جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه تفسیر سه‌لایه‌ای از سوی جعفر نکونام مطرح شده و آن به این مضمون است که تفسیر روزآمد از قرآن در گرو به دست دادن سه لایه تفسیری تاریخی، فراتاریخی و عصری است. تفسیر تاریخی ذکر معنایی است که میان عرب حجاز عصر پیامبر$ متعارف بود. تفسیر فراتاریخی نیز عبارت از بیان معنایی کلی و خالی از مختصات قومی و تاریخی از آیات است؛ طوری که آن معنا میان همه اقوام بشری مقبول باشد. تفسیر عصری عبارت از معنایی است که با موارد و مصادیق عصر حاضر قابل انطباق باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی نظریۀ تفسیر سه لایه‌ای عبارت‌اند از: تاریخمندی قرآن، عرفی بودن زبان قرآن، حاشیه بر متن بودن قرآن. به نظر برخی از ناقدان مبنای تاریخمندی قرآن ناقض عمومیت و جاودانگی قرآن دانسته شده است؛ منتها این نظریه مدعی است که تفسیر سه لایه‌ای منافی عمومیت و جاودانگی قرآن نیست و تاریخمندی قرآن فقط ناظر به لایه تاریخی است. امّا مبنای حاشیه بر متن بودن، معارض تبیان کل شیء بودن قرآن به شمار رفته است؛ اما در این نظریه آیه مورد اشاره فقط ناظر به مسائلی دانسته شده که در دوره رسالت پیامبر$ مطرح بوده است که از آن به حاشیه تعبیر شده است؛ نه تمام حاجات بشر تا ابد. در نقد دیگر مبنای عرفی بودن قرآن منافی حقانیت آموزه‌های قرآن شمرده شده است؛ اما صاحب نظریه این مبنا را مخل به حقانیت قرآن نمی داند؛ چرا که قرآن با باورها و سنت‌های باطل مقابله کرده و وجود برخی از گزاره های باطل در قرآن از قبیل جدل و مماشات شمرده می‌شود. ضمناً این نظریه در برخی موارد با نظریات ابوزید و فضل‌الرحمان مشابهت‌هایی دارد که نو بودن آن را نفی می کند. منتها نکونام بر این نظر است که نو بودن یک نظریه به تمایزات آن نظریه است و از جمله تمایزات این نظریه این است که این نظریه بر خلاف نظریه فضل الله که فقط ناظر به آیات احکام بود، تمام آیات قرآن را اعم از آیات احکام و غیر احکام در برمی‌گیرد. و بالاخره از دیگر اشکالات این نظریه مناسب نبودن تعبیر لایه در عنوان نظریه و رجحان تعبیر مرحله به جای آن و نیز مناسب نبودن تعبیر تفسیر بر مرحله عصری و رجحان تعبیر تطبیق به جای آن است. منتها صاحب نظریه کاربرد این تعابیر را تسامحی دانسته و با تعریفی که به دست می دهد، مشکل را قابل رفع می شمارد.

