جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عده ای تصور می کنند که مسأله ی کانت در سال های آخر عمرش (هنگامی که انقلاب فرانسه و امریکا او را از خواب غفلت سیاسی اش بیدار کردند، همان گونه که هیوم او را در ایام شباب از خواب دگماتیسم و چندی پس از آن روسو از خواب اخلاقیات بیدار کرده بودند) این بوده که چگونه میان سازماندهی دولت و فلسفه ی اخلاقی اش، یعنی نظرات درج شده در خرد عملی هماهنگی ایجاد کند؛ امّا این فرض صحت ندارد. اعجاب آور این واقعیت است که کانت بر این امر واقف بوده که فلسفه ی اخلاقی او در این نکته نقشی بازی نمی کند. به همین جهت او از کلیه ی واعظین اخلاق کناره گرفت و پی برد که مسأله این است که چگونه می توان انسان ها را وادار ساخت تا یک شهروند خوب باشند حتی اگر به امور اخلاقی چندان پای بند نباشند. این مسأله به درست بودن قوانین اخلاقی دولت ربطی نداشته، بلکه به فرهنگ و تربیت اخلاقی مردم وابسته است. این تذکر احتمالا شما را به یاد ارسطو می اندازد که گفته است: «انسان وارسته فقط در یک حکومت شایسته، شهروندی خوب خواهد بود.» بدون در نظر گرفتن این مورد کانت نتیجه گرفت: (تا اندازه ای عجیب است که کانت در جدایی اخلاق و شهروند وارسته بودن از ارسطو پیشی گرفت) نیز قابل حل است و آن عبارت است از هم زیستی جمعی از موجودات فهمیده که مایلند قوانینی عمومی برای بقای خویش، (هرچند هر یک بکوشند در خفا خود را از این قوانین مستثنی بدانند)، چنان تنظیم کنند و چنان قانون اساسی یی تصویب کنند که (در عین این که بر علیه منافع شخصی یکدیگر در ستیزند) نتیجه ی آن توافقی باشد که گویی هیچ نیات بشری در این میان وجود نداشته و ندارد. این جملات تعیین کننده هستند. چیزی که کانت گفت (با تغییراتی در جمله بندی ارسطو) این است که انسان شریر تحت یک حکومت وارسته می تواند شهروند خوبی باشد. تعریف او از واژه ی شرور در این رابطه همخوانی با فلسفه اخلاقش دارد.

به نظر کانت، نبوغ دور از هر گونه مشروعیت و اعتبار شناختی و عینی در حوزه‌ای از حساسیت قرار دارد و به مثابه یک نوع آزادی طبیعی برای تولید هنر ایده‌آل همراهی ذوق را لازم دارد. هم‌بستگی این دو نیروی ذهنی در موضع غیرشناختیِ سوژه در برابر ابژه شرط لازم هنر زیباست. کیفیت تحقق این هم‌بستگی در تجربه زیباشناختی قابل بحث است، به ویژه از وقتی نظریه زیباشناختی هنر جای نظریه‌های متافیزیکی سنتی هنر را می‌گیرد. در مطالعه سرگذشت این تجربه ملاحظه می-شود در یک سیر تطوری تجربه زیباشناختی از جهت‌گیری ابژکتیو (عینی) به جانب جهت‌گیری سوبژکتیو (ذهنی) فردی در رمانتیسم و اکسپرسیونیسم و زمانی دیگر در فرمالیسم به سوی تلاقی امر ابژکتیو و سوبژکتیو و سرانجام در نظریه‌های نهادی با نظر به سوبژکتیو جمعی در حال حرکت است. در این تطور، چرخش فرمالیستی متأثر از دیدگاه کانت و حاصل غلبه‌ی نبوغی است که در راستای تمایل ذوق مدرن عمل می‌کند، نبوغ با تأیید ذوق به ساحت فنومن وارد می‌شود و اینچنین رابطه آنها مثل رابطه تجربه حسی و مفهوم است. در این نوشتار تلاش می‌شود با توصیف و تحلیل داده‌های گردآوری شده از مطالعه‌ی نظر کانت و فرمالیسم چگونگی ارتباط ذوق و نبوغ بیان شود.

