جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جان هیک و دیوید گریفین از فیلسوفانی هستند که به مسأله شر و ارائه راه حل برای آن پرداخته اند. هیک معتقد است که خداوند انسان را در ابتدای خلقت ، ناقص و نابالغ آفریده است، اما لازمه کمال و بلوغ انسان، کسب فضائل معنوی از طریق دست و پنجه نرم کردن با شرور است که به پرورش روح او می انجامد. یکی از مهم ترین لوازم تحقق این هدف، وجود اختیار است که از جانب خداوند به انسان اعطا شده است. البته هیک باور دارد که تحقق کامل این امر، در جهان بعد از مرگ است. گریفین معتقد است که شر در جهان، ناشی از خیرخواهی (خلاقیت) خداوند است. زیرا، این هدف خداوند متضمن این است که او موجودات جهان را به سمت تجربه ارزش های برتر و مهیج بر انگیزد. در غیر این صورت، جهان عاری از بداعت و در نتیجه مبتذل خواهد بود. اما از آن جایی که قدرت این موجودات یخصوص انسان ذاتی است، آن ها می توانند در مقابل هدف خداوند مخالفت و مقاومت ورزند که موجب پیدایش شر در جهان می شود. گریفین نیز غلبه نهایی خیر بر شر توسط خدا را به حیات پسین موکول می کند .

در این نوشته به نزاع گریفین با خداباوران سنتی در تبیین شرور طبیعی پرداخته می‌شود. خداباوران سنتی،( گریفین، خداباورانی را که اولاً به قدرت مطلق خداوند قایل هستند، ثانیاً، قدرت موجودات را حاصل اعطای قدرت خداوند به آن ها می دانند، ثالثاً، به خلق از عدم جهان باور دارند را سنتی تلقی می کند) مسأله شر را این‌گونه تبیین می‌کنند که اولاً آنها ناشی از هبوط فرشته یا قدرت شیطانی هستند. ثانیاً، وجود این شرور جزء لاینفک جهان طبیعی با قوانین حاکم بر آن است. ثالثاً، وجود آنها، لازمه رشد فضایل اخلاقی و معنوی برای انسان‌ها است. دیوید گریفین فیلسوف دین پویشی، هرچند گاهی شرور طبیعی را البته به شیوه‌ای متفاوت به قدرت شیطانی نسبت می‌دهد و حتی شرور این عالم را فرآورده‌ی قوانین ذاتی این جهان می‌داند، اما نزاع او با خداباوران سنتی بر سر آموزه‌ی قدرت مطلق خدا است که چرا خدا دارای این صفت، جهان را به گونه‌ای نیافریده است که درد و رنج در آن کمتر باشد و به منظور تحقق این امر مداخله کند. به عبارتی، چرا خداوند قدرت مطلق خود را در ریشه‌کن کردن شرور هولناک، اعمال نمی‌کند.

ترجمه ماشینی: مسئله شر را می توان از نظر تئوریک به عنوان ناسازگاری ظاهری بین اعتقاد به وجود خدای کاملاً خوب و قادر مطلق و از طرف دیگر وجود شر تعریف کرد. این کتاب چهار راه حل مختلف برای این مشکل را که توسط ریچارد سوینبرن، کیث وارد، دیوید گریفین و یوهان هایگن ارائه شده است، با هدف یافتن منسجم ترین راه حل مورد بحث قرار می دهد. نویسنده چندین پیشنهاد برای بهبود ارائه می دهد و نتیجه می گیرد که یک پاسخ منسجم برای مشکل شر وجود دارد. در حالی که تمرکز بر رویکردهای مسیحی به مشکل است، بسیاری از رویکردها و راه حل ها برای سایر ادیان نیز قابل اجرا هستند.