در عصر حاضرگونه شناسی یا نوع شناسی یکی از لوازم پژوهش خصوصاً در مطالعات مرتبط با علوم انسانی است که به عنوان چارچوب و راهنمای محقق محسوب می­شود و بر اساس قواعد آن، پدیده­ها جهت درک و شناخت بهتر، بر اساس الگویی منطقی تقسیم بندی می­شوند. یکی از شاخه­های مطالعاتی در حوزه پژوهش­های قرآنی که گونه­بندی در آن اهمیت دارد، شبهات و انکاریه­ها پیرامون قرآن است. با وجود تلاش­های مؤثری که در زمینه شبهه­پژوهی قرآنی صورت گرفته است به علت تمرکز غالب مؤلفان بر پاسخگویی، ارائه یک گونه­بندی جامع از شبهات در حاشیه قرار گرفته است. با توجه به این که تقسیم بندی علمی شبهات یکی از لوازم شبهه پژوهی بوده و پیش­نیاز­ی برای پاسخ­دهی روشمند به شبهات محسوب می­شود ضروری است قبل از ارائه هر گونه و دفاع و ردیه بدان پرداخته شود. این مقاله در یک بررسی توصیفی-تحلیلی با مطالعه برخی از گونه­بندی­های ارائه شده در آثار شبهه­پژوهی قرآنی و در نظر گرفتن الگوی شبهات معارضان علیه قرآن، خصوصاً مستشرقان و مسیحیان تبشیری به ارائه یک طرحواره شامل شش نوع کلی شبهات مصادر، شبهات وحیانیت، شبهات استناد به قرآن، شبهات فهم قرآن، شبهات متن و شبهات مربوط به آورندگان وحی اقدام نموده است و به تناسب زیرگونه­ها و مصادیق هر یک نیز بر اساس قواعد گونه­بندی، گزینش و ارائه نموده است. مبنای کلامی در این نوشتار دفاع از قرآن به عنوان کتابی وحیانی و خطا ناپذیر و مبنای علمی، عنصر شباهت در شبهات بوده و تقسیم بندی براساس الگوی هرمی صورت گرفته است. نقطه قوت این طرحواره آن است که شبهات پراکنده را با قرار دادن در دسته­های همگون به صورت گونه­های اصلی و فرعی جمع نموده که خود کمک شایانی به دفع توهم کثرت شبهه خواهد بود.

قرآن کریم به عنوان معجزه پیامبر خاتم(ص) از جهاتی چند دارای اعجاز است. نظریۀ اعجاز قرآن به عنوان ساختاری گفتمان­مدار، مبتنی بر مبحث تحدّی در قرآن است. اهمیّت این مبحث به عنوان مرجع مهمِ نظریۀ اعجاز قرآن و نیز ارتباطی که این مبحث با دانش­های زبانی دارد سبب شد مقولۀ اعجاز در آیات تحدّی را بر اساس نظام‌های تحلیل گفتمان مورد بررسی قرار دهیم. نتایج پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفت حاکی از آن است که تحدّی یک گفتمان دو سویه است که با گفتمان رخدادی از نوع مشیّت الهی، آغاز شده و گفته‌یابان را باخبر می‌سازد که قادر نخواهند بود مثل قرآن بیاورند. سپس گفته‌یابان در مقابل یک نظام هوشمند از نوع کنشی و برنامه‌مدار قرار می‌گیرند، در این مسیر با اشاره به عدم امکانِ اثبات صدق ادّعای منکران، توانش آنان در یک گفتمان احساسی از نوع تنشی-عاطفی تحریک شده و آنان در مسیر تحدّی سوق داده می‌شوند. در این آیات، گفته‌یابان می‌توانند سایر همفکران خود را نیز با خود همراه کنند و این امر نشان از نظام گفتمان هوشمند از نوع القایی میان منکران دارد تا با استفاده از راهکارهایی، با دعوت سایرین توان خود را در این مبارزه تقویت نمایند. هرچند نتیجۀ این گفتمان، حاکی از عدم موفقیت گفته‌یابان در همانندآوری است.

