جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با روش تحلیلی، اندیشه‌های مولانا در باب جنسیت را بر مبنای انسان‌شناسی دین از منظر فیونا بوی بررسی کرده‌ایم. این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا نیز از منظر انسان شناسی دینی و عرفانی به مساله جنسیت نگریسته و مباحث زیبایی از آن را مطرح کرده است بعلاوه منظر اندیشه‌های مولانا باتوجه به برخورداری از غنای مکتب اسلام و عرفان اسلامی از وسعت بیشتر و معیارهای افزونتری برخوردار است. فیونا بوی، زن را با وجود خصوصیاتی چون مادر بودن و زایندگی، نماد طبیعت و زمین همراه دانسته و مولانا نیز او را نماد نفس انسانی می‏داند. و مرد را با وجود ویژگی‏هایی چون استواری و استقامت، نماد فرهنگ می‏داند. و مولانا مرد را نماد عقل انسان می‏داند که هردو(زن و مرد) دارای سویه‏های منفی و مثبت هستند یعنی گاهی متعالی و گاهی به سبب خواست‌های نابایسته، به سوی ضلالت پیش می‏روند. نگاه قدسی به جنسیت از وجوه مشترک آنهاست.

اگر سلوک را مجموعة خصوصیات زیست عملی در مقابل محتوای معرفتیِ شهود که در تبیین نظام هستی و معرفت حق به کار میآید، در نظر بگیریم، آنگاه میتوانیم درباره نسبت میان آن در عرفان عارفان بزرگی چون مولانا سخن بگوییم. در این مقاله با روش تفسیری، کوشیده‌ایم نشان دهیم که چگونه ویژگی‌های سلوکی مولانا در تناظر و تناسب با ویژگی‌هایِ معرفتیِ شهودیِ اوست، لذا در دو ساحت (1)صدق شهود و(2)کیفیت معرفتی شهود به ابعاد گوناگون این نسبت پرداخته‌ایم. در عرفان مولانا لزوم تصفیة نفس با اموری چون ستایش عابدانه در قالب نماز و ذکر و تبعیت از شریعت بسیار مهم تلقی می‌شوند، در کنار این امور بنا به ‌مراتب سلوک در درجات مختلفِ آدمیان، کیفیت شهود هم درجات مختلفی دارد. این مدعا را در عرفان مولانا میتوان با ذکر ویژگی‌های سلوک و شهود او نشان داد و این تناظر و تناسب را آشکار ساخت. پاکی و خلوص سالک برای اتصال با منبع الهیِ شهود مرتبط با صدق شهود است. همچنین رویکرد سبب‌سوزیِ مولانا در سلوک و مقید نبودن به رسومی ثابت و پایبند نبودن او به فرمالیسم صوفیانه متناظر با نگاه شهودی او مبنی بر مقید نبودن عالم به اسباب ثابت و ضروری و انکار رابطة ضروری علّی و معلولی است؛ همچنین است تناظر و تناسب شهود خدایی عاشق همراه با اراده‌ای عاشقانه متناظر با سلوک عشق‌محور. در حقیقت توصیف ویژگی‌های اصلی سلوک و شهود مولانا و قرار دادن آن‌ها در تناظر با یکدیگر، به مثابه یک کل مرتبط به هم، سنخیت میان آن‌ها را به تصویر می‌کشد.

یکی از رویکردهای دینی و دانشی در حوزۀ علمیۀ قم، رویکرد عرفانی است که از بدو تأسیس حوزۀ نوین این شهر، در آغاز سدۀ کنونی تا زمان حاضر حیات داشته است. مخالفان این رویکرد در این دوره همواره به نقد جدی این رویکرد پرداخته‌اند. خاستگاه رویکرد عرفانی قم دو مکتب حکمی تهران و اخلاقیون نجف است و حامیان این رویکرد در پایبندی به میراث عرفانی اسلام و نقد جنبه­های خانقاهی تصوف و نیز تطبیق آموزه‌های صوفیه با کلمات امامان شیعه و نیز ارائۀ تفسیر عرفانی از قرآن و روایات مانند سلف خود عمل کرده‌اند و همین امور باعث فاصله‌گرفتن آنان از تصوف محض شده است و درنتیجه، از اتهام صوفی‌بودن رهیده‌اند. همچنین، آن‌ها از فشار مخالفان خود نیز متأثرند و در استناد به کلمات صوفیه بسیار محتاط­ عمل می­کنند و همواره بر تمایزات و اختلافاتشان با تصوف تأکید دارند. مسیر سومی در میانه نزاع موافقان و مخالفان و متأثر از این نزاع، در دهه­های اخیر سر برآورده است که مدعایش گذر از عرفان موجود به‌سویِ عرفان ناب، راستین، حقیقی و بدون شائبه است. کوشش­های معرفتی این دسته نقش مؤثری در حفظ و بقای گفتمان عرفانی و نیز آشناکردن مخالفان عرفان با این گفتمان داشته است و البته چنین رویکردی در شیعه بدیع نیست و پیش‌تر در آثار امثال فیض کاشانی بروز داشته است و این عده عملاً در برابر عرفان از جست‌وجوی عرفانی ناب با عناوینی چون عرفان وحیانی و اهل بیتی سخن می­گویند.