فاعلیت الهی از منظر گریفین عبارت است از قدرت الهی که تأثیرات علّی در جهان را اِعمال می‌کند و نحوه فعالیت خدا در جهان و تأثیرگذاری خدا بر موجودات را نشان می‌دهد و به بیان دیگر چگونگی اعمال قدرت الهی در جهان است. گریفین فاعلیت را بر مبنای قدرت تبیین می‌کند و قدرت را به ترغیب و تشویق و شورانگیزی تحویل می‌برد. براین اساس ارتباطی دوطرفه میان خدا و موجودات برقرار است و خدا درحالی که تأثیر می‌گذارد، تنها خالق نیست و تعین نمی‌بخشد، بلکه خود موجودات بالفعل در به فعلیت رسیدن امکان‌های خود، فاعل هستند و خدا، تنها، برانگیزنده است نه اجبارگر.گریفین برای توجیه مسائلی چون ارتباط خدا با موجودات، قدرت و اختیار انسان‌ها، وجود تغییرات در جهان و مسأله شر چنین تبیین جدیدی از فاعلیت و قدرت الهی ارائه می‌دهد. دو پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: چگونه می‌توان از منظر فلسفة صدرایی فاعلیت الهی به روایت گریفین را ارزیابی کرد؟؛ 2. چگونه می‌توان بحسب تحلیل سیستمی، فاعلیت الهی به روایت گریفین را مورد ارزیابی قرار داد؟ دستاوردهای این پژوهش نیز به این قرار است: در ارزیابی درون سیستمی بیان کردیم که گریفین در تبیین خود از فاعلیت الهی، این فاعلیت را محدود کرده، قدرت الهی را به ترغیب و برانگیزش فروکاست داده است. همچنین، از منظر صدرایی نیز آنچه گریفین ارائه می‌کند، با خدایی که تنها فاعل حقیقی براساس وحدت شخصی ملاصدرا است، قابل مقایسه نیست، بلکه می‌توان آن ‌را با نفس رحمانی ملاصدرا مقایسه کرد. به بیان دیگر کارکرد‌های فاعلیت الهی گریفین با نفس رحمانی ملاصدرا تأمین می‌شود.

در این نوشته به نقد دیوید گریفین بر دیدگاه خداباوری سنتی درباره مسأله شر پرداخته می شود. آنها قائل به قدرت مطلقه خداوند هستند و بر این باورند که خداوند می تواند شرور را ریشه کن کند ولی به دلیل این که آنها شرور حقیقی نیستند یا در ایجاد بهترین جهان ممکن مؤثر هستند، اقدامی در این جهت انجام نمی دهد. اما گریفین دلایل آنها را غیرقابل دفاع و غیرعقلانی و ناسازگار می داند، زیرا نظریه آنها مستلزم این است که اولاً خداوند مسئول تمام شرور و درد و رنج ها در جهان باشد که این امر با صفت خیرخواهی خداوند منافات دارد؛ ثانیاً به انکار شرور حقیقی می انجامد در حالی که هر انسان دارای عقل سلیمی لااقل واقعیت بعضی از آنها (شرور) را می پذیرد، حتی اگرچه شفاهاً آن را منکر شود. دیدگاه گریفین در توجیه شرور عالم این است که خداوند قادر مطلق نیست، زیرا همه موجودات اعم از بزرگ و کوچک دارای قدرت ذاتی هستند که توسط آن در برابر قدرت و عمل خداوند مقاومت و مخالفت می ورزند. لذا خداوند نمی تواند شرور ایجاد شده توسط آنها را مغلوب سازد، البته هدف خداوند صرفاً ترغیب موجودات و نه اجبار آنها در جهت اهداف مطلوب خود است.

مسئله مورد بررسی این نوشته، بررسی و نقد دیدگاه گریفین درباره قدرت خداوند است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پیِ بررسی دیدگاه گریفین درباره قدرت خداوند در چارچوب الهیات پویشی اوست. اینکه قدرت خداوند، محدود، ترغیبی و انگیزاننده است و موجودات را در جهت اهداف اولیه و آرمانی تطمیع می‌کند و آنها را برمی‌انگیزاند. او برای این ادعا، به ضرورت متافیزیکی و مداقه درباره معنای موجودات واقعی متوسل می‌شود و به این نتیجه می‌رسد که همه موجودات از قدرت ذاتی برخوردارند و خدا نمی‌تواند بر آنها کنترل یک‌جانبه داشته باشد، بلکه تنها با قدرت ترغیبی است که بر آنها تأثیر ‌می‌گذارد. انتقادهای وارد بر دیدگاه گریفین، اشکالات مبنایی و بنایی است و منتقدان چارچوب و پیش‌فرض‌های گریفین را مورد نقد قرار داده‌اند. اینکه اولاً در دیدگاه او ابهام وجود دارد؛ ثانیاً او مالکیت قدرت را انحصاری دانسته است؛ ثالثاً کنترل موجودات را صرفاً فیزیکی دانسته است؛ رابعاً افزون بر اینکه دیدگاهش ناسازگاری درونی دارد، قدرت خدا را در سطح موجودات تلقی کرده است.