در اندیشۀ دینی، «جنّت» جایگاه ابدی نیکوکاران و کانون نعمات الهی است، لذا واکاوی گزاره­های قرآنی در توصیف بهشت و نیز ابعاد فرازمانی و فرامکانی قرآن کریم در این حوزه، ضرورتی غیر قابل انکار است. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی درصدد بررسی آیات­الجنّه در سوره­های مکّی و مدنی است. نتایج این پژوهش در دو بُعد ساختاری و مضمونی، حاکی از آن است که در بُعد ساختاری، سطح آوایی آیات الجنّه مکّی از نظم آهنگ بیشتری برخوردار است. «انذار و تبشیر» و توصیف معاد، محور اصلی سوره­های مکّـی اسـت لذا لحنها و ریتمهای آیات­، مخاطب را در درک بهتر صحنه­های قیامـت تهییج می­کند. در بُعد مضمونی، توصیف نعمات مادی در آیات­الجنّه مکّی، فراوانی و تکرار بیشتری دارد. اما در آیات الجنّه مدنی نمود ابعاد معنوی بیشتر است و واژگان مشترک در آیات­الجنّه مدنی که حلقه اتصالی را میان سور مختلف برقرار کـرده دلیلی بـرای کشـف مفـاهیم مشترک سور و بیانگر شرایط و لوازم ورود به بهشت است. قرآن ویژگی های­متعدد بهشت و امور مختلف مربوط به زمان­ها و مکان­های گوناگون را در نظام و چها­رچوبی ترسیم کرده که پس از تأمل درباره موضوع­های متعدد می­توان به وحدت موضوعی آیات­الجنّه رسید. آوا و موسیقی آیات الجنّه، متناسب با سیاق معنی و مضامین سخن و اوضاع و مقتضیات مربوط به سخن دگرگون می‌شوند و به این ترتیب رابطه دقیقی بین مضامین و ساختار آیات الجنّه حاکم است. هماهنگی آیات­الجنّه با شرایط مخاطبان، وجهی از اعجاز بلاغی قرآن است که با کاربست الفاظ و تعابیر مردم عصر نزول و بدون تأثیر پذیری از فرهنگ آنان، بُعد فرا زمانی یافته و از مرز واقع‌گویی خارج نشده است.

در برخی کتب حدیثی و تاریخی اهل سنت روایت‌ها و گزارش‌هایی وجود دارد که برابر با آنها، پیامبر اکرم$ پیش از بعثت، جامه از تن درآورده و مکشوف العوره شده و براساس یک ندای غیبی از این کار باز داشته شده است. دو دسته از این گزارش‌ها مربوط به کودکی پیامبر$ و یک دسته مربوط به نوجوانی پیامبر و یک دسته نیز مربوط به جوانی اوست که از جهت سند و متن قابل نقد و بررسی هستند. با وجود اهمیت این موضوع تاکنون هیچ‌گونه پژوهش مستقلی در این زمینه، سامان نیافته است. در نقد سندی، مشخص گردید که اسناد روایات ناپوشیدگی پیامبر$ پیش از بعثت مرسل و ضعیف هستند و در نقد متنی نیز، روایات مورد بحث با آیات قرآن، سنت و عقل ناسازگار است و دچار اضطراب نیز هست. در نهایت خاستگاه این گزارش‌ها بررسی شده و روشن گردید که این روایات را بنی امیه برای تخریب چهره پیامبر$ ساخته‌اند.

مسأله «رجعت» و اعتقاد بدان، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های مذهب شیعه، همواره از سوی اهل سنت مورد انکار قرارگرفته و به‌انحاءمختلف، غیرقابل‌پذیرش جلوه داده شده است. نوشته پیش‌ رو، به صورتی تطبیقی با پرداختن به موضوعی مشابه با موضوع «رجعت» در منابع تفسیری اهل سنت، نشان داده است که اهل سنت، در مواجهه با مسائلِ مشابه با موضوع «رجعت» در منابع خود، علی‌رغم تصریح و اذعان به غریب و تعجب‌آور بودن، آن را قابل‌پذیرش دانسته و به‌سادگی توجیه عقلانی نموده‌اند. مسأله مشابه مذکور، عبارت است از وجود روایاتی در موضوع زنده شدن «آمنه» (س) و عبدالله (ع) والدین گرامی پیامبر اکرم (ص) و حتی عبدالمطلب، جد بزرگوار آن حضرت و ایمان آوردنشان به پیامبر اکرم (ص) که در چندین تفسیر سنی‌مذهب اشاره شده است. ابن کثیر، بسان علمای شیعه، به شیوه‌ای عقلی و با استناد به دلیلِ «محال نبودن زنده شدن انسان پس از مرگ» به اثبات آن پرداخته است. این مقاله با مقایسه روش استدلال مفسران اهل سنت با استدلال‌های رایج شیعه، به‌طور برجسته تناقض موجود در سخنان اهل سنت در انکار رجعت را نمایان نموده است.