با نظر به آیات 90 و 91 یونس، سه تفسیر از مسئله رستگاری فرعون قابل ارائه است؛ نخست: فرعون حقیقتاً ایمان آورد و رستگار شد؛ دوم: فرعون ایمان آورد، اما ایمان آوردنش موجب رستگاری او نشد و سوم: فرعون تنها اظهار ایمان کرد و ایمانش حقیقی یا کامل یا اصیل نبود. تفسیر نخست از آن ابن عربی است و منتقدان او، اعتقاد به رستگاری فرعون را از روشن­ترین موارد عرف­­ستیزی او دانسته­اند. در قرآن شواهدی مبنی بر معذب بود فرعون در آخرت وجود دارد که انکار آن‌ها دشوار است مانند: دعای موسی برای رستگار نشدن فرعون و اطرافیانش و اجابت دعای او، وجود صفاتی بسیار منفی و گاه با دلالت ثبات برای فرعون در قرآن، دلالت واژگانی و عبارتی آیات عذاب فرعون، بر عذاب دنیوی و اخروی او. هم‌چنین اجماع مفسران مسلمان و صوفیان و نیز وجود روایات و آثار صحابه مبنی بر رستگار نبودن فرعون و مرگش بر کفر نشان می­دهد که پیشینیان از آیات قرآن به هیچ وجه ایمان فرعون را استنباط نمی­کرده­اند، ضمن آن‌که حتی سخنان خود ابن عربی نیز در این باره متعارض است. تفسیر سوم نیز به دلیل صراحت آیة ایمان فرعون بر ایمان آوردن او و تأییدش با عبارت «الآن و قد عصیت من قبل» قابل پذیرش نیست، در حالی‌که تفسیر دوم به دلیل پذیرش ایمان فرعون اما سودبخش نبودن ایمانش برای رستگاری او به دلیل آیاتی که ایمان در لحظه نزول عذاب را سودبخش نمی­دانند، پذیرفتنی­تر و با ظاهر و روح آیات قرآن متناسب­تر است.

این مقاله به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا عرفان شیعه امکان تحقق دارد یا نه. می­توان از سه معنای عرفان شیعه بحث کرد: عرفان شیعه به‌معنای عرفان شیعیان؛ عرفان شیعه به‌معنای مجموعه­ای از تفاسیر شیعی از انگاره­های عرفانی یا علم عرفان شیعی؛ عرفان شیعه به‌معنای وجدانیات و یافته­های معنوی منطبق بر ذهنیت شیعی. دو معنای نخستِ عرفان شیعه محقق است. به‌گواه تاریخ، شیعیان زیادی اهل سلوک معنوی، مشاهدات، مکاشفات و نیز آثاری دربارۀ ابعاد علمی عرفان بوده­اند. تفسیر آموزه­ها و تجربیات عرفانی بر مبنای معتقدات شیعه نیز محقق است؛ به­ویژه در مسئلۀ ولایت و خاتمیت آن (در طول تاریخ مجموعه­های فراوانی از این مباحثات را در نصوص و آثار می­توان یافت). بحث دربارۀ معنای سوم عرفان شیعه (تجربۀ عرفانی شیعی) منوط به موضع‌گیری ذات­گرایانه یا ساخت­گرایانه دربارۀ ماهیت تجربه عرفانی است.

مكتب تفكيك يكي از جريانات منتقد عرفان و تصوف در دوران معاصر است. غالب انتقادات اين مكتب بر تصوف، ناظر به وحدت وجود است. اين نوشتار نقدهاي تفكيكيان بر وحدت وجود در دو محور دلايل شهودي و نقلي را بررسي كرده، نتيجه گرفته است كه نقد عالم تفكيكي بر وحدت وجود عارف، ناشي از عدم توجه كامل به سخن عارف می باشد.

