلی و نقلی به توضیح آن دست یازیده‌اند؛ اما کسانی که مواجهه فلسفی یا عرفانی با این مسأله داشته‌اند، مسأله عصمت و حدود و ثغور آن را نیز بر اساس قواعد عقلی و هستی‌شناسانه یا بر اساس ذوق عرفانی خویش بیان کرده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد حداقل پاره‌ای از موضوعات معرفتی، متأثر از نوع نگاه به مسأله خلافت انسان در قرآن کریم است.

عصمت حضرت آدم(ع) یکی از موضوعات چالشی در علوم تفسیر و کلام است به گونه‌ای که ظاهر آیات و روایات برای برخی موجب این تصور گردیده که حضرت آدم(ع) در زمان بی‌توجهی به نهی از شجره، معصیت کرده و از عصمت برخوردار نبوده است. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و با جمع‌آوری اطلاعات همراه با مقارنه آراء، در پی اثبات عصمت حضرت آدم(ع) از طریق روش تفسیر قرآن به قرآن است. بر این اساس، ابتدا آیات عام دال بر عصمت حضرت آدم(ع) بیان می­شود و آنگاه، ادله ارشادی بودن نهی از شجره که منافاتی با عصمت ندارد، بر مبنای روش تفسیر آیه به آیه تحلیل می‌گردد. در گام نهایی، واژگان موهم عدم عصمت حضرت آدم(ع) نیز، بر مبنای روش تفسیری گفته­شده تحلیل می­شوند. از جمله نتایج تحقیق اینکه اولاً، آیات ﴿لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ﴾ و ﴿فَیَنْسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ﴾ به طور عام، دال بر عصمت حضرت آدم(ع) هستند، ثانیاً، از میان دلایل ارشادی­ بودن نهی از شجره، تنها یک دلیل بر ارشادی بودن نهی دلالت ندارد و مابقی ادله، دلالتشان تام است و ثالثاً، بر اساس روش تفسیر قرآن به قرآن، هیچ­یک از واژگان «ظلم»، «عصیان»، «غوایت»، «توبه» و «خسارت» منافاتی با عصمت حضرت آدم(ع) ندارد.