عقیده به ناکارآمدی نظام اعتبارسنجی حدیث‌پژوهان پیشین و ابداع نظام اعتبارسنجی نوین در حلّه، سند را به عنوان مهمترین عامل در اعتبار روایات مطرح کرد. ارمغان این سبک از ارزیابی، مواجهه با چالش‌هایی بود که ناشی از محوریت ویژگی‌های راوی در اعتبارسنجی روایات بوده است. از جمله این چالش‌ها، روبرو شدن با حجم زیادی از روایات ضعیف است. این مقاله درصدد است تا تدابیر و راهکارهای محقق حلّی را در تعامل با احادیث ضعیف بررسی کند و میزان اعتماد وی را در بکارگیری این روایات بسنجد. نتیجه آنکه محقق حلّی در برخورد با روایات ضعیف، از آنجا که دغدغه اصلی وی حجیّت بوده، از راهکار «تجمیع قرائن» در اعتباربخشی به دسته‌ای از این روایات استفاده کرده و از قرائنی چون عمل اصحاب، ثقه بودن راویان، سلامت روایت از وجود معارض، موافقت با احادیث صحیحه و مطابقت با «نظر» و «اصل» استفاده کرده است. البته پس از اعتباربخشی، از این روایات نه به عنوان یک دلیل مستقل، بلکه به عنوان شاهد و گواه بهره گرفته است.

یکی از موضوعات مهمی که از قرآن برداشت می‌شود، عصمت انبیا در زمینه تلقّی و دریافت وحی، تبلیغ رسالت خود و نیز عصمت ایشان از گناه است. امّا، از آغاز نزول قرآن، منکران عصمت انبیا با تمسّک به بعض متون دینی و تاریخی، به طرح شبهاتی در این زمینه پرداخته‌‌اند. به همین دلیل از دیرباز عالمان و مفسّران فریقین آثار متعدّدی در پاسخ به این شبهات تألیف کرده‌اند. علامّه طباطبایی که جامع علوم معقول و منقول است، یکی از ایشان است که با توجّه به تبحّر پیش‌گفته به پاسخگویی شبهات پرداخته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن بررسی تفسیر المیزان، از طریق استخراج نمونه‌ها و شرح آن‌‌ها، به این نتیجه رسیده است که علامّه طباطبایی به صورت روشمند و با استناد به دلایل عقلی و نقلی، با روش‌های متنوّعی از قبیل روش حَلّی، تبیین واژه‌ها، ارائه مثال، نقد و ردّ لوازم شبهه و...، به شبهات عصمت انبیا پاسخ داده است.

آغاز ورود واژه معجزه به تفاسیر به قرن دوم و اثر تفسیری فراء باز می گردد، اما واژه اعجاز تا قرن چهارم در تفاسیر کاربستی نداشت. از قرن چهارم، استعمال واژه معجزه به صورت صعودی و با شتابی بیشتر آغاز شد؛ اما همچنان واژه اعجاز ورود پررنگی نداشت؛ اما سده ششم، نقطه اوج روند صعودی کاربرد این واژگان به مثابه دانش واژگانی خاص در علوم قرآنی بوده است که در آثار مختلفی چون تفسیر فخر رازی، کشاف زمخشری، مجمع البیان طبرسی، تفسیر میبدی و ... مشاهده شد (توکلی محمدی و مکوند، 1392). دانشمندان علوم قرآنی در بین مباحـث علـوم قرآن به موضوع اعجاز توجه ویژه ای داشته اند و بـا اسـتناد بـه آیـات قـرآن وجـوه بسیار و متفاوتی را برای اعجاز قرآن مطرح کرده اند. هرچند در این موضوع اختلاف نظـر وجود دارد و متأخران به گونه ای بر اقوال گذشته و اندیشه ی گذشتگان مطـالبی اضافه کرده اند. بعضی از این مطالب شامل فصاحت و بلاغت ولی بعضی افراد جز اسلوب و نظم مطلب دیگری را قید نکرده اند و گروهی هم وجوه معرفتی و معنوی را به ان افزوده اند . قرآن معجزه ی جاویدان الهی و نشانه ی صدق دعوت پیامبر (ص) است و