مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت انسان و بررسی ابعاد و شئون مختلف او مورد اهتمام ادیان، مکاتب و شماری از رشته‌های علوم بشری است. «کرامت ذاتی انسان» به معنای شرافت، بزرگی و والایی او، نقطه تلاقی بسیاری از انگاره‌های انسان‌شناسانه است. نوشتار پیش رو، پژوهشی کتابخانه‌ای و اسنادی است که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است و می‌کوشد تا با تمرکز بر سیره هشتمین پیشوای شیعیان، امام علی بن موسی‌الرّضا (ع) برخی از ابعاد کرامت انسان را در کلام گهربار و رفتار تابناک آن حضرت به بحث بگذارد. یافته‌های پژوهش حاکی از جایگاه ویژه کرامت انسان در سیره امام رضا (ع)است.همچنان که این یافته‌ها بیانگر تمایز این دیدگاه با دیدگاه‌های رقیب و غیر وحیانی است. مهم‌ترین ویژگی‌های نظریّه کرامت انسان در سیره امام عبارتند از؛ برخورداری از صبغه توحیدی، سازگاری با دیگر آموزه‌های اخلاقی، اعتدال و میانه‌روی، برخورداری از ضمانت اجرایی درونی و جامع‌نگری.

اخلاق از جمله موضوعات مهمی است که جایگاه ویژه و ممتازی در مبحث انسان‌شناسی دارد تا جائی که می‌تواند منجر به سیر صعودی و یا سیر نزولی جایگاه انسان شده و با این حرکت، رابطه‌ی مستقیمی دارد. در این جستار به بررسی و پاسخ این پرسش‌ها پرداخته خواهد شد اولاً جایگاه اخلاق و نقش آن در انسان‌شناسی از نظر سهروردی و ملاصدرا چگونه تبیین شده است؟ ثانیاً بررسی موضوعات اخلاقی چگونه می‌تواند به تکامل انسان منجر شود؟ در همین راستا نخست مبانی هر دو مکتب فلسفی به صورت اجمالی بیان شده است سپس ضمن بررسی مبانی و نظریه‌های اخلاق از منظر هر دو حکیم، به تبیین مولفه‌های اخلاقی پرداخته و نظرات، آراء و اندیشه‌های هر دو دانشمند مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان علاوه بر مقایسه‌ در روش‌، به تبیین وجوه مشترک و وجوه تمایز این آراء و نظریات پرداخته شده است.

نقطه آغاز معرفت در انسان، اثبات نفس خود است و حتی سوفسطاییانی که به انکار جهان خارج پرداختند در اصل نفس خود شکی نداشتند و از آن‌جایی که اساس انسان در نفس اوست، پس بنیاد اصلی انسان شناسی، روح انسانی است. نفس انسان که دارای تجرد از ماده است و نسبت به بدن حکم صورت نسبت به ماده را دارد که در اصل مقوّم وجود آدمی است که به‌واسطه‌ی آن ارزش‌ها و هم‌چنین ضد ارزش‌ها کسب می‌شوند. در این‌جا معلوم می‌شود که اساس اختلاف مبانی انسان‌شناسی اسلامی با امانیسم در وجود و انکار روح است. چون مادی‌گرایی انسان را در بعد جسمانی او خلاصه می‌کند. پذیرفتن هریک مکاتب سبب می‌شود که انسان در داشتن و حذف کدام یک از ابزار معرفت نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد. کسی که انسان را در بعد ماده محصور می‌کند ابزارش حس است و با حس جز بعد مادی انسان درک نمی‌شود. خروجی چنین انسان شناسی نسبت به زن فمنیسم است؛ که کمال خود را در کسب مسائل دنیوی مانند پست، مقام و هم شکل و هم رنگ بودن با مردان می بیند. اما در مکاتب الهی که انسان را متشکل از دو بعد روحانی و جسمانی می‌داند و بُعد جسم و تقسیم آن به مذکر و مونث را به ماده ارجاع می‌دهد و زن و مرد بودن را در بعد روحانی و کسب کمالات کاملاً مشترک می‌بیند مانند مقام ولایت و قرب الهی که زن و مرد در تحصیل آن کاملا برابرند. اما در کسب مقام نبوت و امامت که هر دو شاخه ای از ولایت‌اند برابر نیستند چون اصل این دومقام اموری اجرایی اند.

