جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‎ترین مباحث مطرح در طول تاریخ تفکر بشری، مقولۀ دین و یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان در تفکر غرب ایمانوئل کانت است. کانت در بسیاری از حوزه‎های دانش بشری، از جمله حوزه دین تأثیرگذار بوده است. پس از وی از آرای دینی او تفسیرهای گوناگونی شده است که برخی از این برداشت‎ها با سوء فهم‎هایی نیز همراه بوده است. نویسنده در این مقاله با بررسی دقیق نظام فکری- فلسفی کانت بر آن است که تفکر دینی وی در مجموع دارای دو مرحلۀ سلبی و ایجابی است. او در نقد اول و تمهیدات که دیدگاه معرفت‎شناسانۀ خود را ارائه می‎دهد و در پی محدود‎کردن عقل است تا به‎زعم خویش جایی برای دین باز کرده باشد، دیدگاه سلبی خود را عرضه کرده و مفاهیم اساسی خدا، نفس و اراده را در حوزۀ عقل نظری اثبات‎ناپذیر می‎داند، اما در نقد دوم با گرایش به سمت اخلاق و اولویت‎بخشی به آن، با ارائه دیدگاه ایجابی خود، دین را تابع اخلاق قرار می‎دهد؛ اندیشه‎ای که راه را به سمت سکولاریسم گشوده و تعطیلی عقل و خردورزی را در پی داشته است. از این‎رو، نویسنده کوشیده است ضمن نشان‎دادن مبانی نادرست فکری که او را به نقد دین واداشته است، ضعف‎های نظریه دینی کانت را نیز بررسی کند.

نويسنده در کتاب حاضر مي‌کوشد تا با طرح مسئله وحدت و کثرت، فلسفه هگل را در پرتو تقابلش با فلسفه کانت توضيح دهد. اين کتاب طرحي جامع از رويکرد کل گرايانه هگل در خصوص ابژه و جهان ترسيم مي‌کند که مي‌توان به کمک آن، کل فلسفه هگل را بازخواني و تفسير کرد.

رویکردی تطبیقی در بررسی رابطه عقل و ایمان از دیدگاه سه فیلسوف مکتب‌ساز، یعنی ابن‌رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت است. به اذعان نویسنده، اندیشه‌های ابن‌رشد در این‌باره، دارای نوعی نشیب و فراز است و به همین سبب، برای برخی اشخاص، پیچیده و مشکل به نظر می‌رسد. از دیدگاه وی، عقل و ایمان دو ابزار معرفتی در عرض یکدیگرند که هر کدام می‌توانند انسان را به سرمنزل مقصود برسانند و هیچ تعارضی میان آن‌ها نبوده و درنهایت یکدیگر را تصدیق می‌کنند. ملاصدرا نیز عقل و ایمان را از یک طرف موید یکدیگر و از سوی دیگر، مکمل هم می‌داند. او معتقد است که هرگز میان دین حقیقی و مضامین درست و واقعی کتاب و سنت، با احکام و مدرکات عقلی، تنافی وجود ندارد و هیچ آموزه دینی با هیچ معرفت عقلی یقینی، ناسازگاری ندارد و موارد ناسازگار، یا ناشی از عقلی‌نبودن آموزه به‌ظاهر عقلی است و یا در نتیجه فهم نادرست از کتاب و سنت. کانت نیز در این موضوع، به سمت عقلانیت عملی گرایش دارد. به تصور او، ایمان خردورزانه، مبتنی بر زمینه عقل عملی است، نه عقل نظری؛ زیرا عقل نظری، توانایی اثبات درستی یا نادرستی دعاوی دینی را ندارد.

در کتاب حاضر، ابتدا جايگاه مفهوم شي‌ء في‌نفسه در فلسفه کانت روشن مي‌گردد و سپس اين مفهوم در فلسفه سه فيلسوف ايدئاليسم آلماني يعني فيخته و شلينگ و هگل مورد کنکاش قرار مي‌گيرد تا ارتباط‌ها يا عدم ارتباط‌هاي احتمالي به دست آيند. کانت آنچه خارج از ذهن انسان قرار دارد را شي‌ء في‌نفسه ناميده است. به باور او ذهن انسان هيچ‌گاه نمي‌تواند به معرفت اشيا في‌نفسه نائل آيد.