بـرای اینکه این معجزه بودنش را به بشر ثابت کند اورا را به تحدی فراخوانده است. آیات تحدی بر موارد گوناگونی دلالت دارد از جمله دلالت بر، یـک سـوره، ده سوره ،دلالت بر عموم قرآن،بر خصوص بلاغت و یا بر همه ی جهات. تحـدی در همه ی ایات قران میتواند دلیلی قاطع بر معجزه بودن قران کریم از جانب خداوند باشد. دانشمندان مباحث متفاوتی را در خصوص اعجاز مطرح کرده اند. بسیاری از آنها، جنبـه هـایی از قبیل فصاحت -بلاغت و اسلوب و نظم را بیشتر مورد توجه قرار داده اند.و از این جهت به مواردی از جمله آیات تحدی، زمان نزول قرآن و همچنین به فرهنگ مردم جزیره‌العرب استناد کرده اند، از جمله خواجه نصیرالدین طوسی، علامـه حلی، زمخشری و فخر رازی. بیشتر دانشمندان اعجاز قرآن را در گرو فصـاحت و بلاغت آن دانسته اند،چرا که این قران با وجود اینکه در میـان اعـراب جاهلی نازل شده است و انها در فصـاحت و بلاغت سرآمد دیگر اقوام بوده اند و قران انهارا به تحدی دعوت کرده است ولی عرب از آوردن سوره ای شبیه آن عاجز مانده است. از این جهت است که اعجاز قرآن را در فصاحت و بلاغت آن میدانند. ولی برخی از دانشمندان از جمله علامه طباطبایی جنبـه ی اعجـاز را در معارف والا و تعالیم حکیمانه ی آن می دانند.و یا گروهی موارد دیگری را نام برده و اشاره کرده اند از جمله :اعجاز در تشریع، اخبار غیبـی، عدم تناقض، صرفه و .... .اما از جایی که قـرآن باید معجزه ای همیشگی برای عموم بشر باشد،به نطر میرسد این معجزه از سـنخ علـم و معرفت باشد. همانطور که پیش تر اشاره شد، برای اعجاز قرآن وجوه مختلفی گفته شده که می‌توان به طور کلی آنها را به 4 بخش طبقه بندی نمود: 1. اعجاز لفظی قرآن (وجوه بلاغی و وجوه ادعایی) 2. اعجاز محتوایی قرآن (اعجاز تشریعی و معارف عالی قرآن، عدم تناقض، اعجاز علمی و اخبار از غیب) 3. نظریه صرفه 4. اعجاز قرآن از جهت آورنده ی آن (محمدی، 1391). بر اساس مطالعات دانشمندان، معجزه در اسلام با توجه به نقشی که ایفا می کند، دارای اهمیت ویژه ای در موضوعات دین شناسانه است. و باعث شده است تا حرکت علمی بسیاری توسط پژوهشگران عرصه دین و علوم مختلف دینی در پیرامون موضوع معجزه به وجود اید. از جمله کلام، تفسیر، علوم قرآنی و ...تفسیر آیاتی که در مورد اعجاز انبیاء و اعجازمندی قرآن هستند ، مطالب باارزشی را در خصوص معجزه، در بر داشته است .در این میان مطالعه اثار و نظرات علامه طبرسی در خصوص تفسیری که به جای گذاشته است دارای اهمیت ویژه ای است . شناخت چگونگی پردازش موضوع معجزه در تفسیر مجمع البیان، بیانگر نگرش خاص دانش تفسیر به این موضوع است. علامه طبرسی در مجمع البیان به طور گسترده به موضوع معجزه پرداخته است؛ ولی رویکرد ایشان در این مورد یک رویکرد کاملا کلامی است که فراتر از بحث های تفسیری است. چراکه وی کمتر به برداشت های تفسیری توجه کرده است. شاید این امر بدین علت بوده باشد که میان مفسران یک اجماع گسترده پیرامون مسئله معجزه در دلالت های قرآنی وجود دارد؛ بدین روی علامه طبرسی بیشتر بر آن بوده است تا با این اصل قطعی در قرآن، بیشتر با یک نگرش تبیینی به آنچه در بیرون از چهارچوب قرآن، پیرامون مسئله معجزه می گذارد، پاسخ دهد.