برخی گمان کرده اند حقوق شهروندی را کنوانسیون‌های حقوق بشر، برای انسان به ارمغان آورده‌اند؛و حال آنکه می توان ادعا نمودکه اسلام با توجه به ویژگی هایی که برای انسان برمی شمرد ،حقوق شهروندی را به رسمیت شناخته ویکی از حقوق مسلم انسان ها می داند. این تحقیق برای یافتن پاسخ به این سوال که «مبانی انسان شناسی حقوق شهروندی در اسلام کدامند؟» به تعاریف مرتبط با بحث از جمله :تکلیف رابطه حق و تکلیف حقوق بشر، جامعه، حقوق شهروندی پرداخته و با بررسی مبانی سه گانه انسان شناسی در اسلام یعنی مبانی نگرشی :(خلقت انسان ،حقیقت انسان و انتخابگری ذاتی) که ناظر به نوع نگرش به انسان است ، مبانی ارزشی:( کرامت انسانی ،جایگاه خلیفت اللهی و امانت داری) که ناظر به جایگاه فاخر انسانی در نظام هستی است و مبانی گرایشی :(حقیقت سرشت انسانی و گرایش های فطری )، پرداخته و حقوق شهروندی رابا تمامی مصادیق و مولفه هایش تبیین نموده است و در پایان نقش مبانی انسان شناختی حقوق شهروندی به صورت عام و اجمالی مورد بررسی قرار گرفته و مبانی انسان شناختی حقوق شهروندی چهار حق اساسی: آزادی بیان اندیشه و مطبوعات ،تعیین سرنوشت و حریم خصوصی به صورت خاص را تبیین نموده و به این نتیجه رسیده است: اگرچه اسلام به عنوان کاملترین دین،انسان را به گونه ای متفاوت از مکاتب بشری توصیف می کند،و مبانی انسان شناسی تاثیر زیادی در حقوق شهروندی دارد اما به نظر می رسد حقوق شهروندی مصطلح با نگاه تحویل گرایانه و البته متفاوت بر پایه مبانی انسان شناسی اسلامی قابل دفاع است.

خانواده به عنوان نخستین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی، بنیاد سعادت و شقاوت انسان است. این نهاد حداقل از دو رکن زن و مرد تشکیل می‌گردد که در رابطه و تعامل با یکدیگراند و بر مبنای همین رابطه می‌طلبد که اعضای خانواده نسبت به وظایف یکدیگر شناخت یافته، خود را ملزم به انجام آن نموده و برای دوام بنیان خانواده به دنبال راه هایی باشند ، این مهم جزء در سایه شناخت اصول انسان شناسی که در متن دین اسلام نگاشته شده است،محقق نمی‌شود که رعایت این اصول در سعادت تک تک اعضای آن موثر است. پژوهش حاضر، در پی پاسخ به این سوال است که معیارهای خانواده مطلوب مبتنی بر انسان شناسی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان چیست؟ این تحقیق به روش توصیفی- تبیینی انجام شده است؛ از این رو با جستجو در کتابخانه‌ها و مطالعه و بررسی متون دینی و پژوهش‌های همسو و... این نتیجه حاصل شد که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اصول انسان شناسی مانند: حیات اجتماعی، نیاز به شریعت الهی، ریشه شناسی ازدواج، مبانی تربیتی را بر شمرده است. و از دل اصول مذکور معیارهایی برای خانواده مطلوب کشف شده است: بر اساس فطرت انسانی و نیاز انسان به شریعت الهی، اعضای خانواده نیز برای رسیدن به هدف و کمال نهایی باید زندگی خویش را بر مدار ایمان به خدا و تقوای الهی بنیان نهاده و با توجه به کرامت ذاتی موجود در هر انسانی هر یک از اعضاء باید برای هم ارزش و احترام قائل شوند تا در بینشان محبت برقرار باشد. از طرفی برخورداری از قدرت آزادی و استقلال انسان می‌طلبد که هر یک از اعضای این کانون در قبال هم متعهد باشند و بر اساس وظایفی که دارند عامل به مسئولیت‌های خویش باشند. همچنین طبق بررسی‌های صورت گرفته در راستای موضوع در صورت نقض اصول انسان‌شناسی و تکیه نکردن به آن، آسیب‌هایی نظیر: خیانت، مسئولیت‌ گریزی، غیرت ورزی نابجا، تنوع طلبی، آزار دادن، سوءظن و غیره کانون خانواده را تهدید می‌کند که در نهایت سبب فروپاشی آن می‌گردد.