مقالات گردآوري شده در کتاب حاضر که طي سال‌هاي گذشته به‌تناوب و به مناسبت‌هاي گوناگون نگارش و صورت نشر يافته بود اينک در يک مجلد به نظر خوانندگان مي‌رسد. اين مقالات باوجود تنوعي که در موضوعات خود دارند چند وجه اصلي در آن‌ها مشترک است. اين کتاب همچنين دربردارنده شماري مطالب جداگانه شامل ويرايش، ترجمه، گفت‌وگو و معرفي کتاب نيز هست که آن مطالب نيز هر يک به سهم خود ناظر به موضوعات اصلي و مطرح در اين مجموعه هستند.

موضوع کتاب حاضر، بررسی دیدگاه‌های «ایمانوئل کانت» (1724 - 1804) دربارة دوران نو و نقد آن توسط «مرتضی مطهری»، فیلسوف و اسلام شناس معاصر است. دوران نو، در نتیجة مجموعه رخدادهای فکری و اجتماعی در بین سده‌های پانزدهم تا هفدهم میلادی و شکل‌گیری جنبش روشنگری در قرن هجدهم به وقوع پیوست. فیلسوفان و جامعه شناسان و متفکران بسیاری در این حوزه قلم زده و نظریه پردازی کرده‌اند. نگارنده در این اثر نگاهی ویژه به تحلیل‌ها و نقدهای شهید مطهری دربارة آرای کانت داشته است. شهید مطهری با تکیه بر مبانی فلسفی و دینی خاص، مدرنیتة کانت را مورد ارزیابی قرارداده است.

بخش نخست کتاب شامل سه فصل است. در فصل اول برهان وجودی و نقریرهای مختلف آن از "آنسلم" تا "دکارت" مورد بحث قرار می‌گیرد. از نظر کانت عمده دلیل اثبات وجود خداوند برهان وجودی است و اعتبار براهین جهان‌شناختی و غایت‌شناختی در نهایت مبتنی بر اعتبار برهان وجودی است. از این رو، در فصل اول تلاش شده تا با نگرشی تاریخی ـ تحلیلی به تفصیل درباره‌ی برهان وجودی و تبیین‌های مخالف فیلسوفان پس از آن‌ها نظیر "تومس" و "اسپینورا" بحث می‌شود. فصل دوم که در حقیقت مهم‌ترین فصل بخش نخست کتاب است بیان انتقادات کانت به برهان وجودی را عهده‌دار است. با توجه به آن که تقریر دکارتی برهان وجودی در قالب یک قیاس اقترانی قابل تبیین است، انتقادات کانت به برهان وجودی هر دو مقدمه‌ی برهان وجودی را شامل می‌شود. قسمت اول انتقادات کانت متوجه کبرای برهان وجودی است و قسمت دوم اعتقادات کانت متوجه صغرای این برهان است. در فصل سوم نیز ضمن تشریح برهان جهان‌شناختی و برهان غایت‌شناختی، انتقادات کانت به این دسته از براهین عقلی و پاسخ به انتقادات کانت مطرح می‌شود. بخش دوم کتاب نیز مشتمل بر سه فصل است. فصل اول به نقد و بررسی برهان وجودی آنسلم با تکیه بر مبانی صدرالمتالهین اختصاص داده شده است. در این فصل با استفاده از تمایز میان احکام ذهن و عین نشان داده می‌شود که برهان وجودی مبتنی بر مغالطه‌ای از نوع خلط مفهوم با مصداق است. هم‌چنین فصل دو بررسی انتقادات توماس به برهان وجودی آنسلم است فصل سوم بررسی انتقادات کانت به برهان وجودی را دربردارد. در این فصل مباحثی هم‌چون محمول حقیقی از دیدگاه کانت و صدرالمتعالهین، تقسیم احکام به تحلیلی و ترکیبی در فلسفه‌ی کانت و نسبت آن با تقسیم صدرایی قضایا به حمل‌های اولی ذاتی و حمل‌های شایع صناعی، ترکیبی بودن گزاره‌های وجودی در نزد کانت و صدرالمتالهین و تبیین ماهیت گزاره‌های وجودی از دیدگاه کانت و صدرالمتالهین مطرح می‌شود.