این نوشتار تلاشی است برای نشان دادن این امر که چگونه نقد سوم کانت مستعد پاسخ‌گویی به پرسشی است که می‌توان آن را مسئلۀ اساسی فیلسوف استعلایی نامید: چطور می‌توان قواعدی داشت که از یک سو دارای اعتبار کلی و ضروری باشد و از سوی دیگر با واقعیت‌های عملی زندگی انسانی سازگار باشد؟ می‌توان گفت کانت در نقد قوۀ داوری این مسئله را به این صورت مطرح می‌کند که چگونه می‌توان برای احکام زیبایی‌شناختی به کلیت و ضرورتی دست یافت که با کلیت و ضرورتِ عینیِ احکام طبیعی و اخلاقی متفاوت باشد. توانایی نقد سوم در حل این مسئله به استفادۀ کانت از مفهوم حس مشترک بازمی‌گردد. بنابراین در این نوشتار با تمرکز بر مفهوم حس مشترک نشان داده می‌شود که چگونه نقد سومِ کانت می‌تواند بستری مناسب برای حل مسئلۀ یادشده فراهم کند، به طوری که پیامدهای آن در فلسفۀ هگل و رویکردهای ویتگنشتاین، به ویژه ویتگنشتاین متأخر نیز دنبال شود.

از مهم‌ترين مفاهيم در فلسفة اخلاق، سعادت به‌عنوان زيربناي ذهني تمام اعمال آدمي است. با اين ‌حال، بنا به اخلاق کانتي، سعادت نمي‌‌تواند مبنا يا انگيزه‌اي براي اخلاق کلي و مطلق باشد. هدف در اين نوشتار، بررسي چرايي طرد سعادت از اخلاق کانتي است. مقاله با تعريف سعادت آغاز مي‌شود و در ادامه، انتقادات و اصول اخلاق کانتي که در تضاد با سعادت‌خواهي هستند، بررسي مي‌شوند؛ و در نهايت، با انتقاداتي پايان مي‌يابد. هدف اخلاق، تنظيم قوانيني مطلق و نامشروط است که اصل تجربي سعادت نمي‌تواند چنين قانوني را فراهم کند. اخلاق صوري کانت با تکيه ‌بر عينيت قوانين عقل آدمي، هرگونه توجه به ماده و غايت تجربي را زيان‌بار مي‌داند؛ اما سعادت امري ذهني و فردي است که احکام آن، نه مي‌توانند کلي باشند و نه ضرورتاً سعادت را به‌عنوان نتيجه در پي داشته باشند؛ چراکه سعادت تا حد زيادي به دست طبيعت فراهم مي‌شود. مهم‌ترين انتقاد به چنين اخلاقي، در نظر نگرفتن جايگاهي براي سعادت‌انديشي در ترغيب به عمل اخلاقي است. عمل اخلاقي، يا به پشتوانه‌اي همچون خداوند براي اوامر و نواهي خود نياز دارد يا به لحاظ سعادت شخصي، که اخلاق کانت فاقد آنهاست.

اسپینوزا، فیلسوف هلندی قرن هفدهم و کانت، قهرمان عصر روشنگری، در آثار خود در باب زنان و تفاوتشان با مردان بحث کرده اند. اسپینوزا در فقرات محدودی به بحث زنان و اختلاف جنسیتی مابین انسان‌ها اشاره کرده است و بحث مستقلی در این زمینه ندارد ولی کانت ضمن آثاری مستقل ماحصل تفکراتش را در این زمینه بیان نموده است. مقالۀ حاضر بر آن بوده است که ضمن دستیابی به نگاه این دو متفکر دورۀ مدرن اروپا به زنان و جایگاه آن ها در جامعه به بررسی و مقایسۀ آرای آن‌ها نیز بپردازد و وجوه تشابه و تفاوتشان را دریابد و به این نتیجه رسیده است که علیرغم تشابه نظرات این دو متفکر در این زمینه، فلسفۀ اسپینوزا دارای ویژگی‌ای است که او را به عنوان منبع و حامی‌فلاسفۀ فمنیست نموده و از گزند انتقادات تندی که علیه کانت صورت گرفته است، مصون نگه داشته است.

یکی از مسائلی که همواره مورد نزاع بین متکلمان و فیلسوفان اسلامی و غربی بوده، مساله رابطه ایمان با عمل است. در دین اسلام، هر یک از ایمان و عمل ارزش استقلالی دارد و خود مورد نظر شارع است. کانت، در آثار خویش ایمان را امری معرفی می‌کند که یکسره مربوط به اخلاق و عقل عملی است و برای رسیدن به ایمان معرفت را کنار زده و دست عقل نظری را برای درک مابعدالطبیعه کوتاه می‌داند. در نگاه مطهری ایمان و معرفت همراه همیشگی هستند و در آثار خویش مطالبی دارد که به نقد دیدگاه‌های کانت دراین‌باره پرداخته است. این پژوهش، درپی بیان تحلیل‌های مطهری بر مبانی کانت در رابطه ایمان و عمل عقلی است. روش تحقیق به صورت کتابخانه‌ای و بررسی توصیفی-تحلیلی آثار مطهری و کانت است. از جمله نقدهای مطرح شده توسط مطهری می‌توان به تعریف ناقص از ایمان و عدم توجه به اصالت ایمان اشاره کرد.