علامه طبرسی در جایی به اجمال بعضی موارد مسئله معجزه را از مطرح کرده است؛ ولی در برخی مسائل که جنبه عمومی بیشتری داشته، مفصل تر سخن گفته است؛ این رویکرد نیز به نوع تشخیص وی بازمی گردد که به نظرش موضوعی از اهمیت بیشتری برای تبیین و پاسخگویی در قاعده پژوهش های تفسیری برخوردار بوده است (نجفی و همکاران، 1398). در کنار تفسیر مجمع البیان، تفسیر الکشاف اثر محمود بن عمر زمخشری (م538 ق) یکی از کامل ترین تفاسیر قرآن کریم است که با رویکرد کلامی معتزله و با شیوه‌ی اجتهادی و به درخواست علمای معتزله نوشته شده است. ویژگی ممتاز آن بیان نکات بلاغی آیات است. زمخشری معتقد بود که اعجاز قرآن بر بلاغتش نهفته است. او در این تفسیر با رویکرد کلامی از آراء معتزله دفاع کرده است و عقل را در جهت تبیین آیات به کار گرفته و نیز از نحو، لغت، قرائت، فقه و روایات سود جسته است. زمخشری در تبیین واژه های قرآن مهارت بسیاری داشته و با دقت به تبیین معانی حقیقی و مجازی آنها پرداخته است (اسکندری، 1399). بر طبق مطالب بیان شده، وجوه اعجاز و تکرار بیان آن در قرآن همیشه می‌تواند مسئله و موضوع مهمی برای پژوهشگان این حوزه باشد و همواره موضوعاتی وجود دارند که میتوانند چالش برانگیز باشند . مفسران و مترجمان قرآن برای بیان وجوه اعجاز تلاش های بسیاری کرده‌اند. صاحبان مجمع البیان و کشاف نیز از ان جهت که به صورت جداگانه و بدون ارتباط بایکدیگر به این موضوع پرداخته اند بدین جهت شایسته است مورد پژوهش تطبیقی قرار گیرند.

عنوان پایان نامه تفسیر آیات علمی، بررسی تطبیقی ​​تفاسیر المنار و المیزان می باشد.تفسیر علمی یکی از روش های درازمدت تفسیر است که با تألیفات فراوانی که در ایران به چاپ رسیده، به تفاسیر جدی تبدیل شده است. دوره معاصر این جریان تفسیری همواره موافقان و مخالفانی داشته که از جهات مختلف بر پایداری یا عدم ثبات آن صحه گذاشته اند، اما در این مبارزه هر یک از طرفین کمتر به موارد ضروری توجه کرده اند. در این پایان نامه، شش قانون خاص برای مفسران علمی ترسیم شده است. مفسران علمی در حوزه علم و قرآن حداقل در برخی از آیات، هماهنگی قرآن و علم در بیان اطلاعات هستی شناختی، گفتمان قرآن در علم، واقع گرایی زبان قرآن در گزاره‌های هستی‌شناختی در مقابل ماهیت انگیزشی و سنتی زبان، واقع‌گرایی علم است و از این رو آن را برای تفسیر آیات معتبر می‌دانند و آن را برداشت علمی دقیق‌تری از آیات می‌دانند. قرآن که این روش تفسیری را ایجاب می کند. البته این دیدگاه کوچکی از تبیین علمی است که برخی از مفسران علمی برداشت بسیار بالاتری از آن دارند. در این رساله با تبیین این ضروریات، اعتبار مفسران علمی نشان داده شده است; در این موضوع اختلافاتی نیز مطرح شده است و مهم ترین نکته در این نامه ذکر نظرات مفسران بزرگ شیعه و سنی علامه طباطبایی و رشید رضا است تا نظرات آنان در موضوع تفسیر علمی روشن شود. . رویکرد من در نگارش رساله، تکیه بر تفاسیر المیزان و المنار در آیات علمی و مراجعه به کتابخانه ها و کتب تفسیری در تفسیر آیات مذکور است.مخالف قرآن و آی تی. به نوعی بیان اعجاز قرآن.