با وجود رشد چشمگیر گرایش امروز به سینمای مستند و اهمیت آن، تاکنون پژوهشی فراگیر در باب گونه‌های روایی در سینمای مستند صورت نپذیرفته است. این در حالی که این بررسی می‌تواند به نتایج مهمی در تبیین رویکردهای روایی در مستند بیانجامد. با نظر به سیر نظریه‌های روایت و این نظریه در سینما، بررسی گونه‌های روایی در مستند را باید با بررسی مواضع و رویکردهای آن نسبت به واقعیت مورد توجه قرار داد. در نگره کلاسیک مستند به مثابه حرکت تصویرهای واقع نمای واقعیت قائل به واقع نمایی بود. در عصر مدرن گفتمان تصویر واقعیت به گفتمان واقعیت تصویر بدل شد از اینرو به باور بازنمایی در تصویر مستند رسید. اما آنچه در نگره پسامدرن مورد مناقشه است بحث واقعیتِ وانمایی شده است. بهرو شیوه‌های مستند را می‌توان به دوره اصلی تقسیم نمود. نخست، مستند سنتی که قائل به دستیابی به واقعیت و وجود یک واقعیت ذاتی است، و دوم مستند نو که واقعیت را امری دستکاری شده و نسبی می‌داند. در مستند سنتی رویکردهای روایی به گزارش واقعیت یا تفسیر واقعیت می‌پردازند. در مستند نو رویکردهای روایتی به تعبیر و تأویل واقعیت می‌پردازند. از سوی دیگر انسان شناسی تصویری نیز با نظر به همین تقسیم بندی به دو دوره سنتی با رویکردهای مشاهده‌ای (اتیک) و مشارکتی (امیک) و دوره نو با رویکردهای تعبیری و تأویلی تقسیم می‌گردد. که در رویکردهای روایی متأخر فیلمساز- انسان شناس با خود بازتاب دهندگی و یا ادغام شدن در جهان ابژه خود، بدنبال ایجاد موقعیتی بینافرهنگی، بینازبانی و بیناذهنی است.

بحث از مبانی انسان‌شناسی و بررسی قابلیت‌ها و جایگاه او در نظام هستی، از جمله مهمترین محورهای اساسی تفکر بشر بوده و مسلّم است که نوع نگاه اشخاص و مکاتب به انسان، رفتارها و سبک زندگی آنها را تشکیل داده و گاه حتی منجر به نزاع‌ها و درگیری‌هایی می‌شود که عمدتاً ریشه در همین موضوع دارد. از طرفی، با توجه به گسترش تفکر سلفی‌گری در جهان امروز و خصوصا تقابل شدید آن با تفکر امامیه، بررسی دیدگاه امامیه و سلفیه در نوع نگاه به انسان و قابلیت‌های او در عالم هستی، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا بسیاری از مباحثی مانند ولایت تکوینی و لوازم آن، که عدم پذیرش آنها حتی موجب تکفیر معتقدین به این موضوع از طرف سلفیان شده است، ریشه در همین بحث دارد. از این رو، در این رساله که با رویکرد توصیفی–تحلیلی نگاشته شده است، پس از بررسی معنا و مفهوم هر کدام از واژگان اساسی که در عنوان رساله وجود دارند، مبانی شناخت حقیقت انسان و اوصاف ذاتی او از دیدگاه امامیه و سلفیه و نیز تاثیر آن مبانی بر پذیرش ولایت تکوینی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در نهایت نیز به این نتیجه رسیده است که از جمله مهمترین اختلافات امامیه و سلفیه در امور اعتقادی همچون شفاعت، استغاثه، زیارت و توسل، ریشه در همین اختلاف مبانی آنان در باب انسان-شناسی دارد و تفاوت دیدگاه ایشان در باب حقیقت انسان و ساحت‌های وجودی او موجب اختلاف در اعتقادات آنها شده است.