یکی از مهم‌ترین مسائل کلام و فلسفۀ دین مشکل وجود «شر» و ارتباط آن با خدا و صفات خیرخواهی مطلق و قدرت مطلق اوست. الهی‌دان و فیلسوف معاصر، دیوید ری گریفین، تلاش‌هایی را که تاکنون برای پاسخگویی به مسئله شر انجام شده، چندان مثمر ثمر نمی‌داند. او خداباوران سنتی را که به دخالت ماوراء طبیعی خداوند در سلسلۀ علت و معلولی حوادث قائل‌اند «فراطبیعی‌گرایان» می‌خواند و بر این باور است که آنها وقوع شر را به گونه‌ای توجیه می‌کنند که گویی اصلاً شر واقعی وجود ندارد و در ظاهر شر می‌نماید. گریفین تلاش کرده تا آموزه‌هایی از الهیات سنتی را که برای سازگاری وجود خدا و شر مشکل‌ساز هستند ریشه‌یابی کند و عدم صحت آنها را نشان دهد. وی با وارد آوردن نقدهایی بر جهان‌بینی‌های سنتی، نشان می‌دهد که الهیات سنتی بر اثر انتساب قدرت مطلق به خداوند، با مشکل تناقض افعال خدا دربارۀ شرور مواجه است که نهایتاً منجر به توجیه این نوع از افعال خداوند می‌شود، و با پذیرش آموزۀ خلق از عدم، در عمل نمی‌تواند مسئلۀ شر را حل کند. اساس اندیشه‌های گریفین دربارۀ مسئله شر این باور است که به طور کلی دفاعیه نمی‌تواند پاسخ مناسبی برای خداباوران معاصر فراهم آورد، بلکه ارائۀ تئودیسۀ مقبولی از جانب الهی‌دانان فلسفی لازم است تا اثبات کند تفسیر خداباورانه می‌تواند همۀ تجارب ما، از جمله تجربۀ شر، را بهتر از تفاسیر خداناباورانه روشن کند.

مسئلۀ شر یکی از مهم‌ترین مسائلی است که دغدغۀ فیلسوفان دین و متکلمان بوده است. الهی‌دانان پویشی مانند وایتهد، هارتسهورن و گریفین، رویکرد جدیدی به این مسئله داشته‌اند؛ یعنی فلاسفه و متکلمان گذشته، بیشتر با قبول صفات (علم، قدرت و خیرخواهی مطلق) خداوند به تبیین و توجیه شرور پرداختند؛ اما فلاسفۀ دین پویشی با رد علم و قدرت مطلق الهی این مسئله را بررسی می‌کنند؛ یعنی علم خدا را زمانی می‌دانند، موجودات را نیز دارای قدرت خلاقه می‌دانستد و با محدود دانستن قدرت خداوند او را از شبهۀ شر مبرا می‌کنند. در این نوشتار ضمن بررسی اندیشۀ آن‌ها و البته با تأکید بر هارتسهورن، دیدگاه آن‌ها را نقد خواهیم کرد.

نوشتار حاضر تلاشی است که طی آن، در گام اول، با توجه به ارکان اساسی جهان شناسی پویشی وایتهد- اصولی چون: نگرش ارگانیستی، پویشی دیدن عالم، در هم تنیدگی تمام موجودات، دو قطبی بودن موجودات، نظریه دریافت و تعامل همه جانبه موجودات- به ضرورت حضور خداوند در این جهان شناسی اشاره می شود. در گام دوم، به تحلیل تفسیری پرداخته می شود که طی آن، وایتهد خداوند را هستی بالفعلی معرفی می کند که تابع مقولات حاکم بر این جهان پویشی است. در گام سوم، به اقتضای نگرش ارگانیستی یا اندام وار وایتهد، تعامل دو جانبه خدا و جهان، تاثیرگذاری متقابل این دو و نتایج آن تحلیل می شود. در گام آخر، با نظر به نقد درون سیستمی، این ادعای بنیادی وایتهد که «خداوند به عنوان یک هستی بالفعل، استثنایی بر سایر هستی ها نبوده و تابع مقولات و اصول حاکم بر جهان شناسی پویشی است» مورد ارزیابی قرار می گیرد، و به پاره ای از انتقادات و چالش های فراروی آن اشاره می شود.