در نوشته­ های احمد جام (قرن 5-6 ق) افزون بر مباحث عرفانی، به مسائل اجتماعی نیز توجه شده ­­است. این مقاله می­کوشد با روش تحلیل محتوا، رویکرد او را به اصناف دینی عصرش تبیین کند. برای تبیین رویکرد او به اصناف دینی عصرش، ابتدا الگوهای شخصیتی مورد اشارة او از آثار مهمش استخراج شد و سپس با احصا، تحلیل و دسته­ بندی اوصافی که برای هر دسته برشمرده و نقدهایش بر آنان، تبیین شده ­است. در آثار او با سه گروه شخصیتی مواجهیم که عبارتند از: 1. گروهی کاملاً مقبول و الهی مانند زاهد، عارف، حکیم و...؛ 2. گروه گاه نامقبول و گاه مقبول مانند صوفی، مرید، درویش و ...؛ و 3. کاملاً نامقبول مانند قاری، مفتی، خواجه­امام و .... این گروه­ها نشان می­دهد که ذهن او به دو دستة متصوفه و اصحاب علوم ظاهری معطوف بوده ­است و به اصناف دیگر (بازاریان و امرا) بی­توجه بوده ­است. از اوصافی که او برای این دسته­ها برمی­شمرد، چنین برمی­آید که اساس نگرش او به جامعه­اش، بناشده بر معنویت و اخلاق است و نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، حساسیت چندانی نداشته و ریشة مشکلات اجتماعی را هم در مسائل اخلاقی و معنوی می­دیده است.

از آیات، روایات و احکام اسلامی برمی­ آید که قرآن، پیامبر و صحابه توجه بسیاری به حضور اجتماعی فرد مسلمان داشته­ اند و انزوای راهبانه را امری ناپسند می­دانسته ­اند و به ­همین علت عالمان و فقیهان منتقد تصوف نسبت به این جریان بدبین­اند و وجود رفتارهای انزواطلبانۀ پیروان بعضی از طرق و سلاسل، منتقدان تصوف آنان را بر آن داشته که عرفان و معنویت را در تضاد با حساسیت ­های اجتماعی بدانند و غفلت عرفا از محیط زندگی خود و اجتماع را موجد بسیاری از ناهنجاری ­های اجتماعی و سیاسی تلقی ­کنند و به همین علت با ترویج رفتارهای عرفانی مخالفت نمایند. این در حالی است که کلمات عرفا در این خصوص نشان می­دهد که: (1) آن­ها آموزه­ هایی دارند که با عزلت مطلق در تعارض است مانند صحبت که بیش و پیش از خلوت بر آن تأکید دارند یا آموزۀ ایثار؛ (2) آنان خلوت و عزلت را مقید به مرتبۀ فرد و مدت زمانی محدود می­کنند و این تقیید با انزوای زاهدانه ناسازگار است؛ (3) در ساحت باور و انگیزه آنان جماعت را پلید و متهم نمی­دانند، بلکه به خود بدبین­اند و انگیزه­شان حفظ دیگران است و این با انزوای برآمده از سوء­ظن به جماعت تفاوت دارد، همچنین مراد آنان از خلوت رسیدن به خلوت قلبی و درونی است، نه جدا شدن از جماعت؛ (4) خلوت در نظر صوفیان در کتاب و سنت سابقه دارد و منافی شریعت نیست و در آداب آن بر نگاهداشت شریعت، به ­ویژه عبادات جمعی چون نماز جماعت و نماز جمعه، تأکید شده است. علاوه بر این­ها حضور متصوفه در عرصه ­های اجتماعی سیاسی نشانه نادرست بودن مدعای منتقدان تصوف در متهم کردن آن به رهبانیت است.

«مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» و «منازل السائرین» به عنوان بهترین منابع عرفانی و اخلاقی – که برگرفته از آیات و روایات می باشند – همواره دریایی از معارف و اسرار حقایق، لطائف اخلاقیات، مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان را فراروی سالک الی ا... قرار می‌دهند. این تحقیق در صدد آن است که به روش توصیفی – تطبیقی حالات و مقامات عرفانی در ابواب صدگانه آنها را بررسی نماید و وجوه اشتراک و افتراق بین آن دو را مشخص کند. حدود و جوانب این مسأله به علومی همچون حدیث، ادیان، عرفان، حکمت عملی و اخلاق مربوط می شود.

در این مقاله کوشش شده که به این پرسش که آیا می‌‌توان طریقه اخلاقیون را مدرسه‌‌ای معنوی و تربیتی دانست، از سه منظر پاسخ داده شود؛ ابتدا با تکیه‌بر تعریف کلاسیک عرفان، سپس با بیان مشکلات تعریف کلاسیک برای چنین قضاوتی، با ارائه تعریفی از عرفان بر مبنای مفهوم سنت و تحلیل آن به دو مفهوم فرهنگ و ادبیات و تحلیل مفهوم فرهنگ به دانش‌ها و نگرش و رفتارها، و نهایتا با تکیه‌بر نگاه عمومی به مسئله عارف و عرفان، عرفانی بودن طریقه اخلاقیون ثابت شده است.